Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ulaşım planlaması, ulaşım altyapısı ile ulaşım işletme sistemlerine yapılacak yatırımların ve düzenlemelerin belirlenmesini içeren bir bilim dalıdır.
Kapsam
Ulaşım planlaması, bir ülkenin bütününü, bir bölgeyi veya bir ulaşım koridorunu kapsayabilmekle beraber, daha çok kent ölçeğinde uygulanmaktadır. Ulaşım altyapısı ile ulusal veya bölgesel ölçekte karayolları, demiryolları, limanlar, ve , kentsel ölçekte ise trafik yolları, raylı sistem hatları ve deniz yolu terminalleri kastedilmektedir. Ulaşım türleri genellikle özel otomobiller, otobüs gibi lastik tekerlekli toplu taşıma taşıtları, tramvay, metro, tren gibi hafif raylı toplutaşım sistemleri, yerine göre de deniz yolu taşıtları, uçaklar, bisiklet ve yaya olarak sınıflandırılmaktadır.
Ulaşım planlaması eğitimi veren lisans programları dünyada çok azdır. Yakın bilim alanları ve şehir planlamadır. Ulaşım planlaması özellikle şehir planlama sürecinin parçasıdır.
Tarihçe
Kentsel ulaşım sorununa yaklaşım, ilk ortaya çıktığından bugüne çeşitli evrelerden geçmiştir. Sorun önceleri otomobil arzının artması ve buna karşılık yolların yetersiz kalması nedeniyle trafik sıkışıklığı biçiminde ortaya çıkmış ya da bu şekilde algılanmıştır. Doğal olarak çözümler de yollarda genişletmeler yapmak, yeni yollar açmak, katlı kavşaklar yapmak yönünde olmuştur. Bu çözümler trafik sıkışıklığının gözlendiği yerlerde, bazen yöneticilerin el yordamı ile, bazen de yol mühendislerinden beklenen bir teknik çalışma sonucunda yapılan noktasal müdahaleler biçiminde gerçekleşmiştir. Ancak, böyle bir parçacı yaklaşım, görülen sorunları yalnızca uygulama yapılan noktalarda veya yollarda çözebilmiş, tıkanıklıklar kentin diğer kesimlerine sıçramıştır. Birçok ulaşım uzmanı bu yaklaşımı kavşaktan kavşağa, caddeden caddeye kovalama olarak tanımlamaktadır.
Daha sonraları, tıkanıklıklara tek tek ya da caddeler bazında yaklaşmanın yetersiz bir yol olduğu açık bir biçimde anlaşılmış, bu kez kentte ulaşım, tüm şebeke gözetilerek bir sistem anlayışı ile ele alınmıştır. Böylece, kentin belirli bir noktasında trafik koşullarına yapılacak bir müdahalenin yol ağının tümünde ne tür etkiler yapacağını kestirmek mümkün olabilmiş, önlemler bu yönde alınmıştır. Bütün bunlara rağmen kullanılan yöntemler, yolculukların ortaya çıkışını açıklayıcı nedensellik bağları üzerine bina edilmediğinden, gündelik veya kısa vadeli sorunların çözümü ile sınırlı kalmıştır.
1950’li yıllardan itibaren, batı dünyasında ulaşımda ağırlık uzun dönemli planlama çalışmalarına verilmiştir. Gelecekteki ulaşım talebini olabildiğince hassas bir biçimde tahmin etmek plancıların önde gelen çabalarından biri haline gelmiştir. Bunun için, yolculuk davranışları ile diğer kentsel ögeler (arazi kullanımı, nüfusun sosyo-ekonomik yapısı, v.b.) arasındaki ilişkiyi açıklayan modeller geliştirilmiştir. Böylece, kentin gelecekteki yapısı (bölgelerin nüfusu, sosyal yapısı, arazi kullanım şekli ve yoğunluğu) bilindiğinde, yollar üzerinde meydana gelecek yolculuk talebinin tahmin edilmesine yardımcı olacak teknik araçlar ortaya çıkmıştır.
Model
Günümüzde kullanılan ulaşım planlaması yöntemi, 20. yüzyılın ikinci yarısında yoğun deneyim ve çabalar sonucu geliştirilmiş bir planlama sürecidir. Yöntem, neredeyse evrensel hale gelmiş teknik ve modelleri içermektedir. Büyük ölçüde standardize edilmiş çeşitli bilgisayar paket programları uzman kullanıcılara hızlı çalışma olanağı yaratmaktadır. Uygulamalarda küçük farklılıklar olmasına karşın, geleneksel ulaşım planlaması yönteminde aşağıda özetlenen süreç izlenmektedir.
