Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Tesarus, sözlüğe benzeyen, ama tanımlar ve okunuşlar yerine eşanlamlılar ve zıt anlamlılardan oluşan bir dizindir. Kısaca tesarusu Hiyerarşik Terimler Dizini olarak adlandırabiliriz.
Böyle bir çalışmanın ilk örneği, 1805'te Peter Roget tarafından oluşturulan ve 1852'de basılan 'tur. Roget's Tesarustaki girdiler, alfabetik olarak değil kavramsal olarak sıralanmıştır.
Eşanlamlı ve zıt anlamlı terimleri barındırmasına rağmen, hiyerarşik terimler dizinindeki girdiler, yalnızca eşanlamlı ve zıt anlamlıların bir listesi olarak düşünülmemelidir. Çünkü bu girdiler, aynı zamanda, benzer sözcükler arasındaki ayrımları ortaya koymak ve tam olarak doğru sözcüğü seçebilmek için tasarlanmıştır. Sözlüğün aksine, hiyerarşik terimler dizinindeki girdiler, sözcükleri tanımlamaz.
, hiyerarşik terimler dizini, bir veritabanını ya da konuya göre anlamsal olarak dikey arama anahtarlarının listesini temsil eder. Yapay Zeka alanında ise, hiyerarşik terimler dizinine bazen gözüyle bakılabilir.
Uluslararası standartlarda hazırlanan hiyerarşik terimler dizini veritabanları, genellikle tema ve konularına göre hiyerarşik olarak düzenlenir. Böyle bir hiyerarşik terimler dizini, her terimi bir bağlam içerisine oturtarak kullanıcının içecek anlamındaki “çay” ile dere anlamındaki “çay”ı birbirinden ayırmasını sağlar. Bu tür bir hiyerarşik terimler dizini, genellikle çevrimiçi materyaller için oluşturulacak bir indekste temel olarak kullanılır. Örneğin, , tarafından tutulan ulusal müze veritabanını (Artefacts Canada) indekslemek için kullanılmaktadır.
Etimoloji
"Thesaurus" sözcüğü, 16. yüzyıl dilinden gelmektedir. Latince’deki thesaurus’tan, ondan öncesinde ise, Antik Yunan'daki θησαυρός thisavros ’tan“depo” ya da “hazine” anlamına gelen türemiştir. (Böylece hiyerarşik terimler dizini yapıcı anlamına gelen thesaurer, haznedar anlamına gelen thesaurer’ın eş anlamlısıdır.) Bu anlam, büyük çapta Roget’ın bu terimi kullanış biçimiyle yerleşmiştir.
Tanım
İndeksleme ile ilgili olarak hiyerarşik terimler dizininin resmi bir tanımını yapmak gerekirse:
- belirli bir bilgi alanındaki her önemli terim (sözcük ya da söz öbekleri);
- listedeki her terim için ilgili terimler dizisidir denilebilir.
Bu tanımdan hiyerarşik terimler dizininin belgelerin doldurulması ve geri çağrılması esnasında kullanılan konu başlıklarının ve çapraz başvuruların bir listesi olduğu anlaşılabilir.
Terimler, kavramları temsil eden temel anlamsal birimlerdir. İsim konuşmanın en somut parçası olduğundan, bu terimler genellikle tek sözcükten oluşan isimlerdir. Fiiller de isimlere çevrilebilir – örneğin, “temizler” “temizlik”e; “okur” “okuma”ya vb. Sıfatlar ve zarflar ise, indeksleme için faydalı olan bir anlamı nadiren iletirler. Bir terim anlamı açısından belirsiz olduğunda, tutarlılığı sağlamak ve terimin nasıl yorumlanacağı konusunda yardımcı olmak için “açıklayıcı bilgi” (scope note) eklenebilir. Tüm terimler için açıklayıcı bilgi gerekmez, ama bu bilgiler, hiyerarşik terimler dizininin doğru olarak kullanılmasında ve söz konusu olan bilgi alanının doğru şekilde anlaşılmasında oldukça faydalıdır.
