Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
MPEG (Moving Pictures Experts Group, Hareketli Görüntü Uzmanları Birliği) tarafından geliştirilen ve geliştirilmesine devam edilen çoklu-iletişim görüntü kodlama standardı. MPEG-4 standardı, şu anda kullanılan MPEG-2 standardına göre daha yüksek sıkıştırma olanakları ve yeni kodlama araçları sunmayı amaçlamaktadır. MPEG-4 sesli ve görsel(İngilizce: Audio Visual, "AV") sayısal verilerin görüntü sıkıştırmasını tanımlayan metotlar bütünüdür. İlk olarak 1998 yılı sonlarında yayınlanmıştır ve ISO/ (International Organization for Standardization/International Electrotechnical Commission) ile MPEG 'in ISO/IEC 14496 standardı olarak üzerinde uzlaştıkları bir grup ses ve görüntü kodlama formatı ile, ilgili teknolojilerin standardizasyonunu ifade eder. Kullanım alanları arasında AV web dosyaları (gerçek zamanlı veri akışı), kompakt disk (CD), ses (telefon, videofon) ve televizyon yayınları sayılabilir.
MPEG-4 hâlen gelişmekte olan bir standard olup yapı olarak bölümlerden oluşmaktadır. MPEG-4 uyumluluğunu destekleyen firmalar çoğu zaman hangi "bölüm" düzeyinde uyumluluk sağladıklarını açıklıkla ifade etmemektedir. Bilinmesinde fayda olan önemli bölümler (DivX, Xvid, ve 3ivx gibi çözücüler (İngilizce: "codec") ve Quicktime 6 tarafından kullanılan Gelişmiş Basit Profil 'i ihtiva eder.) ve (MPEG-4 Bölüm 10) (MPEG-4 AVC/H.264 ya da Gelişmiş Görüntü Kodlama, x264 çözücü, , Quicktime 7 ve HD DVD, Blu-ray gibi yeni kuşak DVD formatları tarafından kullanılır.)
MPEG-4 içinde bulunan pek çok özelliği uygulayıp uygulamamak yazılım geliştirenin seçimine bırakılmıştır. Bu durum, olasılıkla MPEG-4 'ün hiçbir tam uygulaması olmadığı anlamına gelir. Bu durumu adreslemek için standart içinde, bir uygulamalar alt-kümesine özel belirli bir kabiliyetler grubunun tanımlanabilmesi amacıyla "profiller" ve "seviyeler" denilen kavramlar bulunmaktadır.
Başlarda MPEG-4 öncelikli olarak düşük bit-oranlı görsel iletişim için tasarlanmasına rağmen zaman içinde daha fazlasıyla bir çoklu ortam kodlama standardı olacak şekilde kapsamı genişletilmiştir. Saniyede birkaç kilobitten onlarca megabite kadar değişen veri hızlarında etkili olarak çalışmaktadır. Aşağıdaki işlevsel özelliklere sahiptir:
- Geliştirilmiş kodlama verimi
- Görüntü ve ses ihtiva eden karma ortam verilerini kodlayabilme yeteneği
- Sağlıklı veri nakli için hatalara karşı elastikiyet
- Almaçta oluşturulan sesli ve görsel sahneyle etkileşim olanağı sağlar
Tarihçe
Daha önce geliştirilen ve hâlen kullanılmakta olan, çoğunlukla MPEG-2 olarak bilinen, uluslararası çoklu-iletişim kodlama standardı ISO/-13818'in başarısı üzerine, daha iyi sıkıştırma araçları sunmak ve standard içeriğini arttırmak amacıyla MPEG iki yeni standardın geliştirilmesine başlamıştır. Bu standardlar ITU-T Tavsiye (Recommendation) /ISO/-14496 Bölüm 10 (ya da kısaca ) ve ISO/-14496 Bölüm 2 (ya da kısaca MPEG-4 Görüntü) dür.
ve MPEG-4 Görüntü standardları daha önce denenmiş ve yeterliliği ispatlanmış MPEG-1 MPEG-2 gibi standardları çıkış noktası olarak almışlardır. Ancak, ve MPEG-4 farklı yönlere gelişmişlerdir.
