Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu madde, uygun değildir. (Ocak 2010) |
Ses değişmesi, dildeki konuşma seslerinden birinin diğerinin yerine geçmesi ya da türemesi ve düşmesi olarak tanımlanabilir. Dil bilimciler, dillerin çoğunlukla benzer ses değişimlerine uğradığını göstererek konuyla ilgili evrensel kurallar ortaya koymaya çalışmaktadır.
Dil biliminde ses değişmelerine yönelik üç farklı yaklaşım vardır: Yeni Dilbilgiciler (Neogrammarians), Yapısalcılar (Structuralists) ve Üreticiler (Generativists)
Ses Değişmelerinin Nedenleri
Ses değişmeleri dilin kendi iç dinamiklerinden kaynaklandığı gibi, dil dışı psikolojik, sosyolojik, nörofizyolojik nedenlerden meydana gelebilir. Bir biçim birimi (morfem, Türkçede kelime ve ekler) eş zamanlı ya da art zamanlı olarak ses değişmesine uğrayabilir. Özellikle köken (etimoloji) sözlükleri art zamanlı değişmeleri göstermesi bakımından önemli kaynakları oluşturur. Ses değişmeleri, bir dilin ses dizimi kurallarına uymayan alıntı biçim birimlerinde sıklıkla görülür.
Ses Değişmeleri
- (Dissimilation)
- (Assimilation)
- a. Kaynaşım (Coalescence)
- b. Eşsöyleyiş (Coarticulation)
- c. Damaksılaşma (Palatalization)
- d. Artdamaksıllaşma (Velarization)
- e. Dudaksıllaşma (Labialisation)
- f. Önötümlüleşme (Initial voicing)
- g. Sonötümsüzleşme (Final devoicing)
- h. Ünlü Atlaması (Metaphony)
- Ünlü uyumu (Vowel Harmony)
- Tını Değişimi (Umlaut))
- i. Ünsüz Uyumu (Consonant harmony)
- (Sandhi)
- a. Ulama (Liason)
- b. Ünsüz Değişimi (Consonant mutation)
- c. Titremli Birleşimli Biçim (Tone sandhi)
- d. Ünlü Boşluğu (Hiatus)
- e. Derilme (Synalepha)
- f. Ünlü Düşmesi (Elision)
- g. Ünlü Göçüşmesi (Crasis)
- h. Ünlü Çatışması (Synaeresis)
- Karşıtı: İki Ünlünün Ayrılması (Diaeresis)
- i. İki Ünlü Birleşmesi (Synizesis)
- İz kalıntısı (Cheshirisation)
- a. Denkleştirici Uzatma (Compensatory lengthening)
- b. Genizsileşme (Nasalization)
- c. Tonogenesis
- d. Floating tone
- Göçüşme (Metatez): Bir kelimede seslerin ya da hecelerin yer değiştirmesidir. Genellikle bitişik seslerin yer değiştirdiği görülür. Türkçede köprü=körpü, kibrit=kirbit, toprak=torpak, ekşi=eşki gibi.
- (Elision)
- a. (Aphaeresis)
- b. (Synocope)
- c. (Apocope)
- d. (Haplology)
- e. Kaynaşma (Fusion)
- f. Demetçik Daralması (Cluster reduction)
- Ses Türemesi (Epenthesis)
- a. Ünlü Türemesi (Anaptyxis)
- b. Ünsüz Türemesi (Excrescence)
- c. Önseste Türeme (Prothesis)
- d. Sonseste Türeme (Paragoge)
- e. Unpacking
- f. Vowel breaking (diphthongization)
- (Lenition): Birçok dilde görülen ünsüz değişimi türüdür. Benzeşme ile birlikte, dillerin tarihsel değişimlerine öncülük eder.
- a. Ünsüz Aşamalanması (Consonant gradation): Çeşitli derecelerde ünsüz değişiminin olduğu ünsüz değişimi türüdür.
- b. Ünsüz Ötümlüleşmesi ve Ötümsüzleşmesi (Consonant voicing and devoicing): İngilizcede cat+s>ca ts
- c. Sızıcılaşma (Spirantization)
- d. R'leşme (Rhotacism)
- e. L Ötümlüleşmesi (L-vocalization)
- f. Yer Yitimi (Debuccalization)
Dipnotlar
- (1) McMAHON, April M. S. (1994), Understanding Language Change, Cambridge University Press, s.14
Kaynakça
- BALPINAR, Zülal (Editör) (2006), Turkish Phonology, Morphology and Syntax, Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları, 267 s.
- BANGUOĞLU, Tahsin (1959), Türk Grameri I: Sesbilgisi, TDK, Ankara, 306 s.
- CAFEROĞLU, Ahmet (1958), "Anadolu Ağızlarında İçses Ünsüz Benzeşmesi", Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, s. 1-11.
