Tansu Çiller

Tansu Çiller (d. 24 Mayıs 1946, İstanbul), Türk ekonomist, akademisyen, siyasetçi ve 22. Türkiye Başbakanı. Başbakanlık görevini 1993-1996 yılları arasında sürdüren Çiller, Türkiye siyasi tarihindeki ilk ve tek kadın başbakandır. 1993-2002 yılları arasında Doğru Yol Partisi genel başkanlığı görevini yürütmüştür. 1996-1997 yılları arasında Başbakan yardımcılığı ve Dışişleri Bakanlığı görevini üstlenmiştir.

Prof. Dr. Tansu Çiller
Başbakanlığı döneminde Çiller, 1994
22. Türkiye başbakanı
Görev süresi 25 Haziran 1993 - 6 Mart 1996 (2 yıl, 8 ay ve 10 gün)
Cumhurbaşkanı	Süleyman Demirel
Yerine geldiği	Erdal İnönü (vekâleten)
Yerine gelen	Mesut Yılmaz
Türkiye Dışişleri Bakanı
Görev süresi 28 Haziran 1996 - 30 Haziran 1997 (1 yıl ve 2 gün)
Başbakan	Necmettin Erbakan
Yerine geldiği	Emre Gönensay
Yerine gelen	İsmail Cem
33. Türkiye Cumhuriyeti Başbakan Yardımcısı
Görev süresi 28 Haziran 1996 - 30 Haziran 1997 (1 yıl ve 2 gün)
Başbakan	Necmettin Erbakan
Yerine geldiği	Nahit Menteşe
Yerine gelen	Bülent Ecevit İsmet Sezgin
Doğru Yol Partisi Genel Başkanı
Görev süresi 13 Haziran 1993 - 14 Aralık 2002 (9 yıl, 6 ay ve 1 gün)
Yerine geldiği	Süleyman Demirel (Cumhurbaşkanı seçildi - 16 Mayıs 1993) Mehmet Gölhan (vekâleten)
Yerine gelen	Mehmet Ağar
Türkiye Ekonomiden Sorumlu Devlet Bakanı
Görev süresi 20 Kasım 1991 - 9 Haziran 1993 (1 yıl, 6 ay ve 20 gün)
Başbakan	Süleyman Demirel
Yerine geldiği	Ekrem Pakdemirli
Yerine gelen	Aykon Doğan
Türkiye Büyük Millet Meclisi 19.,20. ve 21. dönem milletvekili
Görev süresi 6 Kasım 1991 - 3 Kasım 2002 (10 yıl, 11 ay ve 28 gün)
Seçim bölgesi	1991 - İstanbul 1995 - İstanbul 1999 - İstanbul
Kişisel bilgiler
Doğum	24 Mayıs 1946 (78 yaşında) İstanbul, Türkiye
Partisi	Doğru Yol Partisi (1990-2002)
Evlilik(ler)	Özer Uçuran (e. 1963; ö. 2024)
Yaşadığı yer	İstanbul
Bitirdiği okul	Robert Lisesi Boğaziçi Üniversitesi New Hampshire Üniversitesi Connecticut Üniversitesi
Mesleği	Ekonomist, akademisyen
Hükûmeti	50, 51, 52
İmzası

Süleyman Demirel'in çağrısıyla siyasete atılan Çiller, ilk defa 1991 Türkiye genel seçimlerinde Doğru Yol Partisi İstanbul milletvekili olarak meclise girmiştir. 1991-1993 yılları arasında Demirel tarafından kurulan koalisyon hükûmetinde, Ekonomiden Sorumlu Devlet Bakanı olarak yer almıştır. Demirel 1993 Türkiye cumhurbaşkanlığı seçiminde cumhurbaşkanı olarak seçilince yeni DYP genel başkanının seçilmesi için yapılan kongrede yeni genel başkan seçilmiş ve 50. Türkiye Hükûmeti'ni kurmuştur. Başbakanlığı döneminde verilen düşük yoğunluklu savaş nedeniyle Türk Silahlı Kuvvetlerinin modernleşmesi çalışmalarına katkı vermiş ve PKK'nın ABD yönetimi tarafından terörist örgütler listesine alınmasını sağlamıştır. 1995 Türkiye genel seçimlerinde partisi %7.35 oy kaybederek 3. sıraya gerilemiştir. 1996 yılında Necmettin Erbakan tarafından Refah Partisi ve Doğru Yol Partisi koalisyonunun oluşturduğu 54. Türkiye Hükûmeti'nin kurulmasıyla Çiller'in başbakanlık görevi sona ermiştir. Yeni hükûmette Çiller başbakan yardımcısı ve dışişleri bakanı olarak görevlendirilmiştir.

Refah Partisi'ni kapatma davası devam ederken Erbakan, başbakanlık görevini Çiller'e devretmek amacıyla 18 Haziran 1997 tarihinde Cumhurbaşkanı Demirel'e istifasını sunmuştur. Cumhurbaşkanı Demirel 54. hükûmet protokolü gereği başbakanlık görevini Çiller'e vermemiştir.1999 Türkiye genel seçimleri’nde partisi %7,17 oy kaybederek 5. sıraya gerilemiştir. 2002 Türkiye genel seçimlerinde ise partisi %9.54 oy oranıyla küçük bir farkla seçim barajının altında kalmıştır. 2002 yılında yapılacak kongrede adaylığını koymayacağını açıklamıştır ve aktif siyasetten çekilmiştir.

Hayatı

İlk yılları ve eğitimi

24 Mayıs 1946 tarihinde Gazetecilik ve valilik yapmış olan Muğla'nın Milas ilçesinde doğan Hüseyin Necati Çiller ile Rumeli Türklerinden, Selanikli Muazzez Çiller'in (1909-1995) tek çocuğu olarak doğdu. İstanbul, Fındıklı’da, İsmet İnönü İlkokulu’na kaydoldu. Ardından, babası Necati Çiller’in Bilecik Valisi olarak atanmasıyla, 1953 yılında, Bilecik Edebali İlkokulu’nun beşinci sınıf öğrencisi oldu. Babasının milletvekilliği adaylığı için emekliye ayrılmasıyla tekrar ailesiyle İstanbul'a dönen Çiller, Demokrat Parti'nin, okulunun adını değiştirmesiyle ilkokul diplomasını İsmet İnönü değil Namık Kemal İlkokulu’ndan aldı. Necati Çiller, Muğla'dan CHP adayı olarak katıldığı 1954 seçimleri'nde seçilemedi.