"Terim ilişkileri" terimler arasındaki bağlantılardır. Bu ilişkiler, biçimleri yönünden üçe ayrılır: hiyerarşik, eşdeğersel ya da çağrışımsal. Hiyerarşik ilişkiler kapsamları bakımından daha dar ya da geniş olan terimleri ifade etmek için kullanılır. “Broader Term-BT "(Daha Geniş Kapsamlı Terim) daha genel bir terimdir. Örneğin, “Elektronik Cihazlar”, “Bilgisayar” teriminin genellemesidir. Benzer şekilde, “Narrower Term - NT” (Daha Dar Kapsamlı Terim), daha özel bir terimdir. Örneğin “Bilgisayar”ın daha özelinde yer alan “Dijital Bilgisayar” terimi gibi. BT ve NT iki taraflıdır: daha geniş kapsamlı bir terim, içinde daha dar kapsamlı en az bir terim bulundurmak durumundadır. Hiyerarşik terimler dizini tasarımcıları, BT ve NT’nin parça-bütün ilişkilerinden farklı düşünülecek şekilde sınıf ilişkilerini ifade etmesini sağlamak için genellikle büyük dikkat gösterirler.
Eşdeğerlik ilişkisi, öncelikle eşanlamlı ve yakın anlamlılar arasındaki bağlantıyı sağlamak amacıyla kullanılır. Use-USE (Kullan) ve Used For – UF (Yerine Kullan) göstergeleri, onaylanmış bir terimin onaylanmamış bir başka terim yerine kullanılması gerektiğinde kullanılır; örneğin, onaylanmış bir terim olan “Buğday”, “UF Ekin” göstergesine sahip olabilir. Karşılıklı olarak, onaylanmamış bir terim olan “Ekin” ise “USE Buğday” göstergesine sahip olacaktır. Used For (UF) terimleri, genellikle hiyerarşik terimler dizininde “girdi işaretleri” olarak adlandırılır ve belli bir kavram için uygun olarak seçilen onaylanmış terime (aynı zamanda Tercih Edilen Terim ya da Tanımlayıcı olarak da geçebilir) işaret eder. Bu şekilde, Tercih Edilen Terim, İndeksleme Terim’i olarak önerilme yoluyla otomatik indeksleme yazılımı aracılığıyla metin içerisinde kullanılabilir.
Çağrışımsal ilişkiler, ilişkileri ne hiyerarşik ne de eşdeğer olan iki ilgili terim arasındaki bağlantıyı sağlamak amacıyla kullanılır. Bu ilişki, “Related Term – RT” (İlgili Terim) göstergesiyle açıklanır. “Varlıkbilim” teriminin “Felsefe” terimiyle olan ilgisi bu tür bir ilişkinin örneğidir. Çağrışımsal ilişkiler, dikkatle uygulanmalıdır, çünkü RT’lerin fazla kullanımı araştırmadaki belirliliği azaltan bir niteliğe sahiptir. Örneğin: tipik bir kullanıcının “A” terimi ile arama yaptığını varsayalım. Bu kullanıcı aynı zamanda “B” terimi altındaki kaynaklara da erişmek isteyecek midir? Eğer cevap hayır ise, çağrışımsal ilişki kurulmamalıdır.
Örnekler
- Thesaurus of English Words & Phrases (ed. P. Roget); , see: .
- The Synonym Finder (ed. J. I. Rodale);
- Webster's New World Thesaurus (ed. C. Laird);
- Oxford American Desk Thesaurus (ed. C. Lindberg);
- Random House Word Menu by Stephen Glazier; , hiyerarşik terimler dizini, sözlük ve lügatçe karışımı.