Geleneksel ulaşım planlaması yönteminin kilit noktasında gelecekteki ulaşım talebini kestirmeye yarayan modeller bulunmaktadır. Bu modeller kentteki sosyal, demografik ve ekonomik değişkenlerle ulaşım talebi arasındaki ilişkiyi açıklamakta kullanılmaktadır. Öncelikle, anketler ve sayımlar vasıtasıyla, bugün yapılmakta olan yolculukların miktarı, başlangıç ve bitiş yerleri, amacı, türü, zamanı gibi özellikleri belirlenmektedir. Talep tahmin modelleri, yolculukların bu özellikleri ile nüfus, çalışan-okuyan sayıları, gelir durumu, yolların özellikleri gibi diğer kentsel değişkenler arasındaki matematiksel bağlantıları kurmaktadır. Bu kentsel değişkenlerin gelecekteki nicelikleri bilindiğinde veya kestirildiğinde, modeller daha önce kurulmuş matematiksel bağlantılar ile işletilmekte ve böylelikle gelecekteki yolculuk talebini tahmin etmek mümkün olmaktadır. Daha sonra, gelecekteki yolculuk talebi mevcut ulaşım altyapısı ile karşılaştırılmakta, kapasitesi yetersiz olan ulaşım bağlantıları için çözüm seçenekleri tasarlanmakta ve en uygun olduğu saptanan çözümler demeti ile ulaşım planı oluşturulmaktadır.
Klasik talep tahmini süreci birbirini izleyen dört model aşamasından meydana gelmektedir: yolculuk yaratım modeli, yolculuk dağılım modeli, türel dağılım modeli ve yükleme (atama) modeli.
Yolculuk yaratım modeli
Sürecin ilk aşamasında yolculuk yaratım modeli yer almaktadır. Burada, başlangıç ve varış bölgeleri itibarıyla üretilen ve çekilen yolcu sayılarının veya katsayılarının hesaplanması hedeflenmektedir. Model bu hesabı, nüfus, çalışan sayısı, okuyan sayısı, işyeri sayısı, gelir durumu gibi veriler ile yolculuk miktarı arasında bağlantı kurarak yapmaktadır. Normal olarak model, farklı yolculuk amaçları için ayrı ayrı işletilmektedir.
Yolculuk dağılım modeli
Üretilen ve çekilen yolculukların bölge çiftleri arasında nasıl dağılacağı yolculuk dağılım modeli aracılığı ile tahmin edilmektedir. Bu aşamada en yaygın kullanılan yöntem Newton’un çekim (gravity) kuramını örnek alan modeldir. Bu model, iki bölge arasındaki yolculuk sayısının bölgelerin yolculuk üretim ve çekimleri ile doğrudan orantılı, bölgeler arasındaki uzaklık ile ters orantılı olduğunu varsaymaktadır. Bölgeler arası uzaklık çoğunlukla zaman cinsinden, bazen de zaman ve maliyetin bir işlevi olarak ifade edilmektedir.
Türel dağılım modeli
Kent bölgeleri arasındaki yolculukların ulaşım türlerine hangi oranlarda dağıldığının tahmin edilmesinde kullanılmaktadır. Genellikle, bireysel ulaşım (özel oto) ve toplutaşım şeklinde ikili ayrım gözetilmekte, ancak daha çok sayıda ulaşım türü ile de çalışılabilmektedir. En çok uygulanan model cinsi, iki bölge arasında yapılacak yolculuğun rakip ulaşım türlerindeki maliyeti ve süresini karşılaştırarak kullanılma olasılıklarını hesaplayan modellerdir.
Yükleme (atama) modeli
Yolculukların izleyeceği yol güzergâhları ise yükleme (atama) modeli vasıtasıyla tahmin edilmektedir. Model, bölge çiftleri arasındaki yolculukları alternatif güzergâhlarda yer alan yol kesimlerinin süre ve maliyetlerini göz önüne alarak en kısa güzergâhları belirlemekte ve buna göre yolculukları yollar üzerine yüklemektedir.
Eleştiri
Görüldüğü gibi, geleneksel ulaşım planlaması yöntemi gelişmiş bir tekniğe sahiptir. Yöntem, talep tahmininin hassasiyeti üzerine bina edilmiş olup, ağırlık çalışmanın bu aşamasına verilmektedir. Kentin büyüklüğü, nüfusun ve işgücünün dağılımı, gelir gruplarının yerleşimi gibi geleceğe ilişkin girdilerin büyük bir kısmı ulaşım plancısına dışsal veri olarak gelmektedir. Gelecekteki hareketlilik katsayısı (günlük yolculuk sayısı / nüfus), otomobil sahipliliği gibi veriler çoğunlukla geçmişteki değerlerin projeksiyonu yoluyla elde edilmektedir. Geri kalan değişkenlerin belirlenmesi modellere bırakılmaktadır.
Model çalışması sonucunda çıkan talepler tartışılmadan temel veri olarak kabullenilmekte, bu talebi karşılayacak yatırımlar planlanmaktadır. Oysa, çağdaş anlayış içinde, talebin de şekillendirilebileceği, hattâ toplumun yararı ve sürdürülebilir bir çevre açısından bunun bir zorunluluk olduğu öngörülmektedir. Geleneksel ulaşım planlama yaklaşımı plancının rolünü, büyük oranda kendi denetimi dışında belirlenen gelecekteki talebe göre ulaşım arzının tasarlanmasıyla sınırlandırmaktadır. Diğer bir deyişle, plancı planlamada etken değil edilgendir.
Ulaşım dalında olumlu yönde değişen yaklaşımlara koşut olarak ulaşım planlama yönteminin de tartışılması ve geliştirilmesi gerekmektedir. Bu değişikliğin temelinde plancının rolünün daha etken hale getirilmesi yatmaktadır. Bu amaçla, geleneksel planlama sürecinin bazı aşamaları yeniden irdelenmeli, bazı teknikler ise çağdaş gereksinmelere yanıt verecek anlayışla kullanılmalıdır. Plancının, ulaşım arzının (altyapı ve işletme) tasarlanması misyonunun yanı sıra, ulaşım talebinin de planlanması yükümlülüğünü üstlenmesi gerekmektedir.
Kaynakça
- Cüneyt Elker, Ulaşımda Politika ve Pratik, Gölge Yayınları, Ankara, 2002 ()
- Tülay Kılınçaslan, Cüneyt Elker, Ela B. Sutcliffe, Kentsel Ulaşım, Ninova Yayınları, İstanbul, 2012, ()
- Melih Ersoy, Kentsel Planlama: Ansiklopedik Sözlük, Ninova Yayınları, İstanbul, 2012, ()
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Ulasim planlamasi ulasim altyapisi ile ulasim isletme sistemlerine yapilacak yatirimlarin ve duzenlemelerin belirlenmesini iceren bir bilim dalidir KapsamUlasim planlamasi bir ulkenin butununu bir bolgeyi veya bir ulasim koridorunu kapsayabilmekle beraber daha cok kent olceginde uygulanmaktadir Ulasim altyapisi ile ulusal veya bolgesel olcekte karayollari demiryollari limanlar ve kentsel olcekte ise trafik yollari rayli sistem hatlari ve deniz yolu terminalleri kastedilmektedir Ulasim turleri genellikle ozel otomobiller otobus gibi lastik tekerlekli toplu tasima tasitlari tramvay metro tren gibi hafif rayli toplutasim sistemleri yerine gore de deniz yolu tasitlari ucaklar bisiklet ve yaya olarak siniflandirilmaktadir Ulasim planlamasi egitimi veren lisans programlari dunyada cok azdir Yakin bilim alanlari ve sehir planlamadir Ulasim planlamasi ozellikle sehir planlama surecinin parcasidir TarihceKentsel ulasim sorununa yaklasim ilk ortaya ciktigindan bugune cesitli evrelerden gecmistir Sorun onceleri otomobil arzinin artmasi ve buna karsilik yollarin yetersiz kalmasi nedeniyle trafik sikisikligi biciminde ortaya cikmis ya da bu sekilde algilanmistir Dogal olarak cozumler de yollarda genisletmeler yapmak yeni yollar acmak katli kavsaklar yapmak yonunde olmustur Bu cozumler trafik sikisikliginin gozlendigi yerlerde bazen yoneticilerin el yordami ile bazen de yol muhendislerinden beklenen bir teknik calisma sonucunda yapilan noktasal mudahaleler biciminde gerceklesmistir Ancak boyle bir parcaci yaklasim gorulen sorunlari yalnizca uygulama yapilan noktalarda veya yollarda cozebilmis tikanikliklar kentin diger kesimlerine sicramistir Bircok ulasim uzmani bu yaklasimi kavsaktan kavsaga caddeden caddeye kovalama olarak tanimlamaktadir Daha sonralari tikanikliklara tek tek ya da caddeler bazinda yaklasmanin yetersiz bir yol oldugu acik bir bicimde anlasilmis bu kez kentte ulasim tum sebeke gozetilerek bir sistem anlayisi ile ele alinmistir Boylece kentin belirli bir noktasinda trafik kosullarina yapilacak bir mudahalenin yol aginin tumunde ne tur etkiler yapacagini kestirmek mumkun olabilmis onlemler bu yonde alinmistir Butun bunlara ragmen kullanilan yontemler yolculuklarin ortaya cikisini aciklayici nedensellik baglari uzerine bina edilmediginden gundelik veya kisa vadeli sorunlarin cozumu ile sinirli kalmistir 1950 li yillardan itibaren bati dunyasinda ulasimda agirlik uzun donemli planlama calismalarina verilmistir Gelecekteki ulasim talebini olabildigince hassas bir bicimde tahmin etmek plancilarin onde gelen cabalarindan biri haline gelmistir Bunun icin yolculuk davranislari ile diger kentsel ogeler arazi kullanimi nufusun sosyo ekonomik yapisi v b arasindaki iliskiyi aciklayan modeller gelistirilmistir Boylece kentin gelecekteki yapisi bolgelerin nufusu sosyal yapisi arazi kullanim sekli ve yogunlugu bilindiginde yollar uzerinde meydana gelecek yolculuk talebinin tahmin edilmesine yardimci olacak teknik araclar ortaya cikmistir ModelGunumuzde kullanilan ulasim planlamasi yontemi 20 yuzyilin ikinci yarisinda yogun deneyim ve cabalar sonucu gelistirilmis bir planlama surecidir Yontem neredeyse evrensel hale gelmis teknik ve modelleri icermektedir Buyuk olcude standardize edilmis cesitli bilgisayar paket programlari uzman kullanicilara hizli calisma olanagi yaratmaktadir Uygulamalarda kucuk farkliliklar olmasina karsin geleneksel ulasim planlamasi yonteminde asagida ozetlenen surec izlenmektedir Geleneksel ulasim planlamasi yonteminin kilit noktasinda gelecekteki ulasim talebini kestirmeye yarayan modeller bulunmaktadir Bu modeller kentteki sosyal demografik ve ekonomik degiskenlerle ulasim talebi arasindaki iliskiyi aciklamakta kullanilmaktadir Oncelikle anketler ve sayimlar vasitasiyla bugun yapilmakta olan yolculuklarin miktari baslangic ve bitis yerleri amaci turu zamani gibi ozellikleri belirlenmektedir Talep tahmin modelleri yolculuklarin bu ozellikleri ile nufus calisan okuyan sayilari gelir durumu yollarin ozellikleri gibi diger kentsel degiskenler arasindaki matematiksel baglantilari kurmaktadir Bu kentsel degiskenlerin gelecekteki nicelikleri bilindiginde veya kestirildiginde modeller daha once kurulmus matematiksel baglantilar ile isletilmekte ve boylelikle gelecekteki yolculuk talebini tahmin etmek mumkun olmaktadir Daha sonra gelecekteki yolculuk talebi mevcut ulasim altyapisi ile karsilastirilmakta kapasitesi yetersiz olan ulasim baglantilari icin cozum secenekleri tasarlanmakta ve en uygun oldugu saptanan cozumler demeti ile ulasim plani olusturulmaktadir Klasik talep tahmini sureci birbirini izleyen dort model asamasindan meydana gelmektedir yolculuk yaratim modeli yolculuk dagilim modeli turel dagilim modeli ve yukleme atama modeli Yolculuk yaratim modeli Surecin ilk asamasinda yolculuk yaratim modeli yer almaktadir Burada baslangic ve varis bolgeleri itibariyla uretilen ve cekilen yolcu sayilarinin veya katsayilarinin hesaplanmasi hedeflenmektedir Model bu hesabi nufus calisan sayisi okuyan sayisi isyeri sayisi gelir durumu gibi veriler ile yolculuk miktari arasinda baglanti kurarak yapmaktadir Normal olarak model farkli yolculuk amaclari icin ayri ayri isletilmektedir Yolculuk dagilim modeli Uretilen ve cekilen yolculuklarin bolge ciftleri arasinda nasil dagilacagi yolculuk dagilim modeli araciligi ile tahmin edilmektedir Bu asamada en yaygin kullanilan yontem Newton un cekim gravity kuramini ornek alan modeldir Bu model iki bolge arasindaki yolculuk sayisinin bolgelerin yolculuk uretim ve cekimleri ile dogrudan orantili bolgeler arasindaki uzaklik ile ters orantili oldugunu varsaymaktadir Bolgeler arasi uzaklik cogunlukla zaman cinsinden bazen de zaman ve maliyetin bir islevi olarak ifade edilmektedir Turel dagilim modeli Kent bolgeleri arasindaki yolculuklarin ulasim turlerine hangi oranlarda dagildiginin tahmin edilmesinde kullanilmaktadir Genellikle bireysel ulasim ozel oto ve toplutasim seklinde ikili ayrim gozetilmekte ancak daha cok sayida ulasim turu ile de calisilabilmektedir En cok uygulanan model cinsi iki bolge arasinda yapilacak yolculugun rakip ulasim turlerindeki maliyeti ve suresini karsilastirarak kullanilma olasiliklarini hesaplayan modellerdir Yukleme atama modeli Yolculuklarin izleyecegi yol guzergahlari ise yukleme atama modeli vasitasiyla tahmin edilmektedir Model bolge ciftleri arasindaki yolculuklari alternatif guzergahlarda yer alan yol kesimlerinin sure ve maliyetlerini goz onune alarak en kisa guzergahlari belirlemekte ve buna gore yolculuklari yollar uzerine yuklemektedir ElestiriGoruldugu gibi geleneksel ulasim planlamasi yontemi gelismis bir teknige sahiptir Yontem talep tahmininin hassasiyeti uzerine bina edilmis olup agirlik calismanin bu asamasina verilmektedir Kentin buyuklugu nufusun ve isgucunun dagilimi gelir gruplarinin yerlesimi gibi gelecege iliskin girdilerin buyuk bir kismi ulasim plancisina dissal veri olarak gelmektedir Gelecekteki hareketlilik katsayisi gunluk yolculuk sayisi nufus otomobil sahipliligi gibi veriler cogunlukla gecmisteki degerlerin projeksiyonu yoluyla elde edilmektedir Geri kalan degiskenlerin belirlenmesi modellere birakilmaktadir Model calismasi sonucunda cikan talepler tartisilmadan temel veri olarak kabullenilmekte bu talebi karsilayacak yatirimlar planlanmaktadir Oysa cagdas anlayis icinde talebin de sekillendirilebilecegi hatta toplumun yarari ve surdurulebilir bir cevre acisindan bunun bir zorunluluk oldugu ongorulmektedir Geleneksel ulasim planlama yaklasimi plancinin rolunu buyuk oranda kendi denetimi disinda belirlenen gelecekteki talebe gore ulasim arzinin tasarlanmasiyla sinirlandirmaktadir Diger bir deyisle planci planlamada etken degil edilgendir Ulasim dalinda olumlu yonde degisen yaklasimlara kosut olarak ulasim planlama yonteminin de tartisilmasi ve gelistirilmesi gerekmektedir Bu degisikligin temelinde plancinin rolunun daha etken hale getirilmesi yatmaktadir Bu amacla geleneksel planlama surecinin bazi asamalari yeniden irdelenmeli bazi teknikler ise cagdas gereksinmelere yanit verecek anlayisla kullanilmalidir Plancinin ulasim arzinin altyapi ve isletme tasarlanmasi misyonunun yani sira ulasim talebinin de planlanmasi yukumlulugunu ustlenmesi gerekmektedir KaynakcaCuneyt Elker Ulasimda Politika ve Pratik Golge Yayinlari Ankara 2002 ISBN 975 97812 0 4 Tulay Kilincaslan Cuneyt Elker Ela B Sutcliffe Kentsel Ulasim Ninova Yayinlari Istanbul 2012 ISBN 978 605 88444 3 8 Melih Ersoy Kentsel Planlama Ansiklopedik Sozluk Ninova Yayinlari Istanbul 2012 ISBN 978 605 88444 2 1