Arnavutköy Amerikan Kız Koleji mezunu olan Tansu Çiller, 1967'de Robert Kolej Yüksek Okulunun (bugünkü adıyla Boğaziçi Üniversitesi) Ekonomi Bölümünü bitirdi. 1963'te Özer Uçuran'la evlendi. Eşiyle birlikte ABD'ye giden Çiller New Hampshire Üniversitesinde yüksek lisans çalışmasını tamamladı (1969). Doktorasını Connecticut Üniversitesinde verdi (1971), doktora üstü öğrenimini Yale Üniversitesinde devam ettirdi. 1971-73 arasında Franklin & Marshall College'da yardımcı profesör olarak çalıştı. 1974 ve 1975 yıllarında Boğaziçi Üniversitesinde asistan profesör olarak görev aldı. 1978 yılında doçent, 1983 yılında profesör oldu. Tansu Çiller'in ekonomi üzerine 9 yayını bulunmaktadır.

Siyasi kariyeri

Boğaziçi Üniversitesindeki öğretim üyeliği görevinin yanı sıra TÜSİAD'da yaptığı çalışmalar ve özellikle de Anavatan Partisinin (ANAP) ekonomi politikalarına yönelik eleştirel raporlarıyla kamuoyunda isim yaptı. İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanı Bedrettin Dalan'a kısa süre danışmanlık yaptı.Süleyman Demirel'in çağrısıyla 1990 yılı kasım ayında Doğru Yol Partisi'nde (DYP) siyasete girdi. Aynı yılın aralık ayında DYP'nin Genel İdare Kurulu'na seçildi ve ekonomiden sorumlu genel başkan yardımcısı oldu. 1991 seçimlerinde, İstanbul milletvekili seçildi. 1991 seçimlerinde ortaya attığı "iki anahtar" sloganı ile DYP'nin kampanyasına katkıda bulunurken, DYP'nin seçim öncesinde ilan ettiği UDİDEM (Ulusal Dinamik Denge Modeli) adlı ekonomik programı ile de tartışma yarattı. Seçimden sonra DYP ile Sosyaldemokrat Halkçı Parti (SHP) arasında kurulan, Demirel'in başkanlığındaki koalisyon hükûmetinde ekonomiden sorumlu devlet bakanı olarak görev aldı. 1992 yılının Ocak ayında ilan ettiği UDİDEM programını uygulamadı.

Çiller'in, Cavit Çağlar ve Gökberk Ergenekon gibi Demirel'e yakın isimlerle ihtilafa düşmesiyle Demirel'le ilişkisi soğumaya başladı. Bu süreçte 17 Nisan 1993 tarihinde Cumhurbaşkanı Turgut Özal'ın ani ölümü Türk siyasetindeki dengeleri değiştirirken Çiller'in siyasi kaderinde de yeni bir mecra oluştu. Başbakan ve DYP genel başkanı Süleyman Demirel, 16 Mayıs 1993 tarihinde TBMM'de yapılan cumhurbaşkanlığı seçiminin üçüncü turunda Türkiye'nin 9. Cumhurbaşkanı seçildi. Demirel'den boşalan DYP genel başkanlığının -aynı zamanda başbakanlığın- belirlendiği kongre, 13 Haziran 1993 tarihinde Ankara'da yapıldı. Çiller, 8 Haziran'da bakanlık görevinden istifa ettiğini ve DYP genel başkanlığı için aday olduğunu açıkladı. Kongrede Çiller ile birlikte genel başkanlığa, Millî Eğitim Bakanı Köksal Toptan ve İçişleri Bakanı İsmet Sezgin de adaylıklarını koydular. Çiller, ilk turda oylamaya katılan 1.106 delegeden 574'ünün oyunu aldı. İlk turda yeterli oyu alamamasına karşın Çiller'in yüksek oy almasıyla, öteki adaylar İsmet Sezgin ve Köksal Toptan adaylıktan çekildiklerini açıkladılar. Böylece ikinci tura rakipsiz giren Çiller, genel başkanlığa seçildi. Kongrenin ertesi günü, Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel tarafından hükûmeti kurmakla görevlendirildi. 25 Haziran 1993 tarihinde II. DYP-SHP Hükûmetini kurarak Türkiye'nin ilk kadın başbakanı oldu. Tek aday olarak katıldığı, aynı yılın kasım ayında yapılan DYP 4. Olağan Büyük Kongresinde 1.074 delegeden 1.045'inin oyunu alarak DYP Genel Başkanlığı'na tekrar seçildi.

Koalisyon hükûmetinin diğer ortağı olan SHP'nin genel başkanı Erdal İnönü, DYP kongresinden önce, 6 Haziran tarihinde sürpriz bir kararla SHP'nin de DYP gibi lider değişikliğine gitmesi gerektiğini açıklayarak partisinin yapılacak ilk kurultayında aday olmayacağını açıkladı. Eylül 1993'te yapılan kurultayda genel başkanlığı Ankara Büyükşehir Belediye Başkanı Murat Karayalçın seçildi. Çiller, Karayalçın ile terörle mücadele yasası, memur maaşları gibi anlaşmazlıklar dışında genellikle uyumlu bir ortaklık geçirdi.

Başbakanlığı

Çiller'in, hükûmetin başına geçmesini izleyen iki hafta içinde Sivas (2 Temmuz) ve Başbağlar (6 Temmuz) katliamları yaşandı. 10 Ekim 1993 tarihinde Avrupa Konseyi toplantısı için gittiği Viyana'da, Kürt sorununun çözümü yolunda "BASK modeli"ni telaffuz etmesine rağmen, daha sonra tam aksi yönde seyreden bir rotaya yöneldi.Körfez Savaşı'ndan sonra Irak'ın kuzeyinde meydana gelen iktidar boşluğundan yararlanarak eylemlerini giderek tırmandırmakta olan PKK’yı ileri düzeyde zayıflatacak bir politika izlemeyi tercih etti. Operasyonun ardındaki kilit isim olan dönemin Genelkurmay Başkanı Doğan Güreş, terörle mücadelede Çiller ile uyumlu çalışmalarıyla tanındı. Ayrıca verilen düşük yoğunluklu savaş nedeniyle Türk Silahlı Kuvvetlerinin modernleşmesi çalışmalarına katkı vermiş ve PKK'nın ABD yönetimi tarafından terörist örgütler listesine alınmasını sağlamıştır. PKK'ya karşı başlatılan sert önlemler ise özellikle Güneydoğu Anadolu'da yaygın insan hakları ihlallerine neden oldu. 1994 yılının kasım ayında gerçekleştirdiği ziyaretle İsrail'e giden ilk Türkiye başbakanı oldu.

