Comma Johanneum ya da Yuhanna cümleciği Latince comma Grekçe κόμμα kómma kesik kısım Latince Johanneum Yuhann

Comma Johanneum ya da Yuhanna cümleciği (Latince: comma; Grekçe: κόμμα kómma = kesik, kısım Latince: Johanneum = Yuhanna ile ilgili; harfiyen: Yuhanna'nın kesilmiş parçası) Eski Yunan edebiyatında toplam sekiz heceden uzun olmayan ibarelere κόμμα denirdi. Komma, özne ve yüklemden oluşan kısa bir cümledir. Comma Johanneum 1. Yuhanna Mektubu'nda bulunan sahte bir pasajdır.

Eldeki en eski iki el yazması İncil'den birisi olan Sina Yazması'nda 1. Yuhanna 5:7-9. Metinde Yuhanna cümleciği yoktur. Mor ile renklendirilmiş kısımda şu yazar: "Üç tanık vardır, Ruh ve su ve kan"

1. Yuhanna 5:7, 8

Sahte metin 1. Yuhanna 5:7 ve 8'e eklendi:

„⁷Dolayısıyla, üç tanık vardır gökte: Baba, Söz ve Kutsal Ruh ve bu üçü birdir. ⁸ Ve üçü de yeryüzünde şahitlik eder: ruh, su ve kan; bu üçünün tanıklığı birdir.“ (1. Yuhanna 5:7, 8; sahte pasaj kalın harflerle yazıldı)

Üçleme (Teslis) inancı

Meşhur olan Atanas İman İkrarı baş diyakoz Atanas'tan yüzlerce yıl sonra dile getirildiği halde bu iman ikrarı üçlük inancını tam açıklamaktadır:

„... üç kişide olan bir tek Tanrı'ya ve bir tek Tanrı'da olan üç kişiye hürmet ediyoruz, ne bu kişileri karıştırıyoruz, ne de tanrısal varlığı ayırıyoruz. Baba başka bir kişidir, Oğul başka bir kişidir, Ruhülkudüs başka bir kişidir, fakat Baba, Oğul ve Ruhülkudüs bir olan Tanrıdır, parlaklıkta eşit ve ebedi haşmette eşittirler. Baba ne ise, Oğul da öyle, Ruhülkudüs de öyle. Baba ebedidir, Oğul ebedidir, Ruhülkudüs ebedidir. ...

Baba her şeye kadirdir, Oğul her şeye kadirdir, Ruhülkudüs her şeye kadirdir; buna rağmen üç her şeye kadir olanlar değil, fakat bir tek her şeye kadir olandır. Baba Tanrıdır, Oğul Tanrıdır ve Ruhülkudüs Tanrıdır; buna rağmen üç Tanrılar yok, bir tek Tanrıdır. ...

Bu üç kişide hiçbiri birinci, hiçbiri sonuncu değil, hiçbiri en büyük olan, hiçbiri en küçük olan değildir. Fakat bu üç kişi ebediyette eşit, büyüklükte eşit ...“ (Atanas İman İkrarı)

İkinci yüzyılından beri Yunan felsefesinden etkilenmiş olan birçok Hristiyan Tanrı ile İsa arasında bir eşitlik koymaya başladılar. Üçlük öğretisi tamamlanıncıya kadar daha çok zaman geçti. Katolik bir ansiklopedi şunu kabul ediyor: “‘Üç kişide bir Tanrı’ ifadesi 4. yüzyılın sonundan önce Hristiyan hayatında ve iman ikrarında sağlamca benimsenmemiş, katiyen de özümlenmemişti . . . . Apostolik Pederler arasında böyle bir zihniyete veya görüş açısına az çok yakın olan hiçbir şey yoktu.”

1. Yuhanna 5:7, 8'deki pasajın anlamı ve gerçekliği hakkındaki teolojik tartışma, Üçleme doktrinine Kutsal Kitap'taki bir tanıklığı temsil edebilmesinden kaynaklanmaktadır. Bu nedenle Yeni Ahit'teki en tartışmalı pasajlardan biridir.