daha önceki standardların çerçevelerini korumuş, daha hızlı, verimli, güvenilir, kullanışlı olmayı amaçlamıştır. Bunu yaparken aynen MPEG-2 gibi dikdörtgen görüntü biçimi kullanmından ayrılmamış. Bununla beraber daha geniş bir kitleye ulaşmayı hedef edinmiştir. Bu hedefler arasına genel anlamda televizyon yayıncılığının (broadcasting) yanı sıra, İnternet ya da sayısal bağlantılar üzerinden görüntü akışı(streaming) ve sayısal veri saklama(storage) pazarlarını da almıştır.
MPEG-4 Görüntü standardı ise daha farklı bir yol izleyerek dikdörtgen görüntü biçimi kullanımını aşarak, nesneye yönelik görüntü işleme yöntemlerini tercih etmiştir.
MPEG-4 geliştiriciler, servis-sağlayıcılar ve son kullanıcılar için çeşitli teknolojiler sunar:
- MPEG-4 yazılım ve donanım geliştiricilerinin sayısal televizyon, grafik animasyon, internet ve uzantıları için daha yüksek uyumluluk ve esnekliğe sahip çoklu ortam nesneleri üretmesini mümkün kılar. Bu standart geliştiricilerin içeriklerini daha iyi kontrol edip telif hakkı ihlallerine karşı daha etkin mücadele edebilmesini sağlar.
- Veri ağı sağlaycıları MPEG-4'ü veri saydamlığı için kullanabilirler. Standart prosedürler sayesinde MPEG-4 verisi herhangi bir ağ ile uyumlu farklı sinyal tiplerine dönüştürülebilir.
- MPEG-4 formatı son kullanıcılara farklı hareketli nesneler ile geniş kapsamlı bir etkileşim ortamı sunar.
- Standartlaştırılmış telif hakları yönetimi, MPEG camiasınca "Intellectual Property Management and Protection" (IPMP) olarak bilinir ve uygulanır.
MPEG-4 formatı aşağıda bazı örnekleri verilen çeşitli işlevleri yerine getirebilir:
- Ortam nesneleri ile ilintili verilerin ağ kanallarınca verimli olarak taşınmasını sağlayacak şekilde arttırılıp eşlenmesi.
- Almaçta oluşturulan sesli ve görsel sahne ile iletişim.
Profiller ve Seviyeler
MPEG-4 kodlama için geniş ve zengin bir araçlar kümesi sunar. MPEG-4 araç kümelerinin alt kümeleri özelleşmiş uygulamalarda kullanılmak üzere sunulmuştur. 'Profiller' olarak bilinen bu alt kümeler bir çözücünün gerçekleştirmesi gereken araçlar kümesinin boyutunu sınırlar. Hesaplamalardaki karmaşıklığı en aza indirmek amacıyla her Profil için bir ya da daha fazla 'Seviye' tanımlanmıştır.
Bir Profil-Seviye kombinasyonu şunlara olanak verir:
- Bir çözücü tasarımcısının aynı kombinasyonu kullanan diğer MPEG-4 gereçleriyle birlikte çalışmasına olanak verecek şekilde sadece kendisine gerekli olan standartları gerçekleştirmesi.
- MPEG-4 gereçlerinin standartlara uygun olup olmadığının kontrolü.
