Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu maddedeki bilgilerin için ek kaynaklar gerekli. (Mayıs 2020) () |
Bu madde, uygun değildir. (Ağustos 2014) |
Borulu org, körükle verilen basınçlı havanın tahta veya metal borulardan geçerken içerideki hava sütunlarının titreşmesi sayesinde ses üreten bir müzik enstrümanıdır. Klavyeli ve pedallı bir enstrümandır. Değişik ses tonları ve notalar piyanoda olduğu gibi tuşlarla denetlenir. En çok bilinen türü kilise orgudur.
Enstrüman, klavyedeki tuşlar basılı kaldığı sürece ses verir. Parmaklarla uygulanan kuvvetin sesin dinamik aralığını değiştirmediği enstrüman buna rağmen tını ve ses yüksekliği açısından geniş bir aralığa sahiptir. Beş katlı bina yüksekliğinde orglar bulunmaktadır. Batı klasik müzik tarihinin en eski enstrümanlarından biri olan org, önceleri daha çok Hristiyanlık ile bağlantılıydı.
İlk yapımı çok eski yüzyıllara uzanıp (MÖ 150-200 yıllarında) Mısır'da "Ktesibios" adında birinin Pan Flavtası'nın çok büyüğünü su gücüyle çalıştırarak sesler elde ettiği ve böylelikle ilk su orgunu yaptığı söylenir. M.S. III. Yüzyıla doğru "Hydraulis" adını alan su orglarında kullanılan su basıncı; yerini hava basıncına bıraktı ve ardından “register” olarak adlandırılan ve ses özelliklerinin değişimini sağlayan düzen bulundu. 18. yüzyıla kadar üç tip org varlığını sürdürdü; Portatif Org, Pozitif Org, Büyük Org. Klasik org Avrupalı yapıcılar elinde gelişerek 13-14. yüzyıl sonlarında bugünkü biçimine ulaşmıştır. İlk olarak tiyatrolarda ve sirklerde kullanılan ve din dışı müzik çalgısı olan org, Roma İmparatorluğu döneminde bütün batı dünyasına yayıldı. 10. yüzyıldan başlayarak, çok sesli yapıtların çoğalmasıyla da birlikte din dışı müzik alanından kilise müziği alanına kaydı. Uzun süre kilise müziğinde kullanılan bu çalgı, sonraları din dışı müziğin de en yetkin çalgıları içinde yer almıştır. Kilise orgcusu olarak çalışan büyük besteciler sayesinde, org için çok güzel yapıtlar oluşturulmuş, sayıları binleri aşan bir org dağarı doğmuştur. Laurens Hammond'un elektrikli orgu yapmasıyla, en kullanışlı biçimine ulaşmıştır. İlk kez 1934'te ABD'de yapılan elektronik orgda borular ve hava mekanizması bulunmaz; sesler elektronik olarak üretilir.
Org; yapıldığı zaman, para, konulduğu yer, akustik niteliği, görev çeşidi ve yapımcısının yeteneği gibi nedenlerle çeşitli sorunları olan bir çalgıdır. Bu nedenleri saymaktan amaç, org çalıcısının iyi bir sonuç elde edebilmek için çalacağı orgu tanıması gereğidir. İyi bir org öğrenimi için; a) Sağlam bir kulak duyuşu olmak, b) Fiziki kusurları bulunmamak, c) Orgun sandalyesine oturulduğunda, ayağa kalkmadan elleri uzak tuşlara götürebilecek yeterli yaşta bulunmak (ellerin büyük, kolların uzun olması kolaylık sağlar), d) Fedaileri iyi kullanabilmek, e) İyi bir piyano çalıcısı olmak, gibi koşullar aranılır. Öğrenim dönemi mutlaka iyi bir öğretmenin denetiminde yapılmalıdır. Armoni ve kontrpuvan bilmek gereklidir. Fiziki koşullar uygun ise, orga başlama yaşı on beş ya da, on altı olabilir. Günlük çalışma, dört saati geçmemeli ve bu çalışma aralar verilerek yapılmalıdır. Bir oturuşta dört saat çalışmak yararsız ve yorucudur.