Birlemecilerden Theophilus Lindsay, Yuhanna cümleciğinin sahte olduğunu savunarak şunları dile getirir: "Kitap'tan bir ibare...üç kişinin bir Tanrı olduğuna, Birlik halindeki Teslis'e kanıt görünümü arzediyor olarak getirilebilecek tek ibare 1. Yuhanna 5:7'dir." Ünlü bilgin B. F. Westcott bu ek hakkında şunları söyledi: "Geleneksel Yunanca metne eklenen kelimeler, orijinal bir kenar notunun apostolik metne nasıl girdiğinin canlı bir örneğidir."

Bu cümlenin orijinal Yeni Ahit'te var olmayıp Hristiyanlıktaki teslis inancına doktrinel temel sağlamak için teslisçi din adamları tarafından sonradan eklendiği 1500'lerden bugüne savunulagelmiştir.

Eski el yazmaları ve tercümeler

İlave edilen metin, sonraki birkaç minüskül yazılarından hariç tüm Yunanca el yazmalarında yoktur. Nestle-Aland'a (26. baskı) göre, bunlar 61, 629, 918, 2318 el yazmaları ve sonradan yapılan eklemeleri içeren 88, 221, 429, 636'nolu minüskül yazmalarıdır.

Hieronymus'un Latince Vulgata çevirisi, Comma Johanneum'u içermiyordu, ancak 1592'de yayınlanan Vulgata Clementina içeriyordu. Papa II. Johannes Paul tarafından yayınlanan Nova Vulgata, artık bu ifadeyi sunmamaktadır. Roma Katolikleri de dahil olmak üzere bugün piyasada bulunan Kutsal Kitap çevirilerinin çoğunda, Comma Johanneum ya hiç geçmez ya da daha sonraki bir ekleme olarak açıkça işaretlenip dipnotlarda atıfta bulunuluyor. İstisnalar, İngilizce konuşulan dünyada hâlâ yaygın olan 1769 tarihli King James Kutsal Kitap'ı ile Almanca Schlachter 2000 ve La Buona Novella Kutsal Kitap'larıdır.

Türkçe çevirilerde de (Kitabı Mukaddes, Kutsal Kitap [Yeni Çeviri] ve Yeni Dünya tercümesi) sahte metin yok.

Erken dönem yazarları

Gerçek Hristiyanlıktan irtidatla birlikte, Üçleme doktrini hakkında birçok tartışmalar başladı; ancak bu sözler iyi bir destek olsa da, ilk kilise yazarları tarafından söz edilmemektedir. Yuhanna'nın 1. mektubunun 5. bölümünün 6-8. ayetleri Latin kilise yazarları Hesychius, Büyük Leo ve Ambrosius ile Yunan kilise yazarları İskenderiyeli Kirillos, Ökumenius, Basilius, Nazianzlı Gregorios ve Nicetus tarafından alıntılanmıştır. Ancak tartışmalı kelimeler asla alıntılarında görünmez.

Ayrıca İskenderiyeli Klemens, Tertullianus, Hieronymus, Augustinus, Leo, Origenes, Kiprianus ve Atanasios eserlerinde Yuhanna cümleciğinden bir kez bile bahsetmezler. Onların bu cümleden bahsetmemeleri, onun orijinal İncil'de olmayıp sonradan eklendiğini savunanların en başta gelen dayanaklarındandır.

Bilinmeyen bir yazar tarafından ve M.S. 256 yılı civarında yazılan “Yeniden Vaftiz Üzerine” adlı eser şöyle diyor: “Çünkü Yuhanna bize öğretiyor ve mektubunda bize şöyle diyor (1 Yuhanna 5:6, 7, 8): 'Su ve kanla gelen İsa Mesihtir: sadece suyla değil, su ve kanla. Ve tanıklık eden Ruh'tur, çünkü Ruh hakikattir. Tanıklık eden üç vardır: Ruh, su ve kan; ve bu üçü aynı fikirde.” Hieronymus'un Kutsal Kitap'ında (Vulgata tercümesi, M.S. 405) bile tartışmalı sözler yer almıyor. Kendisine atfedilen ve sahte metni savunan bir önsözün sahtecilik olduğu kanıtlanmıştır.