MPEG-4 Bölümleri
MPEG-4 "Bölümler" olarak da adlandırılan aşağıdaki standartları kapsar:
| Bölüm | Doküman No | Başlık | Tanım |
|---|---|---|---|
| Bölüm 1 | ISO/IEC 14496-1 | Systems | Görüntü ve sesin nasıl eşlenip çoklanacağını tanımlar. Örnek, Transport stream. |
| Bölüm 2 | ISO/IEC 14496-2 | Visual | Görsel veriler için bir sıkıştırma çözücüsü (video, hareketsiz dokular, sentetik görüntüler, vs..). Bölüm 2 içindeki pek çok Profilden biri de Gelişmiş Basit Profil 'dir (İngilizce: "Advanced Simple Profile (ASP)"). |
| Bölüm 3 | ISO/IEC 14496-3 | Audio | Ses sinyallerinin algısal kodlaması için bir sıkıştırma çözücüleri kümesi. Advanced Audio Coding (AAC)'nin bazı çeşitlemelerini ve diğer ses/konuşma kodlama gereçlerini kapsar. |
| Bölüm 4 | ISO/IEC 14496-4 | Conformance | Standardın diğer bölümlerine uygunluğu test etmek için gerekli prosedürleri tanımlar. |
| Bölüm 5 | ISO/IEC 14496-5 | Reference Software | Standardın diğer bölümlerini göstermek ve netleştirmek için bir yazılım sunar. |
| Bölüm 6 | ISO/IEC 14496-6 | Delivery Multimedia Integration Framework (DMIF). | |
| Bölüm 7 | ISO/IEC 14496-7 | Optimized Reference Software | Geliştirilmiş uygulama örnekleri (Örnek, Bölüm 5 ile ilgili). |
| Bölüm 8 | ISO/IEC 14496-86 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . | Carriage on IP networks | MPEG-4 içeriğinin IP ağlarında taşınması için bir metot tanımlar. |
| Bölüm 9 | ISO/IEC 14496-9 | Reference Hardware | Standardın diğer bölümlerinin nasıl gerçekleştirileceğini gösteren donanım tasarımları sunar. |
| (Bölüm 10) | ISO/IEC 14496-10 | (Advanced Video Coding) (AVC) | Teknik özellikler olarak ITU-T standardının aynısı olan bir görüntü sinyali çözücüsü. |
| Bölüm 11 | ISO/IEC 14496-11 | Scene description and Application engine("BIFS") | Zengin ve etkileşimli içerikler için çoklu profiller ile kullanılır. 2D ve 3D versiyonları vardır. |
| Bölüm 12 | ISO/IEC 14496-125 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . | ISO Base Media File Format | Ortam içeriğini depolamak için kullanılan bir dosya formatı. |
| Bölüm 13 | ISO/IEC 14496-13 | Intellectual Property Management and Protection (IPMP) Extensions. | |
| Bölüm 14 | ISO/IEC 14496-14 | MPEG-4 File Format | MPEG-4 içeriği için taşıyıcı dosya formatı. Bölüm 12'yi temel alır. |
| Bölüm 15 | ISO/IEC 14496-15 | AVC File Format | Bölüm 10 görüntüsünün Bölüm 12 temel alınarak depolanması. |
| Bölüm 16 | ISO/IEC 14496-16 | Animation Framework eXtension (AFX). | |
| Bölüm 17 | ISO/IEC 14496-17 | Timed Text subtitle format. | |
| Bölüm 18 | ISO/IEC 14496-18 | Font Compression and Streaming (for OpenType fonts). | |
| Bölüm 19 | ISO/IEC 14496-19 | Synthesized Texture Stream. | |
| Bölüm 20 | ISO/IEC 14496-20 | Lightweight Application Scene Representation (LASeR). | |
| Bölüm 21 | ISO/IEC 14496-21 | MPEG-J Graphical Framework eXtension (GFX) | Henüz tamamlanmadı. (Haziran 2005 itibarıyla) |
| Bölüm 22 | ISO/IEC 14496-22 | Open Font Format Specification (OFFS) based on OpenType | Henüz tamamlanmadı. (Haziran 2005 itibarıyla) |
| Bölüm 23 | ISO/IEC 14496-23 | Symbolic Music Representation (SMR) | Henüz tamamlanmadı. (Ekim 2006 itibarıyla) |
Bölümlerin içinde ayrıca profiller de tanımlanmıştır, dolayısıyla bir bölümün gerçekleştirilmesi genellikle bölümün tüm gereksinimlerinin gerçekleştirilmesi anlamına gelmez. MPEG-1, MPEG-2, ve MPEG standartlarının diğer devam dizileridir.