Genel yapı
Org, küçük ve büyük ses borularından oluşur. Pedallar borulara hava gönderirken, dokunaklar da, ait oldukları borulardan istenilen seslerin elde edilmesini sağlar.
Orgu meydana getiren öğelerin büyük bölümü dışarıdan görülmez. Büyük orgun ve Pozitif orgun son derece süslü olan 2 büfesi; çağdaş orglarda ise büyük borular aşağı yukarı bütün mekanizmayı ve çok sayıda boruyu gizler. Org mekanizması konsol, klavyeler, register düğmeleri ve klavye ve boru takımlarının uyuşumunu sağlayan sistemlerden oluşur. Bir orgda 1-5 arasında değişen el klavyesi ve buna ek olarak tuşlardan yapılmış olan ve ayaklarla kullanılan pedal klavyesi bulunur. Klavyeler büyük org, pozitif, recitativo, yankı ve bombarda klavyeleri olarak isimlendirilir.
Org boruları metal ya da tahtadan yapılırlar, farklı boylara sahiptirler. Hava kasası ya da somya'nın üzerinde, ağızları hava almaya uygun biçimde altta olmak üzere, düşey biçimde sıralanmışlardır. Borunun boyu kısaldıkça verdiği ses tizleşir. Boruların öteki ucu kapalı ya da açık olabilir. Ucu kapalı bir boru, iki katı uzunluktaki ucu açık bir boru ile aynı sesi verir. Org büfesinin içinde çok sayıda boru vardır; bunlar dudaklı (çentikli) borular ve dilli borular olmak üzere iki gruba ayrılır. Çentikli boruların işleyişi sıradan bir düdük gibidir. Hava kasasından gelen hava, borunun içindeki çentikten geçerken titreşir ve flüt sesine benzeyen bir ses çıkarır. Çentikli borulardan sayıca daha az olan dilli boruların içinde hava sütununu titreştiren, metalden bir dilcik (kamış) vardır. Büyük orglarda birden fazla boru takımı olabilir. Bir boru takımı, aynı yapıda olan ve aynı tınıyı verebilen borular bütünüdür, boru takımları da dip, değişim ve dilli olarak adlandırılan üç aileden oluşur.
Orgun boruları, oldukça karmaşık bir yapıya sahip büyük bir kutu olan somya’ya yerleştirilir. Bu şu şekilde gerçekleşir; boruların ayakları, somya üzerine vidalanmış olan uzun tahta parçalarındaki deliklere girer. Borular dikey olarak dizilir. Somya tabanı ise havanın basınç altında tutulduğu ve gerektiğinde registerler yoluyla borulara gönderildiği bölmedir.
Konsol, ses tonları ve notaların denetlenmesi için gereken düzenekleri içerir. Orgun klavyesi, piyanodaki gibi tuşlardan oluşur ve pedal takımıyla birlikte boru takımlarını yönetir. Her tuş, aynı notayı farklı tınılarla seslendiren birkaç boruyla bağlantılıdır. Büyük orglarda birden çok klavye ve pedal takımı vardır. Klavyenin sağında ve solunda ses denetleme düğmeleri bulunur. Bu düğmeler, boru takımlarının körükten gelen basınçlı havayla ilişkisini sağlayan tahta sürgülere bağlıdır. Ses elde etmek istenilen boru takımının altındaki sürgünün düğmesini çekmek suretiyle boruların ağzını açılır ve içeri hava girmesi mümkün kılınır. Klavyedeki tuşlara basınca da hava kasasından gelen havanın borunun içinde titreşmesiyle ses elde edilir. Orgcu düğmeyi ittiğinde sürgü geri kayar ve borunun ağzını kapatarak sesin kesilmesini sağlar.
