Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
| Ünlülerin Nitelikleri | ||||
|---|---|---|---|---|
| İnce | Kalın | |||
| Düz | Yuvarlak | Düz | Yuvarlak | |
| Dar | i | ü | ı | u |
| Geniş | e | ö | a | o |
Büyük ünlü uyumu ya da kalınlık-incelik kuralı, Türkçedeki iki biri. Kökeni Türkçe sözcüklerin ayırt edilmesinde kullanılır. Türkçedeki öz Türkçe sözcüklere ait ortak bir özelliktir.
Kurallar
- Bir sözcüğün birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de kalın olur:
- adım, ağız, ayak, boyunduruk, burun, dalga, kırlangıç
- Bir sözcüğün birinci hecesinde ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur:
- beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük
İstisnalar
Büyük Ünlü Uyumuna Uymayan Ekler
Türkçede ekler sözcüğün son ünlüsüne göre uyuma girer. Fakat bazı ekler bu kurala aykırılık gösterir: -ki, -yor, -ken, -mtırak, -gil, -leyin. Bu ekler her zaman büyük ünlü uyumuna uyacak şekilde değişim geçirmez.
- akşam-leyin, bakla-gil, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yor gibi.
-daş eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumuna uymaz ancak ünsüz sertleşmesine uyar:
- din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş.
-ki aitlik eki kalınlık kuralına uyan sözcüklere eklendiğinde büyük ünlü uyumunu bozar:
- akşamki, yarınki, duvardaki, yoldaki, ondaki, onunki.
Büyük Ünlü Uyumuna Uymayan Sözcükler
Büyük ünlü uyumu her Türkçe sözcükte sağlanmayabilir. Bazı sözcükler öz Türkçe olmasına rağmen zamanla ses değişimi gibi çeşitli etkenlerle büyük ünlü uyumu kurallarının dışında kalmışlardır:
- anne (ana), dahi (daha), elma (alma), hangi (kangı), hani (kanı), inanmak (ınanmak), kardeş (karındaş->kardaş), şişman (-man ekinin özelliği ile) vb.
Büyük Ünlü Uyumunun Aranmadığı Sözcükler
Bitişik yazılan birleşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz:
- açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli
Tek heceli sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
- Türk, berk, yap, sert, sürt, et, ay vb.
Büyük ünlü uyumu, başka dillerden Türkçeye geçmiş olan sözcüklerde aranmaz. Bu sözcükler Türkçeye geçirilirken her zaman büyük ünlü uyumuna uyacak şekilde değişim geçirmezler:
- ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret, sevda vb.
Diğer Durumlar
Büyük ünlü uyumuna uymayan veya bu uyumun aranmadığı sözcüklere gelen ekler, kalınlık incelik bakımından genellikle son hecenin ünlüsüne uyar:
- adalet-li, anne-si, kardeş-lik, meslektaş-ımız, şişman-lık vb.
Son ünlüleri kalın harf olmasına karşın ince şekilde telaffuz edilen bazı , ince ünlü ile başlayan ekler alır çünkü kelimenin son ünsüzü ince söylenir:
- alkol > alkolü, hakikat > hakikati, kabul > kabulü, kontrol > kontrolü, saat > saate vb.
Genelde ilk heceden sonra hem geniş hem de yuvarlak ünlüler kullanılmaz.
- dudak, duvak
Kaynakça
- ^ . www.tdk.gov.tr. 25 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2021.
- ^ . Nişanyan Sözlük. 18 Mayıs 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2021.
- ^ Lewis, Geoffrey (2000). Turkish grammar. Oxford University Press. ISBN .
- ^ Hulst, Harry van der (2018). Asymmetries In Vowel Harmony : a Representational Account. Oxford University Press. ss. 197-241. ISBN .
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Unlulerin NitelikleriInce KalinDuz Yuvarlak Duz YuvarlakDar i u i uGenis e o a o Buyuk unlu uyumu ya da kalinlik incelik kurali Turkcedeki iki ses uyumundan biri Kokeni Turkce sozcuklerin ayirt edilmesinde kullanilir Turkcedeki oz Turkce sozcuklere ait ortak bir ozelliktir KurallarBir sozcugun birinci hecesinde kalin bir unlu a i o u bulunuyorsa diger hecelerdeki unluler de kalin olur adim agiz ayak boyunduruk burun dalga kirlangic Bir sozcugun birinci hecesinde ince bir unlu e i o u bulunuyorsa diger hecelerdeki unluler de ince olur besik bilezik gelincik gozluk uzengi vergi yuzukIstisnalarBuyuk Unlu Uyumuna Uymayan Ekler Turkcede ekler sozcugun son unlusune gore uyuma girer Fakat bazi ekler bu kurala aykirilik gosterir ki yor ken mtirak gil leyin Bu ekler her zaman buyuk unlu uyumuna uyacak sekilde degisim gecirmez aksam leyin bakla gil calisir ken eksi mtirak yuru yor gibi das eki bazi kelimelerde buyuk unlu uyumuna uymaz ancak unsuz sertlesmesine uyar din das gonul das meslek tas ulku das ki aitlik eki kalinlik kuralina uyan sozcuklere eklendiginde buyuk unlu uyumunu bozar aksamki yarinki duvardaki yoldaki ondaki onunki Buyuk Unlu Uyumuna Uymayan Sozcukler Buyuk unlu uyumu her Turkce sozcukte saglanmayabilir Bazi sozcukler oz Turkce olmasina ragmen zamanla ses degisimi gibi cesitli etkenlerle buyuk unlu uyumu kurallarinin disinda kalmislardir anne ana dahi daha elma alma hangi kangi hani kani inanmak inanmak kardes karindas gt kardas sisman man ekinin ozelligi ile vb Buyuk Unlu Uyumunun Aranmadigi Sozcukler Bitisik yazilan birlesik sozcuklerde buyuk unlu uyumu aranmaz acikgoz bilgisayar cekyat hanimeli Tek heceli sozcuklerde buyuk unlu uyumu aranmaz Turk berk yap sert surt et ay vb Buyuk unlu uyumu baska dillerden Turkceye gecmis olan sozcuklerde aranmaz Bu sozcukler Turkceye gecirilirken her zaman buyuk unlu uyumuna uyacak sekilde degisim gecirmezler ahenk badem ceylan ciroz dukkan fidan gazete hamsi kestane limon model nisasta pehlivan selam tiyatro viraj ziyaret sevda vb Diger Durumlar Buyuk unlu uyumuna uymayan veya bu uyumun aranmadigi sozcuklere gelen ekler kalinlik incelik bakimindan genellikle son hecenin unlusune uyar adalet li anne si kardes lik meslektas imiz sisman lik vb Son unluleri kalin harf olmasina karsin ince sekilde telaffuz edilen bazi alinti kelimeler ince unlu ile baslayan ekler alir cunku kelimenin son unsuzu ince soylenir alkol gt alkolu hakikat gt hakikati kabul gt kabulu kontrol gt kontrolu saat gt saate vb Genelde ilk heceden sonra hem genis hem de yuvarlak unluler kullanilmaz dudak duvakKaynakca www tdk gov tr 25 Haziran 2019 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 7 Mayis 2021 Nisanyan Sozluk 18 Mayis 2007 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 7 Mayis 2021 Lewis Geoffrey 2000 Turkish grammar Oxford University Press ISBN 978 0198700364 Hulst Harry van der 2018 Asymmetries In Vowel Harmony a Representational Account Oxford University Press ss 197 241 ISBN 978 0198813576