Sahte metnin kökeni

Bu, "Comma Johanneum" adlandırılan sahte ekleme ilk kez dördüncü yüzyılın ikinci yarısında yaşamış bir İspanyol mezhebinin lideri olan Priscillian'ın eserlerinde ortaya çıkıyor. Beşinci yüzyılda sahte sözler bir iman ikrarına dahil edildi ve vandalların kralı olan Hunerich'a sunuldu.

Tapsuslu Vigilius, eserlerinde bunu çeşitli biçimlerde alıntılanır. Ayrıca eklenen pasaj M.S. 445 ile 450 yılları arasında yazılan Contra Varimadum adlı eserde ve Afrikalı bir piskopos olan Fulgentius'un eserinde de yer almaktadır.

O zamana kadar Comma Johanneum 8. ayetin gerçek sözlerinin bir açıklaması olarak ortaya çıkmıştı; ancak bu şekilde yerleşince, Latince İncil el yazmalarında sayfanın kenarında yazılmış bir not olarak eklendi. Bir marjinal not kolayca bir atlama olarak yorumlanabilir. Bu nedenle sonraki el yazmalarında satırlar arasına yerleştirildi ve sonunda gerçek Latince metne girdi. Sahte metin bazen sekizinci ayetten önce bazen de ondan sonra olmak üzere farklı şekillerde kullanılmıştır (Örneğin, John Wesley'nin Yeni Ahit'inde 7. ayet 8. ayetten sonra gelir). Birkaç yıl önce Paris Ulusal Kütüphanesi'nde yapılan 258 Latince Kutsal Kitap el yazmasının karşılaştırılması, yüzyıllar boyunca eklemenin nasıl yavaş yavaş gerçek metinle birleştiğini gösterdi.

Comma Johanneum
Yüzyıl (M.S.)	sahte metnin bulunmadığı el yazmalarının yüzdesi
9.	%70
10.	%75
11.	%60
12.	%13
13.	%4
14.-16.	%1

1215 yılında bir konseyde Papa III. Innocent Comma Johanneum'un metnini kabul etti. Konsey'in Latinceden Yunancaya çevrilmiş kararlarında, sahte pasaj Latince Vulgata'dan alıntılanmıştır. Bazı Yunan yazarlar (özellikle Calecas [14. yüzyıl] ve Bryennius [15. yüzyıl]) daha sonra metni bu dosyalardan aldı.

Erasmus ve Stefanus

Matbaa sanatının icadı ile orijinal dillerde Kutsal Kitap metinlerinin üretimi büyük ölçüde arttı. Erasmus'un (1516 ve 1519) Yunanca metninin baskılarında, 1 Yuhanna 5:7, 8'e eklenen sözcükler, Aldus Manutius (1518) ve Gerbelius'un (1521) baskılarında olduğu gibi eksiktir. Desiderius Erasmus, yalnızca daha sonra York Başpiskoposu olan Edward Lee tarafından değil, aynı zamanda 1514'te basılan ancak o zamandan beri Papa henüz onayını vermediğinden dolayı yayınlanmayan Comlutum'lu (çevirinin hazırlandığı şehrin Latince ismi) Polyglot tercümesinin (Kutsal Kitap'ın ilk çokdilli çevirisi) editörlerinden biri olan J. L. Stunica tarafından metnin atlanması nedeniyle ağır bir saldırıya uğradı. Erasmus'a yönelik saldırılar, Martin Dorp'un Erasmus'a yazdığı bir mektupta Latince Vulgata'nın resmi Kutsal Kitap olduğu ve hatalar içeremeyeceği görüşüne dayanıyordu. Hiçbir Yunanca el yazmasının "Comma Joanneum" içermediğine ikna olan Erasmus, tereddüt etmeden, onları içeren en az bir el yazması bulunması koşuluyla, bir sonraki baskısında kelimeleri kullanacağını söyledi. 16. yüzyılın başlarında kaleme alınan Kodeks Montfortianus (No. 61) adıyla daha iyi bilinen Kodeks Britannicus'a atıfta bulundu. Sözüne sadık kalarak, Erasmus Comma Johanneum'u üçüncü baskısına (1522) koydu, ancak eklemeye karşı çıktığı uzun bir açıklama yazmıştır.