Ruhsatlandırma
MPEG-4, yazılım patentlerini tanıyan ülkelerde ruhsatlandırma gerektiren patentli teknolojiler ihtiva eder. MPEG-4 ile ilgili patentler iki düzineden fazla firmanın mülkiyetindedir. Ruhsatlandırma kuruluşu "MPEG-4 Bölüm 2 Visual" için gerekli pek çok firma patentini ruhsatlandırıp (ses ayrıca ruhsatlandırılır) kendisine bağlı ruhsat veren ve imtiyaz sahibi firmaları sitesinde listeler. "MPEG-4 System" için yeni ruhsatlar hâlen geliştirilmektedir ve eski "MPEG-4 Systems" ruhsat sahipleri hâlen ruhsat anlaşması koşullarına tabi iken yeni lisans verilmemektedir ().
Uygulamalar
Bu bölüm geliştirilecektir.
Kaynakça
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
MPEG Moving Pictures Experts Group Hareketli Goruntu Uzmanlari Birligi tarafindan gelistirilen ve gelistirilmesine devam edilen coklu iletisim goruntu kodlama standardi MPEG 4 standardi su anda kullanilan MPEG 2 standardina gore daha yuksek sikistirma olanaklari ve yeni kodlama araclari sunmayi amaclamaktadir MPEG 4 sesli ve gorsel Ingilizce Audio Visual AV sayisal verilerin goruntu sikistirmasini tanimlayan metotlar butunudur Ilk olarak 1998 yili sonlarinda yayinlanmistir ve ISO International Organization for Standardization International Electrotechnical Commission ile MPEG in ISO IEC 14496 standardi olarak uzerinde uzlastiklari bir grup ses ve goruntu kodlama formati ile ilgili teknolojilerin standardizasyonunu ifade eder Kullanim alanlari arasinda AV web dosyalari gercek zamanli veri akisi kompakt disk CD ses telefon videofon ve televizyon yayinlari sayilabilir MPEG 4 halen gelismekte olan bir standard olup yapi olarak bolumlerden olusmaktadir MPEG 4 uyumlulugunu destekleyen firmalar cogu zaman hangi bolum duzeyinde uyumluluk sagladiklarini aciklikla ifade etmemektedir Bilinmesinde fayda olan onemli bolumler DivX Xvid ve 3ivx gibi cozuculer Ingilizce codec ve Quicktime 6 tarafindan kullanilan Gelismis Basit Profil i ihtiva eder ve MPEG 4 Bolum 10 MPEG 4 AVC H 264 ya da Gelismis Goruntu Kodlama x264 cozucu Quicktime 7 ve HD DVD Blu ray gibi yeni kusak DVD formatlari tarafindan kullanilir MPEG 4 icinde bulunan pek cok ozelligi uygulayip uygulamamak yazilim gelistirenin secimine birakilmistir Bu durum olasilikla MPEG 4 un hicbir tam uygulamasi olmadigi anlamina gelir Bu durumu adreslemek icin standart icinde bir uygulamalar alt kumesine ozel belirli bir kabiliyetler grubunun tanimlanabilmesi amaciyla profiller ve seviyeler denilen kavramlar bulunmaktadir Baslarda MPEG 4 oncelikli olarak dusuk bit oranli gorsel iletisim icin tasarlanmasina ragmen zaman icinde daha fazlasiyla bir coklu ortam kodlama standardi olacak sekilde kapsami genisletilmistir Saniyede birkac kilobitten onlarca megabite kadar degisen veri hizlarinda etkili olarak calismaktadir Asagidaki islevsel ozelliklere sahiptir Gelistirilmis kodlama verimi Goruntu ve ses ihtiva eden karma ortam verilerini kodlayabilme yetenegi Saglikli veri nakli icin hatalara karsi elastikiyet Almacta olusturulan sesli ve gorsel sahneyle etkilesim olanagi saglarTarihceDaha once gelistirilen ve halen kullanilmakta olan cogunlukla MPEG 2 olarak bilinen uluslararasi coklu iletisim kodlama standardi ISO 13818 in basarisi uzerine daha iyi sikistirma araclari sunmak ve standard icerigini arttirmak amaciyla MPEG iki yeni standardin gelistirilmesine baslamistir Bu standardlar