- COŞKUN, Volkan (2008), Türkçenin Ses Bilgisi, IQ Yayınları, 288 s.
- DEMİRCAN, Ömer (1996), Türkçenin Sesdizimi, Der Yayınları, İstanbul, X+196 s, (2002) Der Yayınları.
- DEMİREZEN, Mehmet (1986), Phonemics and Phonology: Theory Through Analysis, Ankara.
- DEVELİ, Hayati (1995), Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyılda Osmanlı Türkçesinde Ses Benzeşmeleri ve Uyumlar, Türk Dil Kurumu Yayınları.
- DUMAN, Musa (1995), Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyılda Ses Değişmeleri, Türk Dil Kurumu Yayınları.
- EREN, Hasan (1953), "Türk Dillerinde Metathèse", Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, s. 161-180.
- EREN, Hasan (1959), "Türkçede MM-MB Dissimilation'u", Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, s.95-103[]
- ERGENÇ, İclâl (1989), Türkiye Türkçesinin Görevsel Sesbilimi, Ankara,Engin Yayınları.
- ERGİN, Muharrem (1985), Türk Dil Bilgisi, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 5. Baskı
- GEMALMAZ, Efrasiyap (1999), "Türkiye Türkçesindeki Ses Olayları", Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı 13. 7 Aralık 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- LEES, Robert B. (1961), The Phonology of Modern Standard Turkish, Indiana University, Bloomington, Mouton and Co. The Hague, Netharlands, VII+76
- LEES, Robert B. (1966), "Turkish Harmony and the Phonological Description of Assimilation (=Türkçede Ahenk ve Benzeşmenin Seslik Tanımı)", Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, s. 279-297[]
- ÖZSOY, Sumru (2006), Türkçenin Yapısı-I (Sesbilim), Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 135 s.
- SELEN, Nevin (1979), Söyleyiş Sesbilimi, Akustik Sesbilimi ve Türkiye Türkçesi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
- SEVORTYAN, E.V. (2001), "Türk Lehçelerinde Kelime Başı Konsonantlarının Düşmesi", aktaran: Minara Aliyeva, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, Güz-II 2001, S: 12/2, s. 787-798.
- TANSU, Muzaffer (1963), Durgun Genel Sesbilgisi ve Türkçe, Ankara.
- TÜRK, Vahit (2001), "Türkçede Ön Seste Ünlü Düşmesi (Aphaeresis-Aphesis) Örnekleri", Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, C: I-II, S: 44, s. 223-233.[]
- ÜÇOK, Necip (1951), Genel Fonetik, Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bu madde Vikipedi bicem el kitabina uygun degildir Maddeyi Vikipedi standartlarina uygun bicimde duzenleyerek Vikipedi ye katkida bulunabilirsiniz Gerekli duzenleme yapilmadan bu sablon kaldirilmamalidir Ocak 2010 Ses degismesi dildeki konusma seslerinden birinin digerinin yerine gecmesi ya da turemesi ve dusmesi olarak tanimlanabilir Dil bilimciler dillerin cogunlukla benzer ses degisimlerine ugradigini gostererek konuyla ilgili evrensel kurallar ortaya koymaya calismaktadir Dil biliminde ses degismelerine yonelik uc farkli yaklasim vardir Yeni Dilbilgiciler Neogrammarians Yapisalcilar Structuralists ve Ureticiler Generativists Ses Degismelerinin NedenleriSes degismeleri dilin kendi ic dinamiklerinden kaynaklandigi gibi dil disi psikolojik sosyolojik norofizyolojik nedenlerden meydana gelebilir Bir bicim birimi morfem Turkcede kelime ve ekler es zamanli ya da art zamanli olarak ses degismesine ugrayabilir Ozellikle koken etimoloji sozlukleri art zamanli degismeleri gostermesi bakimindan onemli kaynaklari olusturur Ses degismeleri bir dilin ses dizimi kurallarina uymayan alinti bicim birimlerinde siklikla gorulur Ses Degismeleri Dissimilation Assimilation a Kaynasim Coalescence b Essoyleyis Coarticulation c Damaksilasma Palatalization d Artdamaksillasma Velarization e Dudaksillasma Labialisation f Onotumlulesme Initial voicing g Sonotumsuzlesme Final devoicing h Unlu Atlamasi Metaphony Unlu uyumu Vowel Harmony Tini Degisimi Umlaut i Unsuz Uyumu Consonant harmony