5 Nisan Kararları

Başbakan olarak ekonomiyi doğrudan ya da dolaylı olarak yönlendiren tüm kamu kuruluşlarını (Merkez Bankası, kamu bankaları, Toplu Konut ve Kamu Ortaklığı İdaresi Başkanlığı, SPK, Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı, DPT, Tanıtma Fonu, Yüksek Planlama Kurulu Başkanlığı, Para-Kredi ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı) kendine bağlayarak adeta ekonominin tek hakimi oldu. Hazine'den Sorumlu Devlet Bakanı olduğu dönemde fikir ayrılığına düştüğü Merkez Bankası Başkanı Rüşdü Saracoğlu, Çiller'in DYP'nin genel başkanı seçilmesi ve başbakan olarak atanması ile Temmuz 1993'te başkanlık görevinden istifa etti.

Tansu Çiller'in faizleri yapay biçimde emirle düşürme girişimi, 1994 başlarında mali piyasalarda krize neden oldu. Krizin etkilerini yumuşatmak için yürürlüğe konan program paralelinde 5 Nisan Kararları (1994) alındı. Tansu Çiller’in imza attığı 5 Nisan kararları kapsamında TL'de yüzde 51 oranla cumhuriyet tarihinin 3. en büyük devalüasyonunu gerçekleşti. Sıcak para girişini hızlandırmak için Hazine bonosu, tahvil ve repo gelirlerinden alınan yüzde 5’lik vergi oranı kaldırıldı. Serbest bırakılan döviz kurları bankaların inisiyatifine terkedilirken, 24 Ocak 1980’de KİT’lere tanınan zam yapma yetkisi geniş bir şekilde kullanıldı. Özellikle TEKEL ürünlerine büyük oranlarda zam yapıldı ve ek vergiler getirildi. Akaryakıt vergileri yüzde 10’dan yüzde 25’e çıktı. 8 Temmuz’da 14 aylık bir stand-by anlaşması imzalanarak IMF’nin maddi desteği alındı. 14 aylık süre sonradan altı ay uzatıldı ama 1995’in sonlarında erken seçim kararı alınınca istikrar programı yarım kaldı. Bunun üzerine stand-by anlaşması da fiilen sona erdi.

Başbakan, başbakan yardımcısı ve ekonomiden sorumlu devlet bakanı olarak koalisyon hükûmetlerinde bulunduğu 1991-1997 döneminde Türkiye ekonomisi ortalama yıllık %4,9 oranında büyümüş (1950'den günümüze kadar olan dönemin ortalaması %5'tir) ve Türkiye'nin GSMH'si Dünya toplamının binde 11.21'indan binde 12.37'sine yükselmiştir.

Gümrük Birliği

Türk heyeti ile Tansu Çiller ve Jacques Delors başkanlığındaki AB heyeti arasında görüşme

Tansu Çiller'in başbakanlığı döneminde yaşanan önemli gelişmelerden biri de 1995 Mart’ında imzalanıp, 1 Ocak 1996 tarihinde yürürlüğe giren Türkiye-Avrupa Birliği Gümrük Birliği Antlaşması oldu. Antlaşmayla ilgili yaşanan tartışmalardan en dikkat çekeni, ülkelerin önce Avrupa Birliği'ne tam üye olup, karar mekanizmalarında yerlerini aldıktan sonra gümrük duvarlarını indirmesine rağmen Türkiye'nin karar alıcı statüsünde olmadan gümrük duvarlarını indirmesiydi.

Ayrıca Yunanistan, Gümrük Birliği Antlaşması'nın önkoşulu olarak Türkiye'nin hukuken tanımadığı Kıbrıs yönetiminin AB'ye tam üyelik müzakerelerinin önünde engel olmaması şartını öne sürmüştü. Bazı çevrelerce, Tansu Çiller'in Yunanistan'ın Türkiye'nin gümrük birliğine katılımını veto etmemesi için Kıbrıs'la AB arasındaki tam üyelik müzakerelerinin başlamasına ‘evet’ demesi bir taviz olarak yorumlandı. Avrupa Birliği'nin Türkiye'ye verdiği Kıbrıs sorunuyla ilgili nihai çözüm bulunmadan Kıbrıs yönetiminin AB'ye tam üye olamayacağı yönünde güvenceye karşın Kıbrıs 2004 yılında AB'ye tam üye oldu.

1995 Azerbaycan darbe girişimi

Mart 1995'te Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev’e karşı Özel Amaçlı Polis Biriminin komutanı Ruşen Cevadov liderliğinde bir darbe girişiminde bulunuldu. Kısaca II. MİT Raporu olarak bilinen, MİT'nın 17 Kasım 1996 tarihinde hazırladığı ve kısa süre sonra basına sızan raporda, darbenin Çiller’in onayı ile dönemin Türk Cumhuriyetlerinden Sorumlu Devlet Bakanı Ayvaz Gökdemir, Emniyet Genel Müdürü Mehmet Ağar, İbrahim Şahin ve Korkut Eken tarafından planlandığı, ancak MİT’in olayı Süleyman Demirel’e bildirmesi ve Demirel'in de Aliyev’i haberdar etmesi ile başarısızlığa uğradığından bahsedildi.

Malvarlığı

17 Haziran 1994 tarihinde Milliyet gazetesi Washington temsilcisi gazeteci Turan Yavuz, Özer ve Tansu Çiller'in ABD'de otel, alışveriş merkezi ve villadan oluşan, milyonlarca dolarlık gayrimenkulü olduğunu duyurdu. Bu malların Çiller'in ekonomiden sorumlu devlet bakanlığı döneminde edinildiğinin basında yer alması büyük bir tartışma başlattı. Gayrimenkullerin Çiller'in başbakanlığa aday olduğu 8 Haziran 1993 tarihinde mal beyanında yer almadığı da ortaya çıktı. Bunun üzerine Çiller, söz konusu gayrimenkullerin Marsan Holding tarafından satın alındığından kişisel mal bildiriminde bulunmadığını açıkladı. Muhalefet partileri tarafından konu TBMM’ye taşındı. Çiller, ANAP'ın önergesinin TBMM'de görüşülmesinden bir gün önce açıkladığı mal varlığı listesinde 1973 yılında babasından miras kalan 437 bin liranın en verimli alanlarda işletilerek 677 milyar liraya çıkarıldığını öne sürdü ancak eşiyle sahip oldukları şirketlerin vergileriyle ilgili iddialara ise bir açıklama getirmedi. 15 Temmuz 1994 tarihinde Çiller’in malvarlığının araştırılmasını isteyen önerge TBMM Genel Kurulu’nda reddedildi. 1995 seçimlerinden önce ABD'deki malvarlığını Zübeyde Hanım Şehit Anaları Vakfı'na bağışlayacağını açıklamasına rağmen daha sonra bundan vazgeçti.

1995 Genel Seçimleri

Tansu Çiller ve İspanya Başbakanı Felipe González, Moncloa Sarayı'nda, 1995

DYP, Tansu Çiller liderliğinde girdiği ilk seçim olan 1994 yerel seçimlerinde birinci olmasına karşın 1989'a göre oyları yaklaşık 4 puan geriledi. 18 Şubat 1995 tarihinde yapılan birleşme kurultayında hükûmet ortağı SHP feshedilerek CHP'ye katıldı. SHP-CHP birleşmesi, DYP-SHP koalisyonunu pek etkilemedi ve koalisyon DYP-CHP koalisyonuna dönüştü. Birleşmeden sonra sadece bazı bakanlar değiştirildi, ama koalisyon hükûmeti işbaşında kaldı. Bununla birlikte, Deniz Baykal’ın 10 Eylül 1995’te CHP genel başkanlığına seçilmesi, kısa süre içinde, koalisyon hükûmetinin sonunu getirdi. 20 Eylül 1995'te Çiller ile Baykal arasında yapılan görüşmede hükûmetin sürdürülmesi konusunda anlaşma sağlanamadı.

Bunun üzerine Çiller, 20 Eylül’de hükûmetin istifasını Cumhurbaşkanı’na sundu. İstifayı kabul eden Demirel, bir gün sonra, hükûmeti kurma görevini yeniden Çiller’e verdi. Çiller öteki parti liderleriyle yaptığı görüşmelerden bir sonuç alamadı ve bir koalisyon ortağı bulamadı. Bunun üzerine azınlık hükûmetinin güvenoyu alabilmesi için, Meclis’te temsil edilen küçük partilerle temaslarda bulundu; MHP’den destek sözü alan Çiller bir azınlık hükûmeti kurma yolunu seçti. Çiller’in oluşturduğu DYP azınlık hükûmeti 5 Ekim’de Cumhurbaşkanı Demirel tarafından onaylandı. Bu süreçte, Çiller'in başbakan olduktan sonra Demirel'e cephe alması ve ona yakın isimlere karşı rezerv koyması DYP içinde bir çözülmeye neden oldu; Hüsamettin Cindoruk'un Tansu Çiller’le anlaşmazlığa düşerek, 1 Ekim’de TBMM başkanlığından istifa etmesinin ardından 12 Ekim tarihinde beş milletvekili (Orhan Kilercioğlu, Şerif Ercan, , Akın Gönen ve Ersin Faralyalı) DYP'den istifa etti. DYP'nin büyük fire verdiği 15 Ekim’de yapılan güven oylamasında Çiller’in azınlık hükûmeti güvenoyu alamadı. Hükûmet güvenoyu alamayınca Çiller Cumhurbaşkanı’na istifasını sundu. Bu arada, güven oylamasına katılmayıp ya da katılıp da ret oyu veren, aralarında Cindoruk'un da olduğu 10 DYP'li milletvekili partiden ihraç edildi (16 Ekim).

16 Ekim’de bir araya gelen Çiller ve Baykal erken seçim koşuluyla bir DYP-CHP koalisyon hükûmetinin kurulması konusunda anlaşmaya vardılar. Bu arada bir önceki DYP-CHP koalisyonunun bozulmasında etkisi olan İstanbul Emniyet Müdürü Necdet Menzir, Çiller-Baykal uzlaşmasının sağlandığı gün görevinden istifa etti. Cumhurbaşkanı Demirel, 17 Ekim’de, Meclis’te temsil edilen partilerin genel başkanlarıyla yaptığı görüşmelerden sonra, yeni hükûmeti kurma görevini üçüncü kez Çiller’e verdi. Bakanlar kurulu listesi açıklanmadan önce, TBMM, 26 Ekim’de erken seçim kararı aldı ve 24 Aralık 1995’te erken seçime gidilmesini kararlaştırdı. 5 Kasım’da hükûmet 172 ret oyuna karşılık 243 kabul oyuyla güvenoyu aldı.

24 Aralık 1995 genel seçimleri, Çiller’in, genel başkan olarak katıldığı ilk genel seçim oldu. DYP milletvekili aday listesi, temayül yoklaması ve ön seçim sonuçları değiştirilerek, muhalif grup üyelerinin imzaları olmadan, Tansu Çiller ve Yeminli grubun istediği şekilde oluşturuldu. Çiller'in Demirel ile seçim öncesinde yaşadığı sert bir tartışma nedeniyle Demirel’e yakınlıklarıyla bilinen Ekrem Ceyhun, Münif İslamoğlu ve Bekir Sami Daçe’ye milletvekili aday listelerinde yer vermediği iddia edildi. MHP ile yapılan seçim ittifakı görüşmeleri başarısızlıkla sonuçlandı. DYP seçim kampanyası boyunca milliyetçi bir söylem ve Tansu Çiller’in, laik Türk kadını imajını kullandı. Çiller, seçim kampanyasında ANAP lideri Mesut Yılmaz ve Refah Partisi lideri Necmettin Erbakan’a yüklendi. 1991 seçimlerinde DYP, %27,03’lük oy oranıyla birinci parti olurken; 1995 seçimlerinde, 135 milletvekilliği kazanarak %19,18’lik oy oranıyla üçüncü parti oldu. 1991 seçimlerine kıyasla oy oranı yüzde 30 oranında azaldı.

Örtülü Ödenek İddiaları

24 Aralık 1995 seçimleri'nden kısa süre önce Tansu Çiller'i arayan Selçuk Parsadan, emekli Orgeneral Necdet Öztorun'un adını kullanarak “emekli ve muvazzaf askerlerin seçimlerde DYP'ye çalışmak istediklerini” belirterek kendisinden para talebinde bulundu. Bu talebin Çiller tarafından olumlu karşılanmasıyla Başbakanlık Örtülü Ödeneğinden Parsadan'a 5,5 milyar ödeme yapıldı. Mayıs 1996'da patlak veren bu skandalda Parsadan, dolandırıcılıktan dolayı yargılandı ve mahkûm oldu. Çiller ise örtülü ödeneği siyasi çıkar için kullandığı gerekçesiyle eleştirilere uğradı. Tansu Çiller'in başbakanlığı döneminde örtülü ödenek ile yaşanan ikinci skandal Çiller'in, Başbakanlık görevini Yılmaz'a devretmeden hemen önce örtülü ödenekten usulsüz biçimde 500 milyar TL çektiği iddiasıydı. 11 Mayıs 1996 tarihinde Hürriyet'te yayımlanan 13 Şubat 1996 tarihli belgede bu miktarın örtülü ödenek hesabının tutulduğu Vakıfbank Merkez Şubesi'nden çekildiğini gösteriyordu. Çiller iddiaları şiddetle reddetti, 19 Haziran 1996'da, Çiller için için verilen "örtülü ödenek" önergesi TBMM'de reddedildi.

Kardak Krizi

25 Aralık 1995 gecesi Çanakkale'den İsrail'e seyretmekte olan Figen Akat adlı Türk bandıralı bir yük gemisinin Bodrum Yarımadası'dan 3,8 mil uzaklıktaki Kardak Kayalıkları'nda karaya oturması, Türkiye ile Yunanistan arasında "Karasuları Sorunu"nu yeniden gündeme taşırken, iki ülke arasında ulusal egemenlik alanlarının saptanması konusunda da yeni bir tartışma başlattı. 1996'nın başlarında krize dönüşen bu kazadan sonra, Yunanistan Başbakanı Kostas Simitis'in Kardak Kayalıkları'ndaki Yunan bayrağının kalacağına ilişkin açıklamasına Çiller'in "O asker gidecek, o bayrak da inecek" yaklaşımını sergilemesiyle gerginlik daha da tırmandı.

30 Ocak 1996 tarihine gelindiğinde, Kardak Kayalıkları'nın, doğusundan Türk savaş gemileri, batısından da Yunan savaş gemileri tarafından ablukaya alınmasıyla birlikte iki ülke arasında topyekûn bir çatışma riski yükselmeye başladı. 30/31 Ocak gecesi, Türk SAT komandoları, "Yunus 1" adı verilen bir operasyonla, bölgedeki Yunan deniz kuvvetlerine fark ettirmeden Kardak Kayalıkları'ndan ikincisine (Batı Kardak Kayalığı) çıktılar. Kriz giderek tırmanırken, Amerika Birleşik Devletleri başkanı Bill Clinton'ın, Çiller ve Simitis'i telefonla arayarak, iki NATO müttefikinin gerginliği artıracak davranışlardan kaçınmasını istemesiyle gerginlik yumuşamaya başladı.

Anayol Hükûmeti

Seçim sonucunda hiçbir partinin tek başına hükûmet kurabilecek sayısal çoğunluğa ulaşamaması üzerine koalisyon görüşmeleri başladı. Seçimlerden birinci olarak çıkan Refah Partisi'nin genel başkanı Erbakan, hükûmeti kurmakla görevlendirilmesine rağmen hiçbir partinin onunla koalisyon kurmak istememesiyle görevi iade etti. Kamuoyunun bir bölümü, iş çevreleri ve merkez medya'nın istediği iki merkez sağ partinin hükûmet kurmasıydı. Bu taleplerin sonucu olarak yaklaşık iki ay süren koalisyon turlarından sonra Yılmaz ve Çiller 27 Şubat 1996 tarihinde “dönüşümlü başbakanlık” formülüyle ve Bülent Ecevit liderliğindeki Demokratik Sol Parti'nin dışarıdan desteğiyle koalisyon kurmak üzere anlaştı. Başbakanlık koltuğuna önce Yılmaz oturacak, Çiller Başbakan olana kadar hükûmete girmeyecekti. 53. Hükûmeti Anayol koalisyonuyla 6 Mart 1996'da böyle kuruldu. Anayol azınlık hükûmeti hakkında 12 Mart tarihinde yapılan güven oylamasına 544 milletvekili katıldı ve 207 ret oyuna karşılık 257 olumlu oyla Yılmaz Hükûmeti güvenoyu aldı. RP ve CHP milletvekilleri olumsuz oy kullanırken DSP Grubu çekimser kaldı.

Ancak hem Tansu Çiller ile Mesut Yılmaz arasındaki kişisel rekabet, hem de kendisinin devre dışı bırakılmasını hazmedemeyen Refah Partisi'nin tüm gücüyle hükûmete saldırmasıyla Anayol Hükûmeti uzun süreli olamadı. RP bir yandan "Bir hükûmetin güvenoyu almış sayılması için, oylamaya katılan milletvekillerinin salt çoğunluğunun olumlu oy vermiş olması gerektiğini, Mesut Yılmaz Hükûmeti'nin ise yeterli güvenoyu alamadığını" ileri sürerek Anayasa Mahkemesine iptal davası açarken (12 Nisan), diğer yandan da Çiller ve eski Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Şinasi Altıner hakkında "TOFAŞ ve TEDAŞ ihalelerinde usulsüzlük ve yolsuzluk yapıldığını belirlenmesine karşılık gerekli işlemleri yapmayarak devleti zarara uğratarak görevini kötüye kullandıkları" iddiası konusunda iki ayrı soruşturma önergesi verdi.

Koalisyonun iki ortağı arasındaki geçimsizlik giderek artarken, Çiller aleyhine verilmiş olan TEDAŞ soruşturma önergesi 24 Nisan tarihinde, TOFAŞ soruşturma önergesi ise 9 Mayıs tarihinde RP, CHP, DSP ve koalisyon ortağı ANAP'ın olumlu oy kullanmasıyla kabul edildi. Çiller için meclis soruşturmaları açılmasının yolunu açan bu önergelere ANAP'lıların da olumlu oy vermesi koalisyon ortaklarının arasının iyice açılmasına neden oldu.

Refah Partisi'nin itirazını ele alan Anayasa Mahkemesi 14 Mayıs'ta yaptığı son toplantıdan sonra kararını açıkladı. Buna göre, Anayasa Mahkemesi RP'nin güven oylamasına ilişkin iptal istemini yerinde bularak, oylamayı iptal etti. Mahkeme, yürütmeyi durdurma talebini ise reddetti. Bu kararın ardından haziran ayı başında DYP'nin hükûmetten desteğini çekmesiyle Anayol koalisyonu kurulduktan 3 ay sonra karşılıklı suçlamalar eşliğinde dağıldı. Mesut Yılmaz 6 Haziran tarihinde başbakanlıktan istifa etti.

Refahyol Hükûmeti

RP, Çiller'i, TEDAŞ ve TOFAŞ dosyalarıyla zorlarken, ANAP da Örtülü Ödeneği usulsüz kullandığı gerekçesiyle Çiller'e karşı bir araştırma önergesi vermişti. Zor durumda kalan Çiller RP ile koalisyon kurmayı kabul etti. 29 Haziran 1996 tarihinde Erbakan'ın başbakanlığı altında kısaca Refahyol olarak adlandırılan RP-DYP koalisyon hükûmeti kuruldu, Çiller de başbakan yardımcısı ve dışişleri bakanı oldu. 19 Haziran 1996 tarihinde, Çiller için verilen "örtülü ödenek" önergesi RP'nin desteğiyle TBMM'de reddedildi. 25 Kasım'da, Çiller'in TEDAŞ ihalelerinde görevini kötüye kullandığı iddiasıyla oluşturulan TBMM Soruşturma Komisyonu RP'li ve DYP'li sekiz üyenin oyuna karşılık yedi oyla Çiller'in Yüce Divan'a sevkine gerek olmadığına karar verdi. 28 Kasım tarihinde de TOFAŞ Soruşturma Komisyonu yine Refahyol ortaklarının oylarıyla Çiller'i akladı. Soruşturma komisyonlarına önceleri destek verip daha sonra da Çiller'i aklayan RP'nin bu tavrı, komisyonları koalisyonun kurulması konusunda koz olarak kullandığı biçiminde yorumlandı.

Tansu Çiller'in 1995 seçim kampanyasında kendisini Türkiye'nin Batılı, modern yüzü olarak sunarak, RP tehlikesine karşı laikliğin güvencesi olduğunu söylemiş olmasına rağmen, seçimlerden yalnızca altı ay sonra bu partiyle koalisyon kurması DYP içinde küçük çaplı bir depreme yol açtı. 10 DYP milletvekili yeni hükûmete güvenoyu vermedi, 5'i çekimser kaldı. Temmuz 1996'da, sadece eleştirilerini dile getirmek için aday olan Mehmet Dülger dışında neredeyse rakipsiz olarak yarıştığı DYP 5. Olağan Büyük Kongresi'nde tekrar genel başkan seçildi. Parti içi muhalefetin bir kısmı DYP'den istifa ederek Hüsamettin Cindoruk'un liderliği altındaki DTP'ye katıldı. Genel ülke siyasetinde ise ilk defa İslamcı bir partinin liderinin başbakan olması, Erbakan'ın ekonomiden dış politikaya kadar, Türkiye'nin egemen sınıflarına son derece uzak ve yabancı görüşlere sahip olması toplumun laik kesimlerinin, Türk Silahlı Kuvvetleri (TSK) dahil devlet aygıtının önemli bir kısmının, büyük sermayenin (İstanbul sermayesi) ve merkez medyanın Erbakan'a karşı tavır almasına neden oldu.

Susurluk Kazası

3 Kasım 1996 tarihinde Balıkesir'in Susurluk ilçesi yakınlarında yaşanan trafik kazasında, bir kamyonun çarptığı 06 AC 600 plakalı Mercedes marka siyah renkli otomobilin içindekilerden Emniyet müdürü Hüseyin Kocadağ, üzerinde Mehmet Özbay kimliği bulunan Abdullah Çatlı ve Melahat Özbay sahte kimlikli Gonca Us ölmüş, DYP Şanlıurfa Milletvekili Sedat Bucak yaralı olarak kurtulmuştu. Kazanın oluş şekli, otomobildeki kişilerin ilişkileri ve bulunan silah ve dokümanlar devlet-mafya-siyaset üçgeninden yoğunlaşan tartışmaları başlattı. Çiller 26 Kasım 1996 tarihinde yapılan DYP Meclis Grubu konuşmasında kazayla ilgili olarak "Bu millet uğruna, ülke uğruna, devlet uğruna kurşun atan da yiyen de her zaman bizim için saygıyla anılır. Onlar şereflidirler..." yorumunu yaptı. Çiller'e en yakın isimlerden biri olan İçişleri Bakanı Mehmet Ağar kazadan çok kısa bir süre sonra istifa etti (8 Kasım 1996). Koalisyonun özellikle DYP kanadını etkileyen bu kaza, kısa süre sonra Sürekli Aydınlık İçin Bir Dakika Karanlık Eylemlerinin başlamasına neden oldu.

28 Şubat Süreci

Refahyol hükûmetinin kurulmasından itibaren kamuoyunun bazı kesimlerince irticai ve laiklik karşıtı faaliyetlerin kaynağı olarak görülen Refah Partisi ve büyük ortağı olduğu koalisyon hükûmetine karşı TSK'da odaklanan bir muhalefet hareketi doğdu. 1997 yılının başlarına gelindiğinde, RP ile TSK arasındaki siyasi mücadele artık apaçık görünür hale gelmişti. 30 Ocak 1997'de RP'li Sincan belediyesi tarafından düzenlenen ve İran'ın Ankara büyükelçisi Muhammed Rıza Bagheri'nin de davetli olduğu Kudüs gecesinde cihad konulu bir piyes sahneye konmuştu. 4 Şubat tarihinde Etimesgut Zırhlı Birlikler Okulu ve Eğitim Tümen Komutanlığı'na bağlı tank ve kariyerlerle bazı askeri araçların sabah saatlerinde Sincan'dan geçirilmesi bu etkinliğe karşı düzenlenen bir gövde gösterisi olarak yorumlandı.

Bu gergin atmosferde, 28 Şubat 1997 tarihinde düzenlenen Millî Güvenlik Kurulu (MGK) toplantısında bir dizi karar alındı. Anayasal bir kurum olan MGK'nın aldığı kararların; hükûmete birer tavsiye mi, yoksa yaptırım gücü de içeren bir muhtıra mı olduğu uzun süre tartışıldı. Bu dönemde MGK'nın askeri kanadının medya ile ilişkileri de tartışmanın bir başka boyutu oldu.

Tansu Çiller bu dönemde, hem başbakanlığı sırasında terörle mücadele konusunda uyumlu çalıştığı TSK'yla sorun yaşanmayacağına inanırken, hem de Refah Partisi'nin aşırılıklarına karşı kendisini laikliğin güvencesi olarak gösteriyordu. MGK toplantısından sonra ise Çiller bir yandan 28 Şubat Kararları'nın Başbakan Erbakan tarafından onaylanmasını isterken, diğer yandan Refahyol'a karşı oluşan baskı gruplarına karşı durdu. 28 Şubat'taki MGK toplantısında TSK'nın Refahyol Hükûmetini düşürmekteki kararlılığını gören Çiller, mart ayında hazırlattığı kararnameyle genelkurmay başkanı ve kuvvet komutanlarını emekliye sevk etme girişiminde bulunduysa da bu girişim Erbakan tarafından engellendi.

Refahyol Hükûmetine karşın artan baskı koalisyonun zayıf halkası niteliğindeki DYP içinde çözülmeye neden oldu. Tansu Çiller kendi partisinin milletvekillerine hakim olmakta zorlanırken, kararları muhtıra olarak değerlendiren bazı DYP'liler erken seçime gitme veya hükûmetten çekilme çağrısı yaptılar. 1997'nin ilkbahar aylarında TSK'nın doğrudan müdahalede bulunacağı kaygısıyla DYP'de başlayan istifa dalgası (özellikle 26 Nisan'da DYP'li Sanayi ve Ticaret Bakanı Yalım Erez ile Sağlık Bakanı Yıldırım Aktuna'nın istifaları) sonucunda Erbakan, Çiller'in de baskısıyla koalisyon protokolü gereği başbakanlık görevinin Tansu Çiller'e verilmesi amacıyla 18 Haziran 1997'de istifasını verdi. Ancak Cumhurbaşkanı Demirel hükûmet ortakları arasındaki protokolü dikkate almayarak hükûmeti kurma görevini ANAP lideri Mesut Yılmaz'a verdi.