ITU T Tavsiye Recommendation ISO 14496 Bolum 10 ya da kisaca ve ISO 14496 Bolum 2 ya da kisaca MPEG 4 Goruntu dur ve MPEG 4 Goruntu standardlari daha once denenmis ve yeterliligi ispatlanmis MPEG 1 MPEG 2 gibi standardlari cikis noktasi olarak almislardir Ancak ve MPEG 4 farkli yonlere gelismislerdir daha onceki standardlarin cercevelerini korumus daha hizli verimli guvenilir kullanisli olmayi amaclamistir Bunu yaparken aynen MPEG 2 gibi dikdortgen goruntu bicimi kullanmindan ayrilmamis Bununla beraber daha genis bir kitleye ulasmayi hedef edinmistir Bu hedefler arasina genel anlamda televizyon yayinciliginin broadcasting yani sira Internet ya da sayisal baglantilar uzerinden goruntu akisi streaming ve sayisal veri saklama storage pazarlarini da almistir MPEG 4 Goruntu standardi ise daha farkli bir yol izleyerek dikdortgen goruntu bicimi kullanimini asarak nesneye yonelik goruntu isleme yontemlerini tercih etmistir MPEG 4 gelistiriciler servis saglayicilar ve son kullanicilar icin cesitli teknolojiler sunar MPEG 4 yazilim ve donanim gelistiricilerinin sayisal televizyon grafik animasyon internet ve uzantilari icin daha yuksek uyumluluk ve esneklige sahip coklu ortam nesneleri uretmesini mumkun kilar Bu standart gelistiricilerin iceriklerini daha iyi kontrol edip telif hakki ihlallerine karsi daha etkin mucadele edebilmesini saglar Veri agi saglaycilari MPEG 4 u veri saydamligi icin kullanabilirler Standart prosedurler sayesinde MPEG 4 verisi herhangi bir ag ile uyumlu farkli sinyal tiplerine donusturulebilir MPEG 4 formati son kullanicilara farkli hareketli nesneler ile genis kapsamli bir etkilesim ortami sunar Standartlastirilmis telif haklari yonetimi MPEG camiasinca Intellectual Property Management and Protection IPMP olarak bilinir ve uygulanir MPEG 4 formati asagida bazi ornekleri verilen cesitli islevleri yerine getirebilir Ortam nesneleri ile ilintili verilerin ag kanallarinca verimli olarak tasinmasini saglayacak sekilde arttirilip eslenmesi Almacta olusturulan sesli ve gorsel sahne ile iletisim Profiller ve Seviyeler MPEG 4 kodlama icin genis ve zengin bir araclar kumesi sunar MPEG 4 arac kumelerinin alt kumeleri ozellesmis uygulamalarda kullanilmak uzere sunulmustur Profiller olarak bilinen bu alt kumeler bir cozucunun gerceklestirmesi gereken araclar kumesinin boyutunu sinirlar Hesaplamalardaki karmasikligi en aza indirmek amaciyla her Profil icin bir ya da daha fazla Seviye tanimlanmistir Bir Profil Seviye kombinasyonu sunlara olanak verir Bir cozucu tasarimcisinin ayni kombinasyonu kullanan diger MPEG 4 gerecleriyle birlikte calismasina olanak verecek sekilde sadece kendisine gerekli olan standartlari gerceklestirmesi MPEG 4 gereclerinin standartlara uygun olup olmadiginin kontrolu MPEG 4 BolumleriMPEG 4 Bolumler olarak da adlandirilan asagidaki standartlari kapsar Bolum Dokuman No Baslik TanimBolum 1 ISO IEC 14496 1 Systems Goruntu ve sesin nasil eslenip coklanacagini tanimlar Ornek Transport stream Bolum 2 ISO IEC 14496 2 Visual Gorsel veriler icin bir sikistirma cozucusu video hareketsiz dokular sentetik goruntuler vs Bolum 2 icindeki pek cok Profilden biri de Gelismis Basit Profil dir Ingilizce Advanced Simple Profile ASP Bolum 3 ISO IEC 14496 3 Audio Ses sinyallerinin algisal kodlamasi icin bir sikistirma cozuculeri kumesi Advanced Audio Coding AAC nin bazi