Gelişimi
Orta Çağ'da org üç biçimde bulunur: portatif org (nymphaion), pozitif org, solo çalgı olarak kullanılan büyük org. 13. yüzyılda kromatik tuşlar ve tek klavye için kolektif supaplar kullanılmaya başlandı. 14. yüzyıl sonunda yapılan ekler; pedalye, ikinci el klavyesi, pedalda bağımsız ses dizileri ve yaylı kasanın yerini alan düğmeli kasadır. Klavyelerde tuş sayısı arttı; el klavyelerinde 35'ten 61'e, pedalyede ise 12'den 32'ye çıktı. Boru takımlarının tını aileleri olan dip, değişim ve dilli; Rönesans sırasında sayı ve çeşit bakımından genişledi. Organum Plenumda bütün dip boruları birleştirildi ve bunlara yeni diziler katıldı. Solo boruları eklendi (nasard, flüt, kromorn, trompet, kornet). 17. yüzyılda bir recitativo yarım klavyesi, daha sonra dip, karma, üst kornet, obua ve insan sesi borularından meydana gelen bir yankı yarı klavyesi ortaya çıktı. Bu yarı klavyenin fonksiyonu bazı şarkıları değerlendirmek veya büyük orgun çıkardığı gür seslere pianissimo olarak karşılık vermekti. 18. yüzyılda bombarda denilen tam bir klavye daha eklenince güçlü dil takımı esas klavyeden ayrıldı. Çoğalan boru takımlarından dolayı artan basınçlı hava ihtiyacını karşılamak amacıyla köşeli körüklerin yerine sürgülü körükler getirildi.
Klasik çağda ünlü büyük org yapımcıları yetişti. Romantizmin etkileri ise 1840'lardan itibaren orgda kendini göstermeye başladı. Org yapımcıları yeni müzik estetiğine uygun çalgılar yapmak ve aynı zamanda ayrıca çalgının yüzyıllar boyu adeta kökleşmiş olan dini niteliğini değiştirmek istiyorlardı. Bu dönemde çok sayıda mekanik yenilik geldi. Bunlardan bazıları Barker kolu, denkleştirici, kıvrımlı körük takımı, sese denge sağlayan sarsıntı önleyiciler ve tıkaçları kutuların içinde bulunan somyalardır. 19. yüzyılda orkestra çalgılarının seslerini taklit eden yeni boru takımları çıktı: viola de gamba, armonik flüt, İngiliz kornosu, klarnet ve benzeri. Somya üzerindeki basıncı kuvvetlendirerek ses gücünü artıran solo klavyesi ve bunun yanında daha kullanışlı pedal ve konsol takımı da getirilen yeniliklerdendir. Son olarak 1865'te Peschard, somyayı elektrikle çalıştırmayı denemeye karar verdi. Hava basınçlı çekiş sistemi özellikle A. Cavaillé-Coll tarafından kullanıldı. Bazı org yapımcıları ise senfonik müziğe daha uygun orglar yapabilmek için tüp sisteminden yararlandı. Romantik çağın bu yeni geliştirilmiş orgu konser salonlarında ve kiliselerde 1914'e kadar yaşadı; ancak o tarihlerde J. S. Bach’ın ve eski ustaların org eserleri bulundu ve yayınlandı. Bu durum eski klasik orga dönüşü gerektirdi; elektriğin getirdiği yeniliklere ve tüp sistemi sayesinde konsol borularının kasaya daha kolay çekilebilmesine rağmen çekmede daha çok mekanik çekim sistemi uygulandı. 1930'da Cavaillé-Coll’un mekanik yenilikleriyle 17. yüzyıl estetiğini bağdaştıran yeni klasik bir org sistemi ortaya çıktı. Bu sistem ile hazırlanan orgların bazılarına dip boru takımlarının üzerine yerleştirilen ve hafif bir basınçla öten bir organum plenum, bazılarına kornet sesine yaklaşan ayrıntılı supaplar, diğerlerine ise Alman, Fransız, İspanyol şarkılarında olduğu gibi çeşitli ses tınılarına sahip parlak sesli diller eklendi. Elektrik, hava basıncı veya mekanik düzenekler büyük orgların kullanımını kolaylaştırdı; pes veya ince oktavların ikilenmesi ise gereksiz görüldüğünden kaldırıldı
Kaynakça
- Meydan Larousse Büyük Lugat ve Ansiklopedisi, 15. Cilt, Sayfa 169