Ancak, Kodeks Montfortianus'un (minüskül 61) daha yakından incelenmesi bazı ilginç gerçekleri ortaya çıkarır. Onu derleyen O. T. Dobbin, 1. Yuhanna 5:7, 8'de eklenen kelimeler hakkında şunları yazmıştır: "Bunlar sıradan metinden farklı olmakla kalmayıp, Latince'den bir çeviri olduğunu gösteren bir Yunancada yazılmışlardır." Örneğin, Latincede “baba”, “oğul” ve “kutsal ruh” ifadelerinin önündeki tanım edatı eksik ve Yunancanın bunu gerektirdiği çevirmenin aklına gelmedi. Aynı hata bu bağlamda sıklıkla değinilen Latince ve Yunanca Kodeks Ottobonianus 298'de (No. 629) da bulunabilir. Erasmus, dördüncü baskısında (1527), Yunanca metni dilbilgisi açısından doğru kılmak için tanım edatlarını ekledi. Orlando T. Dobbin ve J.R. Harris'in çalışmaları, Nestle için Kodeks Montfortianus'taki (minüskül 61) pasajın, Erasmus'u bir polemikle yanıltmak için Fransisken Froy tarafından özel olarak yazıldığını “neredeyse şüphe götürmez” kılıyor.

O andan itibaren, sahte metin (enterpolasyon), yazarları Erasmus'un baskılarına bağlı kalan diğer Yunanca metinlerde ortaya çıktı. Stephanus'un baskısı 1550'de çıktığında, daha fazla kafa karışıklığı ortaya çıktı. Bu baskı, 15 el yazmasının çeşitli okumalarını gösteren eleştirel bir kısım içeriyordu. 1. Yuhanna 5:7'de bulunan yarım daire okuyucuya, yalnızca üç kelimenin atlanmasını haklı çıkarmak için yedi el yazmasının listelendiği dipnota işaret etti. Metin eleştirmenleri, bu yarım dairenin - bu baskıdaki diğer birçok işaretler gibi - yanlış yerde olduğuna ve atlamaya yapılan atıfın "Comma Joanneum"un tamamına atıfta bulunması gerektiğine dikkat çekti. Ayrıca alıntılanan yedi el yazması temelinde, pek çok uzman olmayanlar, Stephanus tarafından bahsedilen diğer yedi el yazmalarının da sahte metni içerdiğini varsaydılar. Fakat bu el yazmalarında Yuhanna'nın mektupları hiç bulunmıyordu. Başka bir izlenim bırakıldığı halde dipnotta gösterilen yedi el yazmasının hiçbirinde tartışmalı sözler yoktu.

Sonuç olarak ilave edilen pasajın Kutsal Kitap çevirilerinde görünmesi uzun sürmedi. Yunanca konuşamayan ve dolayısıyla Latince'den tercüme yapan Wyclif, tercümesine zaten dahil etmişti (1380). Fakat şimdi Yunancadan yapılan çevirilerde de, örneğin Tyndale ve Cranmer'in çevirilerinde ortaya çıktı, ancak onu italik harflerle yazıp parantez içine aldı. Cenevre Kutsal Kitap 'ında (1557) bu ayrım artık yapılmamıştı, bunun yerine kelimeler sıradan harflerle yazılmış ve parantezler dışarıda bırakılmıştı. Bu şekilde enterpolasyon (sahte metin), 1611'de çıkan yetkili King James Versiyonu'na dikkat çekmeden girdi.