cesitlemelerini ve diger ses konusma kodlama gereclerini kapsar Bolum 4 ISO IEC 14496 4 Conformance Standardin diger bolumlerine uygunlugu test etmek icin gerekli prosedurleri tanimlar Bolum 5 ISO IEC 14496 5 Reference Software Standardin diger bolumlerini gostermek ve netlestirmek icin bir yazilim sunar Bolum 6 ISO IEC 14496 6 Delivery Multimedia Integration Framework DMIF Bolum 7 ISO IEC 14496 7 Optimized Reference Software Gelistirilmis uygulama ornekleri Ornek Bolum 5 ile ilgili Bolum 8 ISO IEC 14496 86 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Carriage on IP networks MPEG 4 iceriginin IP aglarinda tasinmasi icin bir metot tanimlar Bolum 9 ISO IEC 14496 9 Reference Hardware Standardin diger bolumlerinin nasil gerceklestirilecegini gosteren donanim tasarimlari sunar Bolum 10 ISO IEC 14496 10 Advanced Video Coding AVC Teknik ozellikler olarak ITU T standardinin aynisi olan bir goruntu sinyali cozucusu Bolum 11 ISO IEC 14496 11 Scene description and Application engine BIFS Zengin ve etkilesimli icerikler icin coklu profiller ile kullanilir 2D ve 3D versiyonlari vardir Bolum 12 ISO IEC 14496 125 Agustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ISO Base Media File Format Ortam icerigini depolamak icin kullanilan bir dosya formati Bolum 13 ISO IEC 14496 13 Intellectual Property Management and Protection IPMP Extensions Bolum 14 ISO IEC 14496 14 MPEG 4 File Format MPEG 4 icerigi icin tasiyici dosya formati Bolum 12 yi temel alir Bolum 15 ISO IEC 14496 15 AVC File Format Bolum 10 goruntusunun Bolum 12 temel alinarak depolanmasi Bolum 16 ISO IEC 14496 16 Animation Framework eXtension AFX Bolum 17 ISO IEC 14496 17 Timed Text subtitle format Bolum 18 ISO IEC 14496 18 Font Compression and Streaming for OpenType fonts Bolum 19 ISO IEC 14496 19 Synthesized Texture Stream Bolum 20 ISO IEC 14496 20 Lightweight Application Scene Representation LASeR Bolum 21 ISO IEC 14496 21 MPEG J Graphical Framework eXtension GFX Henuz tamamlanmadi Haziran 2005 itibariyla Bolum 22 ISO IEC 14496 22 Open Font Format Specification OFFS based on OpenType Henuz tamamlanmadi Haziran 2005 itibariyla Bolum 23 ISO IEC 14496 23 Symbolic Music Representation SMR Henuz tamamlanmadi Ekim 2006 itibariyla Bolumlerin icinde ayrica profiller de tanimlanmistir dolayisiyla bir bolumun gerceklestirilmesi genellikle bolumun tum gereksinimlerinin gerceklestirilmesi anlamina gelmez MPEG 1 MPEG 2 ve MPEG standartlarinin diger devam dizileridir RuhsatlandirmaMPEG 4 yazilim patentlerini taniyan ulkelerde ruhsatlandirma gerektiren patentli teknolojiler ihtiva eder MPEG 4 ile ilgili patentler iki duzineden fazla firmanin mulkiyetindedir Ruhsatlandirma kurulusu MPEG 4 Bolum 2 Visual icin gerekli pek cok firma patentini ruhsatlandirip ses ayrica ruhsatlandirilir kendisine bagli ruhsat veren ve imtiyaz sahibi firmalari sitesinde listeler MPEG 4 System icin yeni ruhsatlar halen gelistirilmektedir ve eski MPEG 4 Systems ruhsat sahipleri halen ruhsat anlasmasi kosullarina tabi iken yeni lisans verilmemektedir UygulamalarBu bolum gelistirilecektir Kaynakca a b c d e RFC 3640 p 31 28 Nisan 2009 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 28 Nisan 2009 24 Agustos 2006 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 28 Nisan 2009 13 Nisan 2009 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 28 Nisan 2009