Son yılların önemli hiyerarşik terimler dizini projelerinden biri, halen Glasgow Üniversitesi'nde geliştirilmekte olan İngilizcenin 'dir (HTE). 1964’te başlatılan HTE, Oxford English Dictionary’nin ikinci baskısındaki tüm sözcükleri anlamsal alan ve tarihe göre düzenlenmiş şekilde barındıran bir veritabanı olacaktır. Bu şekilde, HTE, en eski yazılı kayıtlardan (Anglo-Saxon) günümüzdeki kullanım tür ve tarihlerine kadar İngilizcenin tüm sözcük hazinesini düzenlemektedir. Tarihi bir hiyerarşik terimler dizini olarak, dünya dilleri arasında bir ilktir. HTE projesi altında, tüm HTE veritabanından yola çıkılarak halihazırda Eski İngilizce Hiyerarşik Terimler Dizini oluşturulmuştur.
Özel alan tesaruslarına
- NAL Agricultural Thesaurus, (, United States Department of Agriculture)
- Evaluation Thesaurus (by. M. Scriven);
- Great Song Thesaurus (by R. Lax & F. Smith);
- Thesaurus of Psychological Index Terms (APA);
- Clinician's Thesaurus, (by E.Zuckerman);
- Art and Architecture Thesaurus, (Getty Institute)
- AGROVOC Thesaurus, (Food and Agriculture Organization of the United Nations)
- , (European Environment Agency)
Standartlar
2005 yılına ait ANSI/NISO Z39.19 Standardı, listeler,eşanlamlı halkalar,taksonomiler ile tesaruslar da dahil olmak üzere tekdilli kontrollü sözlüklerin formatı, oluşumu, test edilmesi, sürdürülmesi ve yönetimine dair prensipleri ve kuralları tanımlamaktadır.
Çok dilli lugatlarda, çokdilli tesarusların oluşturulması ve geliştirilmesine yönelik ISO 5994 Standardı uygulanabilir.
Ayrıca bakınız
| Vikisözlük'te thesaurus ile ilgili tanım bulabilirsiniz. |
Kaynakça
- - 2005 Tek Dilli lugatların oluşturulması, Formatı ve Yönetimi Prensipleri,.
- ^ ANSI/NISO Z39.19 - 2005 Guidelines for the Construction, Format and Management of Monolingual Controlled Vocabularies 15 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., .
Dış bağlantılar
- Roget's Uluslararası Tesarus28 Şubat 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Tesarus sozluge benzeyen ama tanimlar ve okunuslar yerine esanlamlilar ve zit anlamlilardan olusan bir dizindir Kisaca tesarusu Hiyerarsik Terimler Dizini olarak adlandirabiliriz Boyle bir calismanin ilk ornegi 1805 te Peter Roget tarafindan olusturulan ve 1852 de basilan tur Roget s Tesarustaki girdiler alfabetik olarak degil kavramsal olarak siralanmistir Esanlamli ve zit anlamli terimleri barindirmasina ragmen hiyerarsik terimler dizinindeki girdiler yalnizca esanlamli ve zit anlamlilarin bir listesi olarak dusunulmemelidir Cunku bu girdiler ayni zamanda benzer sozcukler arasindaki ayrimlari ortaya koymak ve tam olarak dogru sozcugu secebilmek icin tasarlanmistir Sozlugun aksine hiyerarsik terimler dizinindeki girdiler sozcukleri tanimlamaz hiyerarsik terimler dizini bir veritabanini ya da konuya gore anlamsal olarak dikey arama anahtarlarinin listesini temsil eder Yapay Zeka alaninda ise hiyerarsik terimler dizinine bazen gozuyle bakilabilir Uluslararasi standartlarda hazirlanan hiyerarsik terimler dizini veritabanlari genellikle tema ve konularina gore hiyerarsik olarak duzenlenir Boyle bir hiyerarsik terimler dizini her terimi bir baglam icerisine oturtarak kullanicinin icecek anlamindaki cay ile dere anlamindaki