Sonraki Gelişmeler

ANASOL-D hükûmetinin kurulmasıyla DYP yaklaşık 6 yıl sonra muhalefete geçti. 18 Nisan 1999 genel seçimlerinde DYP'nin oyları yüzde 12'ye geriledi. Tansu Çiller aday olduğu İstanbul 3. seçim bölgesinde, ancak CHP'nin yüzde 10'luk seçim barajını aşamamasıyla milletvekili seçilebildi. 1999 yılı Kasım ayında yapılan DYP 6. Olağan Kongresinde tekrar ve son kez genel başkan seçildi. Çiller, 1228 delegenin oy kullandığı genel başkanlık seçiminde 922 oy alırken, en büyük rakibi durumundaki Köksal Toptan 280 oy aldı.

2001 yılında ana muhalefet partisi Fazilet Partisi'nin (FP) Anayasa Mahkemesi tarafından kapatılması ve Millî Görüş hareketinin bölünmesiyle DYP ana muhalefet partisi, Çiller de ana muhalefet partisi lideri oldu. Çiller'in Muğla'dan aday olduğu 3 Kasım 2002 genel seçimlerinde DYP yüzde 9,54 oranında oy alarak çok küçük bir farkla yüzde 10'luk seçim barajını aşamayarak TBMM dışında kaldı. DYP'nin muhalefette olmasına rağmen oy kaybederek baraj altında kalması Çiller'e sert eleştirilerin yönelmesine neden oldu. Çiller 9 Kasım tarihinde yaptığı basın toplantısında bir sonraki kongrede adaylığını koymayacağını açıkladı. 14-15 Aralık 2002 tarihlerinde yapılan DYP 7. Olağan Büyük Kongresi'yle genel başkanlığı sona erdi ve aktif siyasetten çekildi.

2012 yılında Ankara Cumhuriyet Başsavcılığı'nın yürüttüğü 28 Şubat soruşturması kapsamında “mağdur” ve “tanık” olarak ifade verdi. 19 Aralık 2014'te İstanbul 2. Ağır Ceza Mahkemesi'nde 28 Şubat davası kapsamında talimatla 'şikayetçi' sıfatıyla ifade verdi.

2018 Cumhurbaşkanlığı seçimleri öncesinde, Adalet ve Kalkınma Partisi'nce Yenikapı Meydanı'nda düzenlenen "Büyük İstanbul Mitingi"ne katıldı.

Kişisel hayatı

İyi derece İngilizce ve Almanca bilen Tansu Çiller, Özer Uçuran Çiller ile evli olup iki çocuk annesidir.

Hakkında yazılan kitaplar

Yıl	Yapıt	Yayın	Yazar	Kaynak	ISBN
1998	Maskeli Leydi	Faruk Bildirici	Ümit Yayıncılık
1999	Sarışın Güzel Kadın	Yavuz Gökmen	Doğan Kitapçılık
	İkinci Vatan-Tansu Çiller'in ABD Macerası	Turan Yavuz	Ümit Yayıncılık