Eleştirinin devamı

King James Versiyonu'nun İngilizce konuşulan bölgeye hakim olduğu 17. yüzyılda eleştiri asla durmadı ve Erasmus'un duyduğundan beri ortadan kaybolan gizemli Kodeks Britannicus arayışından vazgeçilmedi. 17. yüzyılın sonlarına doğru, Sir Isaac Newton ilave edilen metnin kapsamlı bir incelemesini yaptı. 1690'da John Locke'a "Kutsal Yazılardaki İki Olağanüstü Tağşişin Tarihsel Raporu" adlı bir inceleme gönderdi. Raporda metnin neden sahte olduğu için reddedilmesi gerektiğini açıkça gösterdi. Bu araştırmanın çeşitli nüshaları arkadaşları arasında dolaştı. Ancak yaklaşık yetmiş yıl kadar sonra basılı olarak yayımlandı, fakat tam olarak değil.

Bu arada, metin eleştirisi yeni bir yükseliş yaşadı. Tartışmalı metin yine Richard Simon tarafından şiddetle saldırıya uğradı ve Dr. John Mill, lehinde olmasına rağmen, enterpolasyona karşı kanıtlar topladı. Mills'in kanıtlarına başvurarak, Thomas Emlyn, 1717'de ruhani parlamentodan (Convocation) kelimelerin kaldırılmasını talep etti. O şöyle söyledi: “Basılı Mukaddes Kitaplarımızdan çıkana kadar dinlenmeyeceğiz.”

1729'da Daniel Mace tarafından Yunanca Kutsal Yazıların iki dilli bir çevirisi İngiltere'de çıktı. On dört sayfalık bir tefsirde, sahte metni içermeyen Yunanca ve Latince el yazmaları, eski çeviriler ve ilk Hristiyan Yunan ve Latin yazarlarının yazılarını değinerek çalışmasını şu yorumla bitirdi: “Tek kelimeyle, Yuhanna'nın mektubundaki tartışmalı metnin sahte olduğunu göstermek için bu kanıtlar yeterli değilse, bu mektubun geri kalanının gerçekliği nasıl kanıtlanabilir?”

Bundan sonra, diğer İngilizce tercümanlar -örneğin William Whiston (1745) ve John Worsley (1770)- sahte metnin atlamasına cesaret ettiler. Edward Gibbon, 1781'de Roma İmparatorluğu'nun Gerileyiş ve Çöküş Tarihi adlı eserinde 1. Yuhanna 5'teki enterpolasyon "dindar bir sahtekarlık" olarak küçük düşürdü. Bir başdiyakoz olan George Travis, metni savunmak için acele etti. Aşırı ifadeleri, Profesör Richard Porson ve Piskopos Herbert Marsh'ın yıkıcı yanıtlarına (400 sayfadan fazla) yol açtı. Sonunda enterpolasyonun sahteliği en kapsamlı ve kesin bir şekilde ortaya çıktı.

Saf metnin zaferi

Porson ve Marsh'tan sonra eklenecek fazla bir şey yoktu. On dokuzuncu yüzyıl bilginlerinin çoğu meselenin kapandığını düşündü, ancak bir kale kaldı: Roma Katolik Kilisesi. 1897'de “Comma Joanneum”un gerçekliği hakkında herhangi bir şüphe duymayı yasaklayan bir papalık kararnamesi yayınlandı.

Diğer şeylerin yanı sıra şunları söyledi:

“Kutsal Engizisyon Dairesinin Cemaati Sekreterliği. 1. Yuhanna V. 7 metninin gerçekliği hakkında (Çarşamba, 12 Ocak 1897).

Kutsal Roma Engizisyonu Genel Cemaatine . . . aşağıdaki şüphe sorusu sorulmuştur:

Bu metnin (1 Yuhanna V.7) gerçekliğini kesin olarak inkar etmemize ya da şüphe duymamıza izin verilip verilmediği . . .

Her şey dikkatle incelenip değerlendirildikten ve Rab'bin danışmanlarına görüşleri sorulduktan sonra, yukarıda adı geçen en saygıdeğer kardinaller olumsuz anlamda yanıt vermişlerdir'. Yukarıda belirtilen ayın ve yılın 15'i Cuma günü, Kutsal Makamın Müfettişi olan saygıdeğer Peder, söz konusu olayların ayrıntılı bir raporunu genellikle verilen bir görüşmede En Kutsal Rabbimiz Papa Leo XIII'e sunduğu zaman Kutsal Baba bu en saygıdeğer pederlerin kararını onayladı ve onu destekledi."