- Gelişim Hachette Alfabetik Genel Kültür Ansiklopedisi, 8. Cilt, Sayfa 3046
Dış bağlantılar
| Wikimedia Commons'ta Borulu org ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bu maddedeki bilgilerin dogrulanabilmesi icin ek kaynaklar gerekli Lutfen guvenilir kaynaklar ekleyerek maddenin gelistirilmesine yardimci olun Kaynaksiz icerik itiraz konusu olabilir ve kaldirilabilir Kaynak ara Borulu org haber gazete kitap akademik JSTOR Mayis 2020 Bu sablonun nasil ve ne zaman kaldirilmasi gerektigini ogrenin Bu madde Vikipedi bicem el kitabina uygun degildir Maddeyi Vikipedi standartlarina uygun bicimde duzenleyerek Vikipedi ye katkida bulunabilirsiniz Gerekli duzenleme yapilmadan bu sablon kaldirilmamalidir Agustos 2014 Borulu org korukle verilen basincli havanin tahta veya metal borulardan gecerken icerideki hava sutunlarinin titresmesi sayesinde ses ureten bir muzik enstrumanidir Klavyeli ve pedalli bir enstrumandir Degisik ses tonlari ve notalar piyanoda oldugu gibi tuslarla denetlenir En cok bilinen turu kilise orgudur Eski bir kilise orgu Poznan PolonyaBir org Lublin Katedrali PolonyaModern kilise orgu Frankfurt AlmanyaMetal borularin kullanildigi bir kilise orgu Enstruman klavyedeki tuslar basili kaldigi surece ses verir Parmaklarla uygulanan kuvvetin sesin dinamik araligini degistirmedigi enstruman buna ragmen tini ve ses yuksekligi acisindan genis bir araliga sahiptir Bes katli bina yuksekliginde orglar bulunmaktadir Bati klasik muzik tarihinin en eski enstrumanlarindan biri olan org onceleri daha cok Hristiyanlik ile baglantiliydi Ilk yapimi cok eski yuzyillara uzanip MO 150 200 yillarinda Misir da Ktesibios adinda birinin Pan Flavtasi nin cok buyugunu su gucuyle calistirarak sesler elde ettigi ve boylelikle ilk su orgunu yaptigi soylenir M S III Yuzyila dogru Hydraulis adini alan su orglarinda kullanilan su basinci yerini hava basincina birakti ve ardindan register olarak adlandirilan ve ses ozelliklerinin degisimini saglayan duzen bulundu 18 yuzyila kadar uc tip org varligini surdurdu Portatif Org Pozitif Org Buyuk Org Klasik org Avrupali yapicilar elinde geliserek 13 14 yuzyil sonlarinda bugunku bicimine ulasmistir Ilk olarak tiyatrolarda ve sirklerde kullanilan ve din disi muzik calgisi olan org Roma Imparatorlugu doneminde butun bati dunyasina yayildi 10 yuzyildan baslayarak cok sesli yapitlarin cogalmasiyla da birlikte din disi muzik alanindan kilise muzigi alanina kaydi Uzun sure kilise muziginde kullanilan bu calgi sonralari din disi muzigin de en yetkin calgilari icinde yer almistir Kilise orgcusu olarak calisan buyuk besteciler sayesinde org icin cok guzel yapitlar olusturulmus sayilari binleri asan bir org dagari dogmustur Laurens Hammond un elektrikli orgu yapmasiyla en kullanisli bicimine ulasmistir Ilk kez 1934 te ABD de yapilan elektronik orgda borular ve hava mekanizmasi bulunmaz sesler elektronik olarak uretilir Org yapildigi zaman para konuldugu yer akustik niteligi gorev cesidi ve yapimcisinin yetenegi gibi nedenlerle cesitli sorunlari olan bir calgidir Bu nedenleri saymaktan amac org calicisinin iyi bir sonuc elde edebilmek icin calacagi orgu tanimasi geregidir Iyi bir org ogrenimi icin a Saglam bir kulak duyusu olmak b Fiziki kusurlari bulunmamak c Orgun sandalyesine oturuldugunda ayaga kalkmadan elleri uzak tuslara goturebilecek yeterli yasta bulunmak ellerin buyuk kollarin uzun olmasi