Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Seyhun veya Siriderya, (Kazakca: Сырдария; Tacikçe: Сирдарё; Özbekçe: Sirdaryo; Farsça: سيردريا) Orta Asya'da bir nehirdir. Ceyhun nehri ile birlikte tarihi Maveraünnehir bölgesini oluştururlar.
| Seyhun | |
|---|---|
Seyhun | |
| Genel bilgiler | |
| Kaynak | Narin ve Kara Derya |
| Ağız | Aral Gölü |
| Uzunluk | 2.212 km |
Etimoloji
Doğuda Tanrı dağlarından kaynağını alan Narin derya ile Kara derya nehirlerinin birleşmesiyle meydana gelir. Bu iki kol arasında kalan coğrafi birime Türkçede “iki su arası” anlamına gelen Farsça Miyan-Rudan denmektedir. Nehrin, etimolojisi muğlak olan adı Sir’in (Siri) ise büyük tarihçi Plinius’un kullandığı Silisle aynı sözcük olduğu düşünülmektedir. Eski Türklerin Yinçügüz, Moğolların Gul Serikun (“soğuk ırmak”), Greklerin Yaksartes, Romalıların Oxus (“boğa”, Türkçe Ügüz’den) ve Arapların Seyhun dedikleri nehir ayrıca çevresindeki başlıca şehirlerin adlarıyla da anılmıştır. Siriderya’nın ana kolları olarak Aris, Çirçik, Keles nehirleri sayılabilir.
Hidroloji
Seyhun'un uzunluğu olarak kabul edilen 2865 kilometrelik uzunluk, Narin derya ile Kara derya’nın Özbekistan’da birleştiği kavşak noktasından suyunu boşalttığı Aral gölüne kadar olan uzaklıktır. seyhun yakın zamana kadar tamamen sovyetler birliği içinde akarken; 1991 sonrası sınırlar arasında akan bir nehir haline gelmiştir. Kaynağını doğuda Kırgızistan sınırları içinde Tanrı dağlarından alan nehir, önce Özbekistan, ardından Tacikistan ve daha sonra tekrar Özbekistan sınırları içinde akar; bu nedenle aynı ülke coğrafyasını iki kez geçerek bir potamoloji örneği sergiler. Özbekistan topraklarını terk etmesinin sonrasında, Kazakistan topraklarına ulaşan nehrin bütün debisinin en büyük miktarı bu ülke sınırları içerisinde ölçülmüştür. Suyun en büyük debisi de 730 m^3/s ile Fergana Vadisi havzasından çıkışında kaydedilmiştir; Aral gölüne yaklaştığı kesimlerde ise bünyesinde taşıdığı su miktarı 430 m^3/s seviyesine düşer. nehrin ağız kısmına doğru aşamalı olarak debi düşmektedir Bunun başlıca etkenleri kar ve buzul erimeleriyle beslenen güçlü kollarının sadece memba kesiminde (yukarı nehir kesimi) bulunması, yarı çöl-çöl bölgeleri geçerken şiddetli buharlaşma nedeniyle su kaybetmesi ve Sovyetler zamanında açılan pek çok kanal sebebiyle geniş pamuk ve pirinç tarım alanları için sularının aşırı miktarda kullanılmasıdır. Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Tacikistan sınırlarına yayılmış bir havza olan Seyhun havzası tahminlere göre 782.600 km^2 alana sahiptir. Nehir önemli ölçüde su düzenlemesine tabi tutulmaktadır. Büyük rezervuarlar aracılığıyla su tutma işlemleri yapılmaktadır, örnek olarak Kazakistan'daki 3.4 km^3'lük Kayrakkum ve 5.2 km^3'lük Çardara rezervuarları verilebilir. 1960'lardan itibaren bölgede su regülasyonu adına altyapı çalışmaları başlamıştır. Bölgedeki en güncel çalışmalardan biri Köksaray barajıdır ki, 2011 Ocak'ından su tutmaya başlamıştır, Yaklaşık 3 km^3 sus tutma potansiyeli ile Kızıl Orda ve Güney Kazakistan'a hizmet etmesi planlanmaktadır. Kırgızistan'da yıllık yüzey suyu akışı 27.6 km^3'lük bir değere sahipken (narin ve kara derya kolları dahil); Kazakistan'da yılda 19.66 km^3 bir yüzey suyu akışı ve 2.8 km^3 yer altı suyu akışı gerçekleşir. Tarımsal sulama Seyhun'un kullanımı açısında birinci sırada gelen kullanım şekli. Gerek suyun sulama için saptırılması gerekse de düşük verimlilik sahibi sulama yöntemleri nehrin ekolojik rejiminin altında bir akışla neticeleniyor. Tüm bu su azalmasından ötürü, Kazakistan'a düşük bir akım miktarı ulaşmış oluyor. Kazakistan, Özbekistan ve Tacikistan'da tarımsal sulama ve endüstriyel kullanımdan geri havzaya dönen suların yarattığı kirlilik rapor edilmiştir. Şehir sularının da özellikle altyapı eksikliği nedeniyle kirliliğe neden olduğu görülürken; yerleşim alanlarının çöp sahası problemi de nehir adına mühim bir baskı unsurudur. Kökbulak istasyonu verilerine göre, 2009 yılında nehrin suyu kirli olarak sınıflandırıldı, her geçen yıl nehrin sularında azar azar da olsa kirlilik seviyesi artış göstermektedir, zira 2001 yılında 1.26 olan kirlilik indeksi 2009'da 2.57 değerine ulaşmıştır.