Ancak Papa Leo kısa süre sonra bu açıklamayı yapması için kendisine baskı yapıldığını fark etti. 1902'de Kutsal Kitap'ı incelemek için bir komisyon kurdu ve 1. Yuhanna 5:7, 8'den başlamasını emretti. Bu komisyonun raporu önceki kararnameye lehte olmadığı için raporun bertaraf edilmesi gerekiyordu, ancak Papa ölümüne kadar bu konuda endişeliydi.

Bazı Katolik bilginler kararnameyi görmezden gelmeye başladılar. Dr. Vogels, metni 1920'de yayınladığı Yeni Ahit'ine dahil etmedi. Diğerleri ilk başta daha temkinliydi. Katolik ilahiyatçılar bilimsel tartışmalarda bu karara başvurmak zorunda kaldılar. 1927'de Papa Pius XI. nihayet tartışma serbest bıraktı.

Yeni Ahit'in (İngilizce) 1931 Katolik Westminster tercümesinde, 1. Yuhanna 5:7, 8'in dipnotunda tartışmalı kelimelerin orijinal metinde yer almadığına işaret edilir ve ardından şöyle denilir: “Vatikan daha fazla adım atmadığı müddetçe, Katolik editörler, inananların kullanımına yönelik bir çeviriden sözcükleri çıkarma hakkına sahip değildir. ” Bununla birlikte, 1947'de tam bir baskı olarak yeniden yayınlanan aynı çeviri, enterpolasyondan yoksundur ve editör Cuthbert Lattey, bir Cizvit olan bilgin A. Merk tarafından yayınlanan ve sahte sözleri de içermeyen Yunanca metne atıfta bulunur.

Bu şekilde Profesör J. Scott Porter'ın 1848'de erken bir tarihte öngördüğü şey gerçekleşti. Yuhanna 5:7, 8’deki kanıtları özetledikten sonra şöyle yazdı: “Mukaddes Kitapları genel olarak dağıtmak üzere yayınlamakla görevli olanların, kabul edilmiş bir enterpolasyon kutsal metnin bir parçası olarak ortaya çıkarmaktan utanacakları zamanın yakında geleceği ümit edilmelidir.”

Daha yakın zamanlarda, Kodeks Sinaiticus gibi el yazmalarının keşfi, bu ayetin hiçbir zaman Kutsal Kitap'ın bir parçası olmadığını doğruladı. Tanınmış metin eleştirmeni F.H.A. Scrivener'ın şu sözlerine dikkat çekmek gerekir: “Tartışmalı sözlerin kutsal Yuhanna tarafından yazılmadığını, ilk kez Afrika'da diyanetli ve koyu dindar bir elinden 8. ayetin kenarında yapılan bir not olup Latin nüshalarına dahil edildiğini, ondan sonra Latince'den iki ya da üç geç Yunan kodekslere ve oradan da haklı olarak ait olmadıkları basılı Yunanca metne girdiğini tereddüt etmeden ve kanaatla söyleyebiliriz.”