kolaylik saglar d Fedaileri iyi kullanabilmek e Iyi bir piyano calicisi olmak gibi kosullar aranilir Ogrenim donemi mutlaka iyi bir ogretmenin denetiminde yapilmalidir Armoni ve kontrpuvan bilmek gereklidir Fiziki kosullar uygun ise orga baslama yasi on bes ya da on alti olabilir Gunluk calisma dort saati gecmemeli ve bu calisma aralar verilerek yapilmalidir Bir oturusta dort saat calismak yararsiz ve yorucudur Genel yapiOrg kucuk ve buyuk ses borularindan olusur Pedallar borulara hava gonderirken dokunaklar da ait olduklari borulardan istenilen seslerin elde edilmesini saglar Orgu meydana getiren ogelerin buyuk bolumu disaridan gorulmez Buyuk orgun ve Pozitif orgun son derece suslu olan 2 bufesi cagdas orglarda ise buyuk borular asagi yukari butun mekanizmayi ve cok sayida boruyu gizler Org mekanizmasi konsol klavyeler register dugmeleri ve klavye ve boru takimlarinin uyusumunu saglayan sistemlerden olusur Bir orgda 1 5 arasinda degisen el klavyesi ve buna ek olarak tuslardan yapilmis olan ve ayaklarla kullanilan pedal klavyesi bulunur Klavyeler buyuk org pozitif recitativo yanki ve bombarda klavyeleri olarak isimlendirilir Org borulari metal ya da tahtadan yapilirlar farkli boylara sahiptirler Hava kasasi ya da somya nin uzerinde agizlari hava almaya uygun bicimde altta olmak uzere dusey bicimde siralanmislardir Borunun boyu kisaldikca verdigi ses tizlesir Borularin oteki ucu kapali ya da acik olabilir Ucu kapali bir boru iki kati uzunluktaki ucu acik bir boru ile ayni sesi verir Org bufesinin icinde cok sayida boru vardir bunlar dudakli centikli borular ve dilli borular olmak uzere iki gruba ayrilir Centikli borularin isleyisi siradan bir duduk gibidir Hava kasasindan gelen hava borunun icindeki centikten gecerken titresir ve flut sesine benzeyen bir ses cikarir Centik li borulardan sayica daha az olan dilli borula rin icinde hava sutununu titrestiren metalden bir dilcik kamis vardir Buyuk orglarda birden fazla boru takimi olabilir Bir boru takimi ayni yapida olan ve ayni tiniyi verebilen borular butunudur boru takimlari da dip degisim ve dilli olarak adlandirilan uc aileden olusur Orgun borulari oldukca karmasik bir yapiya sahip buyuk bir kutu olan somya ya yerlestirilir Bu su sekilde gerceklesir borularin ayaklari somya uzerine vidalanmis olan uzun tahta parcalarindaki deliklere girer Borular dikey olarak dizilir Somya tabani ise havanin basinc altinda tutuldugu ve gerektiginde registerler yoluyla borulara gonderildigi bolmedir Konsol ses tonlari ve notalarin denetlenmesi icin gereken duzenek leri icerir Orgun klavyesi piyanodaki gibi tuslardan olusur ve pedal takimiyla birlikte boru takimlarini yonetir Her tus ayni notayi farkli tinilarla seslendiren birkac boruyla bag lantilidir Buyuk orglarda birden cok klavye ve pedal takimi vardir Klavyenin saginda ve solunda ses denetle me dugmeleri bulunur Bu dugmeler boru takimlarinin korukten gelen basincli havayla iliskisini saglayan tahta surgulere baglidir Ses elde etmek istenilen boru takiminin altindaki surgunun dugmesini cekmek suretiyle borula rin agzini acilir ve iceri hava girmesi mumkun kilinir Klavyedeki tuslara basinca da hava kasasindan gelen havanin borunun icinde titresmesiyle ses elde edilir Orgcu dugmeyi ittiginde surgu geri kayar ve borunun agzini kapatarak sesin kesil mesini saglar GelisimiOrta Cag da org uc bicimde bulunur portatif org nymphaion pozitif org solo calgi