cay i birbirinden ayirmasini saglar Bu tur bir hiyerarsik terimler dizini genellikle cevrimici materyaller icin olusturulacak bir indekste temel olarak kullanilir Ornegin tarafindan tutulan ulusal muze veritabanini Artefacts Canada indekslemek icin kullanilmaktadir Etimoloji Thesaurus sozcugu 16 yuzyil dilinden gelmektedir Latince deki thesaurus tan ondan oncesinde ise Antik Yunan daki 8hsayros thisavros tan depo ya da hazine anlamina gelen turemistir Boylece hiyerarsik terimler dizini yapici anlamina gelen thesaurer haznedar anlamina gelen thesaurer in es anlamlisidir Bu anlam buyuk capta Roget in bu terimi kullanis bicimiyle yerlesmistir TanimIndeksleme ile ilgili olarak hiyerarsik terimler dizininin resmi bir tanimini yapmak gerekirse belirli bir bilgi alanindaki her onemli terim sozcuk ya da soz obekleri listedeki her terim icin ilgili terimler dizisidir denilebilir Bu tanimdan hiyerarsik terimler dizininin belgelerin doldurulmasi ve geri cagrilmasi esnasinda kullanilan konu basliklarinin ve capraz basvurularin bir listesi oldugu anlasilabilir Terimler kavramlari temsil eden temel anlamsal birimlerdir Isim konusmanin en somut parcasi oldugundan bu terimler genellikle tek sozcukten olusan isimlerdir Fiiller de isimlere cevrilebilir ornegin temizler temizlik e okur okuma ya vb Sifatlar ve zarflar ise indeksleme icin faydali olan bir anlami nadiren iletirler Bir terim anlami acisindan belirsiz oldugunda tutarliligi saglamak ve terimin nasil yorumlanacagi konusunda yardimci olmak icin aciklayici bilgi scope note eklenebilir Tum terimler icin aciklayici bilgi gerekmez ama bu bilgiler hiyerarsik terimler dizininin dogru olarak kullanilmasinda ve soz konusu olan bilgi alaninin dogru sekilde anlasilmasinda oldukca faydalidir Terim iliskileri terimler arasindaki baglantilardir Bu iliskiler bicimleri yonunden uce ayrilir hiyerarsik esdegersel ya da cagrisimsal Hiyerarsik iliskiler kapsamlari bakimindan daha dar ya da genis olan terimleri ifade etmek icin kullanilir Broader Term BT Daha Genis Kapsamli Terim daha genel bir terimdir Ornegin Elektronik Cihazlar Bilgisayar teriminin genellemesidir Benzer sekilde Narrower Term NT Daha Dar Kapsamli Terim daha ozel bir terimdir Ornegin Bilgisayar in daha ozelinde yer alan Dijital Bilgisayar terimi gibi BT ve NT iki taraflidir daha genis kapsamli bir terim icinde daha dar kapsamli en az bir terim bulundurmak durumundadir Hiyerarsik terimler dizini tasarimcilari BT ve NT nin parca butun iliskilerinden farkli dusunulecek sekilde sinif iliskilerini ifade etmesini saglamak icin genellikle buyuk dikkat gosterirler Esdegerlik iliskisi oncelikle esanlamli ve yakin anlamlilar arasindaki baglantiyi saglamak amaciyla kullanilir Use USE Kullan ve Used For UF Yerine Kullan gostergeleri onaylanmis bir terimin onaylanmamis bir baska terim yerine kullanilmasi gerektiginde kullanilir ornegin onaylanmis bir terim olan Bugday UF Ekin gostergesine sahip olabilir Karsilikli olarak onaylanmamis bir terim olan Ekin ise USE Bugday gostergesine sahip olacaktir Used For UF terimleri genellikle hiyerarsik terimler dizininde girdi isaretleri olarak adlandirilir ve belli bir kavram icin uygun olarak secilen onaylanmis terime ayni zamanda