Kaynakça

^ Wilhelm Pape, Max Sengebusch: Handwörterbuch der griechischen Sprache. 3. Auflage, 6. Abdruck. Vieweg & Sohn, Braunschweig 1914
^ Meyers Großes Konversations-Lexikon. 6. Auflage. Bibliographisches Institut, Leipzig/ Wien 1909.
^ John J. Moment: We Believe s. 118)
^ New Catholic Encyclopedia, 1967, Cilt 14, sayfa 299.
^ Theophilus Lindsay: Vindiciiœ Priestleianœ, s. 227, 1788.
^ The Epistles of John von B. F. Westcott, 4. Ausgabe, 1902, Seite 202.
^ The Works of N. Lardner, Band 3, Seite 68.
^ Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Band 18, 1889 von G. Schepss, Seite 6.
^ The Codex Montfortianus, Eine Sammlung von O. T. Dobbin, 1854, Seite 9.
^ Eberhard Nestle:Vom Textus Receptus des griechischen neuen Testaments, Barmen 1903, S. 15. H Orlando T. Dobbin: Codex Montfortianus a Collation, London 1854.
^ A Full Inquiry into the Original Authority of the Text, 1. Johannes 5:7 . . . (ikinci baskı) T. Emlyn, 1717, S. 72.
^ The New Testament in Greek and English, 1729, Cilt 2, S. 934.
^ The Decline and Fall of the Roman Empire, E. Gibbon, Bölüm 37, Chandos baskısı, Cilt 2, S. 526.
^ Acta Sanctae Sedis, cilt 29, 1896-7, s. 637.
^ Walter Drum: Artikel Epistles of Saint John; The Catholic Encyclopedia'da; New York: Robert Appleton Company, 1910
^ The Westminster Version of the Sacred Scriptures, Cilt 4, S. 146.
^ Principles of Textual Criticism, J. Scott Porter, 1848, S. 510.
^ A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament von F. H. A. Scrivener, 4. baskı, 1894, Cilt 2, S. 407.

Edebiyat

Heinrich Greeven: Art. Comma Johanneum; in: RGG3, Bd. 1, Sp. 1854.
Bruce M. Metzger: Der Text des Neuen Testaments. Einführung in die neutestamentliche Textkritik; Stuttgart, Berlin, Köln, Mainz: 1966; S. 100–102
Johannes Kovar: Textus Receptus und moderne Übersetzungen (kritische Beleuchtung des T.R. aus adventistischer Sicht); Word-Dokument vom 22. Mai 2005
Hans-Josef Klauck: Der erste Johannesbrief; Evangelisch-Katholischer Kommentar zum Neuen Testament 23,1; Neukirchen-Vluyn: Neukirchener Verlag, 1991; S. 303–311
Grantley McDonald: Biblical Criticism in Early Modern Europe: Erasmus, the Johannine Comma, and Trinitarian Debate. Cambridge: Cambridge University Press, 2016.

[1] Wilhelm Pape, Max Sengebusch: Handwörterbuch der griechischen Sprache. 3. Auflage, 6. Abdruck. Vieweg & Sohn, Braunschweig 1914

[2] Meyers Großes Konversations-Lexikon. 6. Auflage. Bibliographisches Institut, Leipzig/ Wien 1909.

[3] John J. Moment: We Believe s. 118)

[4] New Catholic Encyclopedia, 1967, Cilt 14, sayfa 299.

[5] Theophilus Lindsay: Vindiciiœ Priestleianœ, s. 227, 1788.

[6] The Epistles of John von B. F. Westcott, 4. Ausgabe, 1902, Seite 202.

[7] The Works of N. Lardner, Band 3, Seite 68.

[8] Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Band 18, 1889 von G. Schepss, Seite 6.

[9] The Codex Montfortianus, Eine Sammlung von O. T. Dobbin, 1854, Seite 9.

[10] Eberhard Nestle:Vom Textus Receptus des griechischen neuen Testaments, Barmen 1903, S. 15. H Orlando T. Dobbin: Codex Montfortianus a Collation, London 1854.

[11] A Full Inquiry into the Original Authority of the Text, 1. Johannes 5:7 . . . (ikinci baskı) T. Emlyn, 1717, S. 72.

[12] The New Testament in Greek and English, 1729, Cilt 2, S. 934.

[13] The Decline and Fall of the Roman Empire, E. Gibbon, Bölüm 37, Chandos baskısı, Cilt 2, S. 526.

[14] Acta Sanctae Sedis, cilt 29, 1896-7, s. 637.

[15] Walter Drum: Artikel Epistles of Saint John; The Catholic Encyclopedia'da; New York: Robert Appleton Company, 1910

[16] The Westminster Version of the Sacred Scriptures, Cilt 4, S. 146.

[17] Principles of Textual Criticism, J. Scott Porter, 1848, S. 510.

[18] A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament von F. H. A. Scrivener, 4. baskı, 1894, Cilt 2, S. 407.