olarak kullanilan buyuk org 13 yuzyilda kromatik tuslar ve tek klavye icin kolektif supaplar kullanilmaya baslandi 14 yuzyil sonunda yapilan ekler pedalye ikinci el klavyesi pedalda bagimsiz ses dizileri ve yayli kasanin yerini alan dugmeli kasadir Klavyelerde tus sayisi artti el klavyelerinde 35 ten 61 e pedalyede ise 12 den 32 ye cikti Boru takimlarinin tini aileleri olan dip degisim ve dilli Ronesans sirasinda sayi ve cesit bakimindan genisledi Organum Plenumda butun dip borulari birlestirildi ve bunlara yeni diziler katildi Solo borulari eklendi nasard flut kromorn trompet kornet 17 yuzyilda bir recitativo yarim klavyesi daha sonra dip karma ust kornet obua ve insan sesi borularindan meydana gelen bir yanki yari klavyesi ortaya cikti Bu yari klavyenin fonksiyonu bazi sarkilari degerlendirmek veya buyuk orgun cikardigi gur seslere pianissimo olarak karsilik vermekti 18 yuzyilda bombarda denilen tam bir klavye daha eklenince guclu dil takimi esas klavyeden ayrildi Cogalan boru takimlarindan dolayi artan basincli hava ihtiyacini karsilamak amaciyla koseli koruklerin yerine surgulu korukler getirildi Klasik cagda unlu buyuk org yapimcilari yetisti Romantizmin etkileri ise 1840 lardan itibaren orgda kendini gostermeye basladi Org yapimcilari yeni muzik estetigine uygun calgilar yapmak ve ayni zamanda ayrica calginin yuzyillar boyu adeta koklesmis olan dini niteligini degistirmek istiyorlardi Bu donemde cok sayida mekanik yenilik geldi Bunlardan bazilari Barker kolu denklestirici kivrimli koruk takimi sese denge saglayan sarsinti onleyiciler ve tikaclari kutularin icinde bulunan somyalardir 19 yuzyilda orkestra calgilarinin seslerini taklit eden yeni boru takimlari cikti viola de gamba armonik flut Ingiliz kornosu klarnet ve benzeri Somya uzerindeki basinci kuvvetlendirerek ses gucunu artiran solo klavyesi ve bunun yaninda daha kullanisli pedal ve konsol takimi da getirilen yeniliklerdendir Son olarak 1865 te Peschard somyayi elektrikle calistirmayi denemeye karar verdi Hava basincli cekis sistemi ozellikle A Cavaille Coll tarafindan kullanildi Bazi org yapimcilari ise senfonik muzige daha uygun orglar yapabilmek icin tup sisteminden yararlandi Romantik cagin bu yeni gelistirilmis orgu konser salonlarinda ve kiliselerde 1914 e kadar yasadi ancak o tarihlerde J S Bach in ve eski ustalarin org eserleri bulundu ve yayinlandi Bu durum eski klasik orga donusu gerektirdi elektrigin getirdigi yeniliklere ve tup sistemi sayesinde konsol borularinin kasaya daha kolay cekilebilmesine ragmen cekmede daha cok mekanik cekim sistemi uygulandi 1930 da Cavaille Coll un mekanik yenilikleriyle 17 yuzyil estetigini bagdastiran yeni klasik bir org sistemi ortaya cikti Bu sistem ile hazirlanan orglarin bazilarina dip boru takimlarinin uzerine yerlestirilen ve hafif bir basincla oten bir organum plenum bazilarina kornet sesine yaklasan ayrintili supaplar digerlerine ise Alman Fransiz Ispanyol sarkilarinda oldugu gibi cesitli ses tinilarina sahip parlak sesli diller eklendi Elektrik hava basinci veya mekanik duzenekler buyuk orglarin kullanimini kolaylastirdi pes veya ince oktavlarin ikilenmesi ise gereksiz goruldugunden kaldirildiKaynakcaMeydan Larousse Buyuk Lugat ve Ansiklopedisi 15 Cilt Sayfa 169 Gelisim Hachette Alfabetik Genel Kultur Ansiklopedisi 8 Cilt Sayfa 3046Dis baglantilarWikimedia Commons ta Borulu org ile ilgili ortam dosyalari bulunmaktadir