Tercih Edilen Terim ya da Tanimlayici olarak da gecebilir isaret eder Bu sekilde Tercih Edilen Terim Indeksleme Terim i olarak onerilme yoluyla otomatik indeksleme yazilimi araciligiyla metin icerisinde kullanilabilir Cagrisimsal iliskiler iliskileri ne hiyerarsik ne de esdeger olan iki ilgili terim arasindaki baglantiyi saglamak amaciyla kullanilir Bu iliski Related Term RT Ilgili Terim gostergesiyle aciklanir Varlikbilim teriminin Felsefe terimiyle olan ilgisi bu tur bir iliskinin ornegidir Cagrisimsal iliskiler dikkatle uygulanmalidir cunku RT lerin fazla kullanimi arastirmadaki belirliligi azaltan bir nitelige sahiptir Ornegin tipik bir kullanicinin A terimi ile arama yaptigini varsayalim Bu kullanici ayni zamanda B terimi altindaki kaynaklara da erismek isteyecek midir Eger cevap hayir ise cagrisimsal iliski kurulmamalidir OrneklerThesaurus of English Words amp Phrases ed P Roget ISBN 0 06 272037 6 see The Synonym Finder ed J I Rodale ISBN 0 87857 236 8 Webster s New World Thesaurus ed C Laird ISBN 0 671 51983 2 Oxford American Desk Thesaurus ed C Lindberg ISBN 0 19 512674 2 Random House Word Menu by Stephen Glazier ISBN 0 679 40030 3 hiyerarsik terimler dizini sozluk ve lugatce karisimi Son yillarin onemli hiyerarsik terimler dizini projelerinden biri halen Glasgow Universitesi nde gelistirilmekte olan Ingilizcenin dir HTE 1964 te baslatilan HTE Oxford English Dictionary nin ikinci baskisindaki tum sozcukleri anlamsal alan ve tarihe gore duzenlenmis sekilde barindiran bir veritabani olacaktir Bu sekilde HTE en eski yazili kayitlardan Anglo Saxon gunumuzdeki kullanim tur ve tarihlerine kadar Ingilizcenin tum sozcuk hazinesini duzenlemektedir Tarihi bir hiyerarsik terimler dizini olarak dunya dilleri arasinda bir ilktir HTE projesi altinda tum HTE veritabanindan yola cikilarak halihazirda Eski Ingilizce Hiyerarsik Terimler Dizini olusturulmustur Ozel alan tesaruslarina NAL Agricultural Thesaurus United States Department of Agriculture Evaluation Thesaurus by M Scriven ISBN 0 8039 4364 4 Great Song Thesaurus by R Lax amp F Smith ISBN 0 19 505408 3 Thesaurus of Psychological Index Terms APA ISBN 1 55798 775 0 Clinician s Thesaurus by E Zuckerman ISBN 1 57230 569 X Art and Architecture Thesaurus Getty Institute AGROVOC Thesaurus Food and Agriculture Organization of the United Nations European Environment Agency Standartlar2005 yilina ait ANSI NISO Z39 19 Standardi listeler esanlamli halkalar taksonomiler ile tesaruslar da dahil olmak uzere tekdilli kontrollu sozluklerin formati olusumu test edilmesi surdurulmesi ve yonetimine dair prensipleri ve kurallari tanimlamaktadir Cok dilli lugatlarda cokdilli tesaruslarin olusturulmasi ve gelistirilmesine yonelik ISO 5994 Standardi uygulanabilir Ayrica bakinizVikisozluk te thesaurus ile ilgili tanim bulabilirsiniz SozlukKaynakca 2005 Tek Dilli lugatlarin olusturulmasi Formati ve Yonetimi Prensipleri ISBN 1 880124 65 3 ANSI NISO Z39 19 2005 Guidelines for the Construction Format and Management of Monolingual Controlled Vocabularies 15 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde ISBN 1 880124 65 3 Dis baglantilarRoget s Uluslararasi Tesarus28 Subat 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde