Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ürgenç veya Gürgenç (Özbekçe: Urganch), Özbekistan'da şehir.
| Ürgenç Urganch Урганч | |
|---|---|
 | |
  Ürgenç Şehrin Özbekistan'daki konumu | |
| Ülke |  Özbekistan |
| İl | Harezm ili |
| Rakım | 91 m |
| Nüfus (2001) | |
| • Toplam | 138,609 |
| Zaman dilimi | () |
Harezm ili'nin yönetim merkezi olan şehrin 2001 yılı resmi nüfusu 138.609'dir. Şehir, Amu Derya Nehri ve Şavat kanalı kıyısında kuruludur. Kızıl Kum Çölü boyunca Buhara'nın 450 km. batısında yer almaktadır.
Tarih
Gürgenç'in tarihi çok eski devirlere uzanır. MÖ 138-126 yıllarında Türkistan’ı gezen Çinli seyyah Çian-Kien, Ceyhun nehri üzerindeki büyük bölgeden bahseder ki, buranın Harezm’in merkezi olan Gürgenç olması muhtemeldir. 712 yılında Emeviler Gürgenç’i işgal ettiler ve Harezm’i kontrol altında tutmak maksadıyla bölgeyi ikiye ayırdılar. Kas’ı yerli hânedan Afrigoğullarına bırakırken Gürgenç’i kendilerine hükûmet merkezi yaptılar. Maveraünnehir, Horasan ve Fergana yanında Gürgenç de “Türkistan’ın kapısı” olarak nitelendirilmekteydi. Samaniler döneminde (819-1005) Gürgenç Kas kadar önem taşımamakla beraber zamanla büyük bir gelişme gösterdi. Samanilere tabi Gürgenç valisi ve Me’muni hanedanının kurucusu Emir Me’mun b. Muhammed, Kas’ta hüküm süren Afrigoğullarına son vererek 995’te bütün Harezm’i kendi hakimiyeti altına aldı. Bu dönemden bu yana Gürgenç Harezm’in Kas’tan sonra ikinci büyük şehri oldu.
Harezm’de hüküm süren bütün hanedanlar gibi Me’muniler de “Harezmşah” unvanını aldılar. Gazneli Mahmud, 1017'de Me’muniler’in Harezm’deki egemenliklerine son verdi ve buraya kendi adamlarından Altuntaş'ı atadı. Altuntaş’ın oğlu Harezmşah Harun, 1030'da Sultan Mahmud’un ölümü üzerine oğlu Mesud’a karşı bayrak açtı. Harizm sınırına gelmiş olan Tuğrul Bey, Çağrı Bey ve İbrahim Yinal idaresindeki Selçuklu Türkleri ile Sultan Mesud’a karşı iş birliği yaptı, ancak Gazneli veziri Ahmed b. Abdüssamed’in tahriki ve Sultan Mesud’un tasvibiyle öldürülünce Harezm bölgesi Cend şehri emiri Şah Melik’e verildi. 1041 yılında Şah Melik de Altuntaşoğullarını ve taraftarlarını Harezm’den uzaklaştırıp Gürgenç’e hakim oldu ve Sultan Mesud adına hutbe okuttu.
Gürgenç, Me’muniler zamanında bölgenin en önemli kültür, ilim ve ticaret merkezi oldu. İslam dünyasının çeşitli bölgelerinden çok sayıda ilim adamı Gürgenç’e akın etti ve burada Me’muni ailesinden himaye gördü. Bunlar arasında İbn Sina, Biruni, Ebu Sehl el-Mesih, İbn Irak, İbnü’l-Hammar, Ebu Mansur es-Seâlibî zikredilebilir. Şehir ayrıca yoğun bir imar faaliyetine sahne oldu ve çeşitli binalar yapıldı. Çağrı Bey, 1043'te Tuğrul Bey’le birlikte Harezm üzerine yürüyerek Gürgenç’i Selçuklu topraklarına kattı. Bu tarihten sonra Gürgenç Harezm'in en büyük şehri oldu. Gürgenç’in 11 ve 12. yüzyıllardaki durumu hakkında yeterli bilgi yoktur. 11. yüzyılın sonlarında Büyük Selçuklu devlet adamlarından Kutbüddin Muhammed b. Anuş Tegin Harezmşah unvanıyla Harizm’e vali tayin edilince Gürgenç bu yeni Harezmşahların idaresine girdi.
Sultan Sencer devrinde Harizm Valisi Kutbüddin Muhammed’in ölümü üzerine oğlu Atsız b. Muhammed Harezmşah tayin edildi. Atsız hükmünün başlarında tabi olduğu Sultan Sencer’e sadık kaldı, fakat daha sonra Cend ve Mangışlak şehirleri gibi stratejik önemi büyük merkezleri zapt ederek siyasi nüfuzunu Selçukluların aleyhine Seyhun ilerisine yayma faaliyetine girişti. Sencer, Atsız’ın bu bölgeleri ele geçirmesinden rahatsız oldu ve onu cezalandırmaya karar verdi; bunun üzerine Atsız bağımsızlığını ilân etti. Belh’ten Harezm’e yürüyen Sencer, Atsız’ın ordusunu ağır bir yenilgiye uğrattı ve Harezm’in yönetimini akrabalarından Süleyman b. Muhammed’e verdi. Atsız 1141'de Harezm’i tekrar ele geçirip Sencer’i metbû tanıdığını bildirdi ; fakat aynı yıl içinde Sencer’in Katvan’da Karahıtaylara yenilmesi üzerine bir kez daha bağımsızlığını ilan etti. İkinci defa Harezm seferine çıkan Sencer 1143'te Gürgenç önlerine kadar gelince Atsız kaleye sığındı. Sencer de şehri mancınıkla dövmeye başladı ve zor durumda kalan Atsız elçiler ve hediyeler sunarak Sencer’den af diledi. İkili arasında varılan anlaşmaya göre atsız Horasan akınlarındaki yağmalarını iade edecek ve Sencer'e bağlılığını bildirecekti. Gerginlik yatıştıktan sonra atsız, iki Batıni fedai göndererek Sencer'e suikast düzenledi ve başarılı olamadı. Bunun üzerine Sultan Sencer 1147'de üçüncü bir sefer tertip etti ve Gürgenç üstüne yürüdü, akabinde Atsız, şehrin ileri gelenlerinin araya girmesiyle Sencer tarafından tekrar affedildi.
Atsız 1156’da ölünce oğlu İlarslan Gürgenç'e hakim oldu; Sencer de onun Harezmşahlığını onaylamıştır. İlarslan, Karahıtayların hücumlarına karşı koymakla beraber onlara vergi ödemekten kurtulamadı.
Harezmşah Muhammed b. Tekiş devrinde Gurlulardan Şehabeddin büyük bir ordu ile Harezm’e geldi ve Karasu’da Harezm ordusunu yenerek Gürgenç’i kuşattı, ancak başarı sağlayamayıp geri çekildi. Harezmşahlar dönemi sonlarındaysa bölgede Moğol tehlikesi belirmişti. Moğollar Otrar hadisesinden sonra Harezm’i istila etmeye karar verdiler. Harezmşah Muhammed b. Tekiş Cengiz Han’a karşı ülkesini savunamayıp ülkeyi terk etti ve batıya kaçan Harezmşah Muhammed Hazar Denizi'ne kaçarak 1220'de Abeskun adalarından birinde öldü. Yerine veliaht tayin ettiği oğlu Celaleddin Harizmşah (Mengüberti) geçti. İlerleyen Moğollar başkente ulaşmıştı. Gürgenç’i kuşatan Moğol ordusu şehri izole ederek halkı açlığa mahkûm etmiştir. Şehir uzun süre dayanamayıp düşmüştür ve Moğolların büyük bir kıyımına sahne olmuştur. Ceyhun nehri'ne kurulan bentler de yıkılarak Gürgenç çevresi su altında bırakılmıştır. Çok önemli mimari eserlerin yıkılışı anlatılır sadece Tekiş’in türbesiyle eski saray ayakta kalabildi. Tarihçi İbnü’l-Esîr, eserinde Gürgenç’in akıbetinin Moğol istilasına uğrayan diğer şehirlerden daha kötü olduğunu, diğer şehirlerde katliamdan kurtulanlar bulunduğu halde bu şehirde halkın suda boğulduğunu veya enkaz altında kalarak can verdiğini yazmıştır.
El Hamevi 1219'da moğol istilası öncesi şehri ziyaret etmiştir ve anılarında Gürgenç kadar büyük bir şehir az görülür demiştir. moğol istilası sonrası, büyük yıkıma uğrayan şehirde Muhammed Harezmşah'ın oğlu Celaleddin Mengüberti de tutunamamış ve Hindistan'a gitmiştir. Şehir daha sonra imar edilerek tekrar canlandırılmıştır. İpek yolu üstünde yer alan Gürgenç'e gelen Müslüman ve Avrupalı seyyahlar Ürgenç’i Batı Asya ve Avrupa ile Uzakdoğu ticaret yolu üzerindeki en büyük şehirlerden biri olarak nitelendirmişlerdir. 13. asırda yaşayan Zekeriyya b. Muhammed el-Kazvini de Ürgenç’i müreffeh ve güzel bir şehir olarak belirtip halkının ekseriyetinin mutezile mezhebi taraftarı olduğunu aktarır ve şehirde çok sayıda meslek erbabı ve sanatçının yaşadığını nakleder.
Emir Timur 1388’de Ürgenç’i fethederek halkını Semerkant’a sürdü ve şehrin yıkılan yerlerine tarlalar açılmasını istedi. Ürgenç daha sonraki yıllarda Timur'un oğlu Şahruh Mirza tarafından imar edildi. Tekrar imar edilen ve büyük bir nüfusa sahip olan Ürgenç, Timur’un torunları tarafından başkent seçildi. Timurlu rönesansı için merkez şehirlerden biri olmuştur. Bununla beraber Timur’un istilâsından sonra eski ticarî önemini kazanamadı ve akabinde Özbeklerden Ebülhayr Han, Ürgenç Valisi Nasırüddin Sultan İbrâhim’i buradan uzaklaştırarak Timurlu hâkimiyetine son verdiyse de sonra iklimini beğenmediği için kendisi de buradan ayrıldı. Rus işgaline dek de Hive hanlığı bünyesinde imar edilerek eski günlerine dönmüştür.
Mimari
Binlerce yıla yayılan bir kültür başkenti olan Ürgenç'in mimarisi hakkında hakkında birçok araştırma yapılmıştır. 1220 yılındaki Moğol istilası nedeniyle büyük bir yıkıma uğrayan Ürgenç'in eserlerinin çoğu günümüze kalmamıştır. Kalan önemli eserleri arasında türbeler, minareler bulunmaktadır. 1200 yılında ölen Harezmşah Muhammed Tekiş, Fahrettin Razi, şeyh Necmettin Kübra ve Töre Beg gibi önemli isimlerin türbeleri bunlar arasındadır. Moğol istilası sonrası restorasyon döneminde inşa edilen Ürgenç minaresi de Kutluğ Timur tarafından yaptırılmıştır. Yaklaşık olarak 65 metre yüksekliğinde olan minarenin günümüze 60.5 metresi kalmıştır. Altın Orda hanı Özbek zamanında inşa edildiği taban kısmına yakın olan hattan anlaşılmaktadır ve yukarı kısımlarda ayet'el kürsi yazmaktadır. Bu minarenin şerefe bölümünün neredeyse tamamına yakınının ahşap olduğu anlaşılmıştır.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ "World Gazetteer'de "Ürgenç"". 28 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2013.
- ^ Taneri, Aydın. . islamansiklopedisi.org.tr/. TDV İslam Ansiklopedisi. 20 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2020.
- ^ Halimov, Nazar. (PDF). www.fsm.edu.tr. 3 Kasım 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Haziran 2020.
 | Özbekistan'daki bir yerleşim yeri ile ilgili bu madde seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz. |
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Urgenc veya Gurgenc Ozbekce Urganch Ozbekistan da sehir Urgenc Urganch UrganchIl merkeziUrgencSehrin Ozbekistan daki konumuUlkeOzbekistanIlHarezm iliRakim91 mNufus 2001 Toplam138 609Zaman dilimiUTC 05 00 Harezm ili nin yonetim merkezi olan sehrin 2001 yili resmi nufusu 138 609 dir Sehir Amu Derya Nehri ve Savat kanali kiyisinda kuruludur Kizil Kum Colu boyunca Buhara nin 450 km batisinda yer almaktadir TarihGurgenc in tarihi cok eski devirlere uzanir MO 138 126 yillarinda Turkistan i gezen Cinli seyyah Cian Kien Ceyhun nehri uzerindeki buyuk bolgeden bahseder ki buranin Harezm in merkezi olan Gurgenc olmasi muhtemeldir 712 yilinda Emeviler Gurgenc i isgal ettiler ve Harezm i kontrol altinda tutmak maksadiyla bolgeyi ikiye ayirdilar Kas i yerli hanedan Afrigogullarina birakirken Gurgenc i kendilerine hukumet merkezi yaptilar Maveraunnehir Horasan ve Fergana yaninda Gurgenc de Turkistan in kapisi olarak nitelendirilmekteydi Samaniler doneminde 819 1005 Gurgenc Kas kadar onem tasimamakla beraber zamanla buyuk bir gelisme gosterdi Samanilere tabi Gurgenc valisi ve Me muni hanedaninin kurucusu Emir Me mun b Muhammed Kas ta hukum suren Afrigogullarina son vererek 995 te butun Harezm i kendi hakimiyeti altina aldi Bu donemden bu yana Gurgenc Harezm in Kas tan sonra ikinci buyuk sehri oldu Harezm de hukum suren butun hanedanlar gibi Me muniler de Harezmsah unvanini aldilar Gazneli Mahmud 1017 de Me muniler in Harezm deki egemenliklerine son verdi ve buraya kendi adamlarindan Altuntas i atadi Altuntas in oglu Harezmsah Harun 1030 da Sultan Mahmud un olumu uzerine oglu Mesud a karsi bayrak acti Harizm sinirina gelmis olan Tugrul Bey Cagri Bey ve Ibrahim Yinal idaresindeki Selcuklu Turkleri ile Sultan Mesud a karsi is birligi yapti ancak Gazneli veziri Ahmed b Abdussamed in tahriki ve Sultan Mesud un tasvibiyle oldurulunce Harezm bolgesi Cend sehri emiri Sah Melik e verildi 1041 yilinda Sah Melik de Altuntasogullarini ve taraftarlarini Harezm den uzaklastirip Gurgenc e hakim oldu ve Sultan Mesud adina hutbe okuttu Gurgenc Me muniler zamaninda bolgenin en onemli kultur ilim ve ticaret merkezi oldu Islam dunyasinin cesitli bolgelerinden cok sayida ilim adami Gurgenc e akin etti ve burada Me muni ailesinden himaye gordu Bunlar arasinda Ibn Sina Biruni Ebu Sehl el Mesih Ibn Irak Ibnu l Hammar Ebu Mansur es Sealibi zikredilebilir Sehir ayrica yogun bir imar faaliyetine sahne oldu ve cesitli binalar yapildi Cagri Bey 1043 te Tugrul Bey le birlikte Harezm uzerine yuruyerek Gurgenc i Selcuklu topraklarina katti Bu tarihten sonra Gurgenc Harezm in en buyuk sehri oldu Gurgenc in 11 ve 12 yuzyillardaki durumu hakkinda yeterli bilgi yoktur 11 yuzyilin sonlarinda Buyuk Selcuklu devlet adamlarindan Kutbuddin Muhammed b Anus Tegin Harezmsah unvaniyla Harizm e vali tayin edilince Gurgenc bu yeni Harezmsahlarin idaresine girdi Sultan Sencer devrinde Harizm Valisi Kutbuddin Muhammed in olumu uzerine oglu Atsiz b Muhammed Harezmsah tayin edildi Atsiz hukmunun baslarinda tabi oldugu Sultan Sencer e sadik kaldi fakat daha sonra Cend ve Mangislak sehirleri gibi stratejik onemi buyuk merkezleri zapt ederek siyasi nufuzunu Selcuklularin aleyhine Seyhun ilerisine yayma faaliyetine giristi Sencer Atsiz in bu bolgeleri ele gecirmesinden rahatsiz oldu ve onu cezalandirmaya karar verdi bunun uzerine Atsiz bagimsizligini ilan etti Belh ten Harezm e yuruyen Sencer Atsiz in ordusunu agir bir yenilgiye ugratti ve Harezm in yonetimini akrabalarindan Suleyman b Muhammed e verdi Atsiz 1141 de Harezm i tekrar ele gecirip Sencer i metbu tanidigini bildirdi fakat ayni yil icinde Sencer in Katvan da Karahitaylara yenilmesi uzerine bir kez daha bagimsizligini ilan etti Ikinci defa Harezm seferine cikan Sencer 1143 te Gurgenc onlerine kadar gelince Atsiz kaleye sigindi Sencer de sehri mancinikla dovmeye basladi ve zor durumda kalan Atsiz elciler ve hediyeler sunarak Sencer den af diledi Ikili arasinda varilan anlasmaya gore atsiz Horasan akinlarindaki yagmalarini iade edecek ve Sencer e bagliligini bildirecekti Gerginlik yatistiktan sonra atsiz iki Batini fedai gondererek Sencer e suikast duzenledi ve basarili olamadi Bunun uzerine Sultan Sencer 1147 de ucuncu bir sefer tertip etti ve Gurgenc ustune yurudu akabinde Atsiz sehrin ileri gelenlerinin araya girmesiyle Sencer tarafindan tekrar affedildi Atsiz 1156 da olunce oglu Ilarslan Gurgenc e hakim oldu Sencer de onun Harezmsahligini onaylamistir Ilarslan Karahitaylarin hucumlarina karsi koymakla beraber onlara vergi odemekten kurtulamadi Harezmsah Muhammed b Tekis devrinde Gurlulardan Sehabeddin buyuk bir ordu ile Harezm e geldi ve Karasu da Harezm ordusunu yenerek Gurgenc i kusatti ancak basari saglayamayip geri cekildi Harezmsahlar donemi sonlarindaysa bolgede Mogol tehlikesi belirmisti Mogollar Otrar hadisesinden sonra Harezm i istila etmeye karar verdiler Harezmsah Muhammed b Tekis Cengiz Han a karsi ulkesini savunamayip ulkeyi terk etti ve batiya kacan Harezmsah Muhammed Hazar Denizi ne kacarak 1220 de Abeskun adalarindan birinde oldu Yerine veliaht tayin ettigi oglu Celaleddin Harizmsah Menguberti gecti Ilerleyen Mogollar baskente ulasmisti Gurgenc i kusatan Mogol ordusu sehri izole ederek halki acliga mahkum etmistir Sehir uzun sure dayanamayip dusmustur ve Mogollarin buyuk bir kiyimina sahne olmustur Ceyhun nehri ne kurulan bentler de yikilarak Gurgenc cevresi su altinda birakilmistir Cok onemli mimari eserlerin yikilisi anlatilir sadece Tekis in turbesiyle eski saray ayakta kalabildi Tarihci Ibnu l Esir eserinde Gurgenc in akibetinin Mogol istilasina ugrayan diger sehirlerden daha kotu oldugunu diger sehirlerde katliamdan kurtulanlar bulundugu halde bu sehirde halkin suda boguldugunu veya enkaz altinda kalarak can verdigini yazmistir El Hamevi 1219 da mogol istilasi oncesi sehri ziyaret etmistir ve anilarinda Gurgenc kadar buyuk bir sehir az gorulur demistir mogol istilasi sonrasi buyuk yikima ugrayan sehirde Muhammed Harezmsah in oglu Celaleddin Menguberti de tutunamamis ve Hindistan a gitmistir Sehir daha sonra imar edilerek tekrar canlandirilmistir Ipek yolu ustunde yer alan Gurgenc e gelen Musluman ve Avrupali seyyahlar Urgenc i Bati Asya ve Avrupa ile Uzakdogu ticaret yolu uzerindeki en buyuk sehirlerden biri olarak nitelendirmislerdir 13 asirda yasayan Zekeriyya b Muhammed el Kazvini de Urgenc i mureffeh ve guzel bir sehir olarak belirtip halkinin ekseriyetinin mutezile mezhebi taraftari oldugunu aktarir ve sehirde cok sayida meslek erbabi ve sanatcinin yasadigini nakleder Emir Timur 1388 de Urgenc i fethederek halkini Semerkant a surdu ve sehrin yikilan yerlerine tarlalar acilmasini istedi Urgenc daha sonraki yillarda Timur un oglu Sahruh Mirza tarafindan imar edildi Tekrar imar edilen ve buyuk bir nufusa sahip olan Urgenc Timur un torunlari tarafindan baskent secildi Timurlu ronesansi icin merkez sehirlerden biri olmustur Bununla beraber Timur un istilasindan sonra eski ticari onemini kazanamadi ve akabinde Ozbeklerden Ebulhayr Han Urgenc Valisi Nasiruddin Sultan Ibrahim i buradan uzaklastirarak Timurlu hakimiyetine son verdiyse de sonra iklimini begenmedigi icin kendisi de buradan ayrildi Rus isgaline dek de Hive hanligi bunyesinde imar edilerek eski gunlerine donmustur MimariBinlerce yila yayilan bir kultur baskenti olan Urgenc in mimarisi hakkinda hakkinda bircok arastirma yapilmistir 1220 yilindaki Mogol istilasi nedeniyle buyuk bir yikima ugrayan Urgenc in eserlerinin cogu gunumuze kalmamistir Kalan onemli eserleri arasinda turbeler minareler bulunmaktadir 1200 yilinda olen Harezmsah Muhammed Tekis Fahrettin Razi seyh Necmettin Kubra ve Tore Beg gibi onemli isimlerin turbeleri bunlar arasindadir Mogol istilasi sonrasi restorasyon doneminde insa edilen Urgenc minaresi de Kutlug Timur tarafindan yaptirilmistir Yaklasik olarak 65 metre yuksekliginde olan minarenin gunumuze 60 5 metresi kalmistir Altin Orda hani Ozbek zamaninda insa edildigi taban kismina yakin olan hattan anlasilmaktadir ve yukari kisimlarda ayet el kursi yazmaktadir Bu minarenin serefe bolumunun neredeyse tamamina yakininin ahsap oldugu anlasilmistir UrgencAyrica bakinizKohne UrgencKaynakca World Gazetteer de Urgenc 28 Nisan 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 28 Nisan 2013 Taneri Aydin islamansiklopedisi org tr TDV Islam Ansiklopedisi 20 Haziran 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 19 Haziran 2020 Halimov Nazar PDF www fsm edu tr 3 Kasim 2018 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 19 Haziran 2020 Ozbekistan daki bir yerlesim yeri ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir Madde icerigini genisleterek Vikipedi ye katki saglayabilirsiniz