Tarihçe
İnsan toplumlarının yaşadığı ve medeniyetin yükseldiği en kadim bölgelerden biri olan seyhun havzasının yerleşim ve kültür tarihi açısından önemi eski çağlardan beri değişmemiştir. MÖ III. bin yılın başlarında Mezopotamya uygarlıkları gibi eski iki nehir arası uygarlığının varlığına sahip bu bölgede Elamlar ve Sümerlerle akraba oldukları düşünülen kavimler yaşıyordu, Orta Çağ’da ise Oğuzlar yaşıyordu. Nehrin delta kesimindeki Cankentkale harabelerinin ait olduğu düşünülen tarihi Yenikent gibi şehirlerin İslam döneminde mi yoksa İslam öncesi Türk tarihinde mi kurulduğu konusunda tarihçiler Barthold ile Tolstov arasında görüş arılığı mevcuttur. Özellikle İslam sonrası Türk edebiyatının en önemli örneklerinden olan Dede Korkut kitabı içindeki olaylar genelde Seyhun civarlarında geçmektedir ve Türklerin İslamlaşma evresinde önemli bir yer tutan Yeseviyye tarikatı da bu bölgede kök salmıştır. Gerek Ceyhun gerekse de seyhun üzerindeki önemli Türk şehirleri nevir havzasının büyük bir kültürel ve ekonomik merkez olduğunu göstermektedir. Buhara ve Semerkant gibi Ceyhun kıyısı şehirleri ve Cend, Otrar, Yenikent, Sütkent gibi Seyhun kıyısı şehirleri önemli örneklerdendir.
Kaynakça
- ^ a b c Muhammedcanov, Abdullah. "SİRİDERYA". www.islamansiklopedisi.org. TDV İslam Ansiklopedisi. 27 Haziran 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Haziran 2020.
- ^ Editors of UNECE, Editors of UNECE. "DRAINAGE BASIN OF THE ARAL SEA AND OTHER TRANSBOUNDARY WATERS IN CENTRAL ASIA" (PDF). www.unece.com. UNECE. 24 Ekim 2013 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 25 Haziran 2020.
Dış bağlantılar
Ayrıca bakınız
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Seyhun veya Siriderya Kazakca Syrdariya Tacikce Sirdaryo Ozbekce Sirdaryo Farsca سيردريا Orta Asya da bir nehirdir Ceyhun nehri ile birlikte tarihi Maveraunnehir bolgesini olustururlar SeyhunSeyhunGenel bilgilerKaynak Narin ve Kara DeryaAgiz Aral GoluUzunluk 2 212 kmEtimolojiDoguda Tanri daglarindan kaynagini alan Narin derya ile Kara derya nehirlerinin birlesmesiyle meydana gelir Bu iki kol arasinda kalan cografi birime Turkcede iki su arasi anlamina gelen Farsca Miyan Rudan denmektedir Nehrin etimolojisi muglak olan adi Sir in Siri ise buyuk tarihci Plinius un kullandigi Silisle ayni sozcuk oldugu dusunulmektedir Eski Turklerin Yincuguz Mogollarin Gul Serikun soguk irmak Greklerin Yaksartes Romalilarin Oxus boga Turkce Uguz den ve Araplarin Seyhun dedikleri nehir ayrica cevresindeki baslica sehirlerin adlariyla da anilmistir Siriderya nin ana kollari olarak Aris Circik Keles nehirleri sayilabilir HidrolojiSeyhun un uzunlugu olarak kabul edilen 2865 kilometrelik uzunluk Narin derya ile Kara derya nin Ozbekistan da birlestigi kavsak noktasindan suyunu bosalttigi Aral golune kadar olan uzakliktir seyhun yakin zamana kadar tamamen sovyetler birligi icinde akarken 1991 sonrasi sinirlar arasinda akan bir nehir haline gelmistir Kaynagini doguda Kirgizistan sinirlari icinde Tanri daglarindan alan nehir once Ozbekistan ardindan Tacikistan ve daha sonra tekrar Ozbekistan sinirlari icinde akar bu nedenle ayni ulke cografyasini iki kez gecerek bir potamoloji ornegi sergiler Ozbekistan topraklarini terk etmesinin sonrasinda Kazakistan topraklarina ulasan nehrin butun debisinin en buyuk miktari bu ulke sinirlari icerisinde olculmustur Suyun en buyuk debisi de 730 m 3 s ile Fergana Vadisi havzasindan cikisinda kaydedilmistir Aral golune yaklastigi kesimlerde ise bunyesinde tasidigi su miktari 430 m 3 s seviyesine duser nehrin agiz kismina dogru asamali olarak debi dusmektedir Bunun baslica etkenleri kar ve buzul erimeleriyle beslenen guclu kollarinin sadece memba