Kaynakça

1. ^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
2. ^ ^{a b} "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 22 Haziran 2023 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
3. ^ "DYP Kongresi'nde Neler Yaşandı? | 13 Haziran 1993 | 32. Gün Arşivi". 15 Kasım 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Kasım 2023 – www.youtube.com vasıtasıyla. 
4. ^ "Çiller ağlayarak veda etti - Son Dakika Haberler - Son Dakika Haberler". www.hurriyet.com.tr. 14 Ara 2002. 2 Kasım 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Haziran 2023. 
5. ^ "DÜNDEN BUGÜNE BAŞBAKANLIK (1920-2014)" (PDF). T.C. BAŞBAKANLIK DEVLET ARŞİVLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ. Devlet Arşivleri. s. 94. 9 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 16 Kasım 2023. 
6. ^ "[ Yeni Safak Online - Politika - Haber : Çiller gözyaşlarıyla gitti - 15.12.2002 ]". www.yenisafak.com. 20 Şubat 2003 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Haziran 2023. 
7. ^ "TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ". www.tbmm.gov.tr. 3 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Temmuz 2023. 
8. ^ "TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ". www.tbmm.gov.tr. 2 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Temmuz 2023. 
9. ^ "TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ". www.tbmm.gov.tr. 22 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
10. ^ "Türkiye Büyük Millet Meclisi". www5.tbmm.gov.tr. 22 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
11. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 16 Mart 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
12. ^ . Hürriyet. 29 Ekim 1998. 25 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2011. 
13. ^ "Çiller: Demirel'e imzalı istifa garantisi verdim". www.hurriyet.com.tr. 23 Mart 2002. 22 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
14. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 27 Şubat 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
15. ^ . T24. 2 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
16. ^ "Demirel Çiller'i Köşk'ten kovdu - Son Dakika Haber". www.hurriyet.com.tr. 22 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
17. ^ . arsiv.ntv.com.tr. 22 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
18. ^ "DYP Genel Başkanı Tansu Çiller (14 Ekim 2002)". arsiv.ntv.com.tr. 
19. ^ . www.hurriyet.com.tr. 28 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
20. ^ "SON DAKİKA! Tansu Çiller hakkında zorla getirme kararı". HaberTurk.com. Anadolu Ajansı. 23 Mayıs 2017. 22 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Ağustos 2023. 
21. ^ Profesörlükten Başbakanlığa 3 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Milliyet, 14 Haziran 1993.
22. ^ Tansu Çiller’le adeta kedi köpek gibiydik 14 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Milliyet, 19 Kasım 2012.
23. ^ DYP liderinin politik macerası 3 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Milliyet, 17 Ocak 1998.
24. ^ 20 soruda Tansu Çiller Türkiye'sinin karanlığında işlenen o cinayetler 9 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., http://t24.com.tr 21 Eylül 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 14 Haziran 1993.
25. ^ Geriye o sözler kaldı: Tak emrediyor şak yapıyoruz 2 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., hurriyet.com.tr, 15 Ekim 2014
26. ^ Teröre karşı İsrail'den destek 3 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Milliyet, 4 Kasım 1994.
27. ^ Başbakan ekonomide yetki vermedi 3 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Milliyet, 11 Temmuz 1993.
28. ^ Çiller dönemi Merkez Bankası 16 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Yaman Törüner, Milliyet, 15 Nisan 2006.
29. ^ Yaman Törüner (29 Aralık 2009). "Türkiye'nin krizleri". Hürriyet. 24 Mart 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Aralık 2009. 
30. ^ Kağıt üstünde de olsa IMF’ye hâlâ borçluyuz! 5 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., .ekonomist.com.tr.
31. ^ GGDC, Historical Statistics 24 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Erişim tarihi: 2011
32. ^ 'Çiller özel örgütü’ iddiaları MİT raporunda var mı? 11 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., t24, 9 Kasım 2012.
33. ^ Şok MİT raporu yayınlandı 2 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., odatv, 12 Nisan 2013.
34. ^ Hükûmet kurtuldu SHP bölündü 15 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Milliyet, 15 Temmuz 1994.
35. ^ Çiller seçti: Amerika 2 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., radikal.com.tr, 13 Ekim 2002.
36. ^ 1991’den 1995’e siyasette çalkantılar 7 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., taraf.com.tr, 11 Mayıs 2014
37. ^ Doğru Yol Partisi Açısından 24 Aralık 1995 Seçimlerinin Analizi
38. ^ Selçuk Parsadan öldü 19 Aralık 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Milliyet, 26 Temmuz 2006
39. ^ Yılmaz'a 'evet', Çiller'e 'hayır' 3 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Milliyet, 20 Haziran 1996.
40. ^ Ankara:Taviz yok 3 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Milliyet, 31 Ocak 1996.
41. ^ Unutulan Bir Krizin Anatomisi ve Perde Arkası: Kardak Kayalıkları Krizi 11 Eylül 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 21. yy Türkiye Enstitüsü
42. ^ Hükûmet istifa etti 2 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., tbmm.gov.tr
43. ^ "28 Şubat'ta Ne Oldu?". http://bianet.org. 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Mart 2015.  |eser= dış bağlantı ()
44. ^ Çiller: Abdullah Çatlı şerefli 3 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Milliyet, 27 Kasım 1996.
45. ^ , 28 Şubat Sürecinde Millî Güvenlik Kurulu ve Medya Gündemi İlişkisi, İletişim Fakültesi Dergisi
46. ^ 'Başbakanlıktan bile vazgeçtim' 2 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., zaman.com.tr, 27 Eylül 2013.
47. ^ CHP baraja takıldı Tansu Çiller seçildi 3 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Milliyet, 20 Nisan 1999.
48. ^ . 20 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
49. ^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
50. ^ "DYP'de delege avı - Son Dakika Haberler". www.hurriyet.com.tr. 22 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
51. ^ . www.yenisafak.com. 25 Şubat 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
52. ^ "Muhalefet Yapamayan Ana Muhalefet - Ruşen Çakır - bianet". 
53. ^ . arsiv.sabah.com.tr. 27 Haziran 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
54. ^ "FAZİLET TARİH OLDU - Son Dakika Haberleri". www.milliyet.com.tr. 22 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
55. ^ . www.hurriyet.com.tr. 28 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
56. ^ "Siyasiler ne söz verdi ne yaptı". 23 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Haziran 2023 – www.youtube.com vasıtasıyla. 
57. ^ "Çiller, DYP ve ANAP - Okay Gönensin". www.gazetevatan.com. 5 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Temmuz 2023. 
58. ^ . 23 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi – www.youtube.com vasıtasıyla. 
59. ^ . www.hurriyet.com.tr. 2 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
60. ^ "DYP Genel Başkanı Tansu Çiller (14 Ekim 2002)". arsiv.ntv.com.tr. 
61. ^ . www.yenisafak.com. 20 Şubat 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
62. ^ . 17 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
63. ^ "28 Şubat soruşturmasında 72 tutuklu - Son Dakika Haber". www.hurriyet.com.tr. 22 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
64. ^ "16 yıl sonra 700 sayfa iddianame yolda". www.aa.com.tr. 22 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
65. ^ "'Komutanları görevden almak istedik'". www.ntv.com.tr. 22 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
66. ^ "Çiller mağdur sıfatıyla ifade verdi: 28 Şubat'ta DYP'yi hedef seçmişler". T24. 22 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
67. ^ Çiller 28 Şubat için ifade verdi 7 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., aydinlikgazete.com, 20 Aralık 2014
68. ^ "Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın Yenikapı mitingine Çiller desteği". Euronews. 17 Haziran 2018. 21 Haziran 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Haziran 2020. 
69. ^ "Maskeli Leydi | Emin ÇÖLAŞAN Köşe Yazısı - Hürriyet Haberler". www.hurriyet.com.tr. 22 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
70. ^ "Maskeli Leydi - Derya Sazak". www.milliyet.com.tr. 22 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
71. ^ "Sarışın Güzel Kadın'la bir saat! | Yavuz GÖKMEN Köşe Yazısı - Hürriyet Haberler". www.hurriyet.com.tr. 22 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 

Dış bağlantılar

Vikisöz'de Tansu Çiller ile ilgili sözleri bulabilirsiniz.

• TBMM'de Tansu Çiller 22 Haziran 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
• X'te Tansu Çiller

Siyasi görevi
Önce gelen: Süleyman Demirel	22. Türkiye başbakanı 25 Haziran 1993 - 6 Mart 1996	Sonra gelen: Mesut Yılmaz
Önce gelen: Emre Gönensay	Türkiye Dışişleri Bakanı 28 Haziran 1996 - 30 Haziran 1997	Sonra gelen: İsmail Cem
Önce gelen: Nahit Menteşe	Türkiye Başbakan Yardımcısı 28 Haziran 1996 - 30 Haziran 1997	Sonra gelen: Bülent Ecevit İsmet Sezgin
Önce gelen: Ekrem Pakdemirli	Türkiye Ekonomiden Sorumlu Devlet Bakanı 20 Kasım 1991 - 9 Haziran 1993	Sonra gelen: Aykon Doğan
Parti siyasi görevi
Önce gelen: Necmettin Erbakan	TBMM Ana Muhalefet Partisi Lideri 16 Ocak 1998 - 24 Şubat 1998	Sonra gelen: İsmail Alptekin
Önce gelen: Recai Kutan	TBMM Ana Muhalefet Partisi Lideri 22 Haziran 2001 - 3 Kasım 2002	Sonra gelen: Deniz Baykal
Parti siyasi görevi
Önce gelen: Süleyman Demirel	Doğru Yol Partisi Genel Başkanı 13 Haziran 1993 - 14 Aralık 2002	Sonra gelen: Mehmet Ağar

Otorite kontrolü	GND: 11919256X ISNI: 0000 0001 1030 1438 LCCN: nr94004352 VIAF: 79414098 WorldCat (LCCN): nr94-004352