Sandhi a Ulama Liason b Unsuz Degisimi Consonant mutation c Titremli Birlesimli Bicim Tone sandhi d Unlu Boslugu Hiatus e Derilme Synalepha f Unlu Dusmesi Elision g Unlu Gocusmesi Crasis h Unlu Catismasi Synaeresis Karsiti Iki Unlunun Ayrilmasi Diaeresis i Iki Unlu Birlesmesi Synizesis Iz kalintisi Cheshirisation a Denklestirici Uzatma Compensatory lengthening b Genizsilesme Nasalization c Tonogenesis d Floating tone Gocusme Metatez Bir kelimede seslerin ya da hecelerin yer degistirmesidir Genellikle bitisik seslerin yer degistirdigi gorulur Turkcede kopru korpu kibrit kirbit toprak torpak eksi eski gibi Elision a Aphaeresis b Synocope c Apocope d Haplology e Kaynasma Fusion f Demetcik Daralmasi Cluster reduction Ses Turemesi Epenthesis a Unlu Turemesi Anaptyxis b Unsuz Turemesi Excrescence c Onseste Tureme Prothesis d Sonseste Tureme Paragoge e Unpacking f Vowel breaking diphthongization Lenition Bircok dilde gorulen unsuz degisimi turudur Benzesme ile birlikte dillerin tarihsel degisimlerine onculuk eder a Unsuz Asamalanmasi Consonant gradation Cesitli derecelerde unsuz degisiminin oldugu unsuz degisimi turudur b Unsuz Otumlulesmesi ve Otumsuzlesmesi Consonant voicing and devoicing Ingilizcede cat s gt ca ts c Sizicilasma Spirantization d R lesme Rhotacism e L Otumlulesmesi L vocalization f Yer Yitimi Debuccalization Dipnotlar 1 McMAHON April M S 1994 Understanding Language Change Cambridge University Press s 14 ISBN 0 521 44119 6KaynakcaBALPINAR Zulal Editor 2006 Turkish Phonology Morphology and Syntax Anadolu Universitesi Acikogretim Fakultesi Yayinlari 267 s BANGUOGLU Tahsin 1959 Turk Grameri I Sesbilgisi TDK Ankara 306 s CAFEROGLU Ahmet 1958 Anadolu Agizlarinda Icses Unsuz Benzesmesi Turk Dili Arastirmalari Yilligi Belleten s 1 11 COSKUN Volkan 2008 Turkcenin Ses Bilgisi IQ Yayinlari 288 s DEMIRCAN Omer 1996 Turkcenin Sesdizimi Der Yayinlari Istanbul X 196 s 2002 Der Yayinlari DEMIREZEN Mehmet 1986 Phonemics and Phonology Theory Through Analysis Ankara DEVELI Hayati 1995 Evliya Celebi Seyahatnamesine Gore 17 Yuzyilda Osmanli Turkcesinde Ses Benzesmeleri ve Uyumlar Turk Dil Kurumu Yayinlari DUMAN Musa 1995 Evliya Celebi Seyahatnamesine Gore 17 Yuzyilda Ses Degismeleri Turk Dil Kurumu Yayinlari EREN Hasan 1953 Turk Dillerinde Metathese Turk Dili Arastirmalari Yilligi Belleten s 161 180 EREN Hasan 1959 Turkcede MM MB Dissimilation u Turk Dili Arastirmalari Yilligi Belleten s 95 103 olu kirik baglanti ERGENC Iclal 1989 Turkiye Turkcesinin Gorevsel Sesbilimi Ankara Engin Yayinlari ERGIN Muharrem 1985 Turk Dil Bilgisi Bogazici Yayinlari Istanbul 5 Baski GEMALMAZ Efrasiyap 1999 Turkiye Turkcesindeki Ses Olaylari Ataturk Universitesi Turkiyat Arastirmalari Enstitusu Dergisi sayi 13 7 Aralik 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde LEES Robert B 1961 The Phonology of Modern Standard Turkish Indiana University Bloomington Mouton and Co The Hague Netharlands VII 76 LEES Robert B 1966 Turkish Harmony and the Phonological Description of Assimilation Turkcede Ahenk ve Benzesmenin Seslik Tanimi Turk Dili Arastirmalari Yilligi Belleten s 279 297 olu kirik baglanti OZSOY Sumru 2006 Turkcenin Yapisi I Sesbilim Bogazici Universitesi Yayinlari Istanbul 135 s SELEN Nevin 1979 Soyleyis Sesbilimi Akustik Sesbilimi ve Turkiye Turkcesi Turk Dil Kurumu Yayinlari Ankara SEVORTYAN E V 2001 Turk Lehcelerinde Kelime Basi Konsonantlarinin Dusmesi aktaran Minara Aliyeva Turk Dili Arastirmalari Yilligi Belleten Guz II 2001 S 12 2 s 787 798 TANSU Muzaffer 1963 Durgun Genel Sesbilgisi ve Turkce Ankara TURK Vahit 2001 Turkcede On Seste Unlu Dusmesi Aphaeresis Aphesis Ornekleri Turk Dili Arastirmalari Yilligi Belleten C I II S 44 s 223 233 olu kirik baglanti UCOK Necip 1951 Genel Fonetik Ankara Universitesi Yayinlari Ankara