kesiminde yukari nehir kesimi bulunmasi yari col col bolgeleri gecerken siddetli buharlasma nedeniyle su kaybetmesi ve Sovyetler zamaninda acilan pek cok kanal sebebiyle genis pamuk ve pirinc tarim alanlari icin sularinin asiri miktarda kullanilmasidir Kazakistan Kirgizistan Ozbekistan ve Tacikistan sinirlarina yayilmis bir havza olan Seyhun havzasi tahminlere gore 782 600 km 2 alana sahiptir Nehir onemli olcude su duzenlemesine tabi tutulmaktadir Buyuk rezervuarlar araciligiyla su tutma islemleri yapilmaktadir ornek olarak Kazakistan daki 3 4 km 3 luk Kayrakkum ve 5 2 km 3 luk Cardara rezervuarlari verilebilir 1960 lardan itibaren bolgede su regulasyonu adina altyapi calismalari baslamistir Bolgedeki en guncel calismalardan biri Koksaray barajidir ki 2011 Ocak indan su tutmaya baslamistir Yaklasik 3 km 3 sus tutma potansiyeli ile Kizil Orda ve Guney Kazakistan a hizmet etmesi planlanmaktadir Kirgizistan da yillik yuzey suyu akisi 27 6 km 3 luk bir degere sahipken narin ve kara derya kollari dahil Kazakistan da yilda 19 66 km 3 bir yuzey suyu akisi ve 2 8 km 3 yer alti suyu akisi gerceklesir Tarimsal sulama Seyhun un kullanimi acisinda birinci sirada gelen kullanim sekli Gerek suyun sulama icin saptirilmasi gerekse de dusuk verimlilik sahibi sulama yontemleri nehrin ekolojik rejiminin altinda bir akisla neticeleniyor Tum bu su azalmasindan oturu Kazakistan a dusuk bir akim miktari ulasmis oluyor Kazakistan Ozbekistan ve Tacikistan da tarimsal sulama ve endustriyel kullanimdan geri havzaya donen sularin yarattigi kirlilik rapor edilmistir Sehir sularinin da ozellikle altyapi eksikligi nedeniyle kirlilige neden oldugu gorulurken yerlesim alanlarinin cop sahasi problemi de nehir adina muhim bir baski unsurudur Kokbulak istasyonu verilerine gore 2009 yilinda nehrin suyu kirli olarak siniflandirildi her gecen yil nehrin sularinda azar azar da olsa kirlilik seviyesi artis gostermektedir zira 2001 yilinda 1 26 olan kirlilik indeksi 2009 da 2 57 degerine ulasmistir TarihceInsan toplumlarinin yasadigi ve medeniyetin yukseldigi en kadim bolgelerden biri olan seyhun havzasinin yerlesim ve kultur tarihi acisindan onemi eski caglardan beri degismemistir MO III bin yilin baslarinda Mezopotamya uygarliklari gibi eski iki nehir arasi uygarliginin varligina sahip bu bolgede Elamlar ve Sumerlerle akraba olduklari dusunulen kavimler yasiyordu Orta Cag da ise Oguzlar yasiyordu Nehrin delta kesimindeki Cankentkale harabelerinin ait oldugu dusunulen tarihi Yenikent gibi sehirlerin Islam doneminde mi yoksa Islam oncesi Turk tarihinde mi kuruldugu konusunda tarihciler Barthold ile Tolstov arasinda gorus ariligi mevcuttur Ozellikle Islam sonrasi Turk edebiyatinin en onemli orneklerinden olan Dede Korkut kitabi icindeki olaylar genelde Seyhun civarlarinda gecmektedir ve Turklerin Islamlasma evresinde onemli bir yer tutan Yeseviyye tarikati da bu bolgede kok salmistir Gerek Ceyhun gerekse de seyhun uzerindeki onemli Turk sehirleri nevir havzasinin buyuk bir kulturel ve ekonomik merkez oldugunu gostermektedir Buhara ve Semerkant gibi Ceyhun kiyisi sehirleri ve Cend Otrar Yenikent Sutkent gibi Seyhun kiyisi sehirleri onemli orneklerdendir Kaynakca a b c Muhammedcanov Abdullah SIRIDERYA www islamansiklopedisi org TDV Islam Ansiklopedisi 27 Haziran 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 25 Haziran 2020 Editors of UNECE Editors of UNECE DRAINAGE BASIN OF THE ARAL SEA AND OTHER TRANSBOUNDARY WATERS IN CENTRAL ASIA PDF www unece com UNECE 24 Ekim 2013 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 25 Haziran 2020 KB1 bakim Fazladan yazi yazar listesi link Dis baglantilarAyrica bakinizCeyhun Maveraunnehir Dunyanin en uzun nehirleri