Pfizer BioNTech COVID 19 aşısı kod adı BNT162b2 tozinameran tescilli adı Comirnaty BioNTech ve Pfizer şirketlerini

Pfizer-BioNTech COVID-19 aşısı (kod adı BNT162b2, : tozinameran, tescilli adı: Comirnaty,) BioNTech ve Pfizer şirketlerinin iş birliğinde geliştirilen COVID-19 aşısı. Dünya Sağlık Örgütü tarafından olarak tanımlanan kurumlardan ve düzenli kullanım onayı alan ilk COVID-19 aşısıdır. Etkin maddesi tozinameran adıyla bilinmektedir.

Pfizer – BioNTech COVID-19 aşısı
Klinik verisi
Bir şişe Pfizer – BioNTech COVID-19 Aşısı
Uygulama yolu	Kas içi enjeksiyon
Tanımlayıcılar
CAS Numarası	2417899-77-3
DrugBank	DB15698

Birleşik Krallık, Aralık 2020'de acil durum sebebiyle kullanıma izin veren ilk ülke oldu. Dünyadaki ülkelerin çoğunda belirli düzeylerde kullanımına izin verilmiştir. 23 Ağustos 2021 tarihinde, Pfizer-BioNTech aşısı Amerika Birleşik Devletleri'nde FDA tarafından on altı ve üstü yaşındaki insanlarda kullanımına izin verilen ilk COVID-19 aşısı oldu.

Klinik çalışmaları Nisan 2020'de başlayan aşının 40.000'den fazla kişi yer almıştır. Toplamda 180 COVID-19 vakası üzerinden yapılan Aralık 2020 tarihli aşının COVID-19 hastalığını engellemede %95 etkili olduğu tespit edilmiştir. Aşının yaygın yan etkileri arasında enjeksiyon bölgesinde hafif ağrı, hâlsizlik ve baş ağrısı yer almaktadır.

BNT162b2'nin (aşı adayının) orijinal geliştiricisi BioNTech olurken, üretim partnerlerinden biri de Pfizer'dir. Eylül 2021 itibari ile, şirket tarafından 1.5 milyardan fazla doz COVID-19 aşısı dünya çapında sevk edildi. 30 Mart 2021 itibarıyla, Pfizer ve BioNTech 2021 yılında yaklaşık 2.5 milyar doz aşı üretmeyi hedeflediklerini açıkladılar. Aşı aşırı düşük sıcaklıklarda saklanması gerektiğinden dağıtımı ve depolaması lojistik bir sorun oluşturmaktadır. BioNTech ve Pfizer, ultra soğuk depolamaya ihtiyaç duymayan kuru-soğutulmuş versiyonunu test etmektedirler.

Tıbbi Kullanımı

Pfizer-BioNTech COVID-19 aşısı, S antijenine karşı bir bağışıklık tepkisi oluşturarak SARS-CoV-2 virüsü enfeksiyonunun sebep olduğu COVID-19 hastalığına karşı koruma sağlamak amacıyla kullanılmaktadır. Aşı COVID-19 sebebiyle oluşan hastalık ve ölüm oranını azaltmak amacıyla kullanılmaktadır.

Aşı, "kas içi enjeksiyon için beyazdan kirli beyaza, steril, koruyu içermeyen, donmuş süspansiyon" olarak çok dozlu bir flakonda tedarik edilmektedir. Aşı uygulanmadan önce oda sıcaklığında çözülmeli ve serum fizyolojik ile seyreltilmelidir.

İlk uygulama iki doz olarak yapılmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) dozlar arasında üç ile dört hafta arasında bir boşluk bırakılmasını önermektedir. İkinci dozu on iki haftaya kadar geciktirmek, yaşlı yetişkinlerde bile ilgili bütün varyantlara karşı bağışıklık tepki seviyesini (immünojenisite) arttırmaktadır. Pitch çalışmasının yazarları ise Delta varyantına karşı optimal aralığın yaklaşık sekiz hafta olduğunu ve daha uzun aralıkların reseptörleri dozlar arasında savunmasız bırakacağını düşünmektedir. Tedariklerin sınırlı olduğu bölgelerde ölümleri önlemek amacıyla, DSÖ yüksek öncelikli gruplarda yüksek kapsamda birinci doz uygulanabilmesi için ikinci dozun on iki haftaya kadar ertelenmesini önermektedir.

Bağışıklamadan sonraki 6 ay kadarki dönem boyunca aşının etkinliğini izleyen çalışmalar, sağlıklı yetişkinlerde ağır hastalıkların önlenmesi için üçüncü bir ek dozun gerekli olduğunu teşhis edememiştir. Bununla birlikte, birkaç aylık bir süre boyuncu aşının etkinliğinde bir düşüş gözlenmiştir. Bu da, nötralize edici antikor seviyelerini yükseltmek için üçüncü bir doza potansiyel bir ihtiyaç olduğunu göstermektedir. Bazı ülkelerde bağışıklığı yetersiz olan kişilerde 28 günün ardından üçüncü bir doz uygulanabilmektedir. İsrail'de 60 yaş ve üzeri kişilerle yapılan bir araştırma, üçüncü dozun enfeksiyon ve ciddi hastalık vakasını azalttığını ve ikinci dozdan sonra oluşan ilk koruyu etkinliğe yakın bir seviyeye geri geldiği sonucunu bulmuştur.

Etkinlik

Mayıs 2021'de The New England Journal of Medicine'de yayınlanan bir vaka kontrol çalışması, Katar'daki aşı olanların arasında Pfizer-BioNTech aşısının, belgelenmiş herhangi bir Alfa varyantı (B.1.1.7 soyu) vakasına karşı %89.5 etkinliğe, Beta varyantı (B.1.351 soyu) vakasına karşı da 75% etkinliğine sahip olduğunu keşfetmiştir. Aynı çalışma, aşının herhangi bir SARS-CoV-2 varyantına karşı şiddetli, kritik veya ölümcül hastalığa karşı etkinliğinin de %97.4 olduğunu belirtmiştir.

Yan Etkileri

Aşı için yapılan faz 3 çalışmalarında ciddi bir sağlık sorunu bulgusu bildirilmemiştir ve ciddi yan etki vakalarının da çok düşük seviyede olduğu gözlenmiştir.

Pfizer-BioNTech COVID-19 aşısının çoğu yan etkisi hafif ile orta şiddettedir ve birkaç gün içerisinde geçmektedir. Bu durum diğer yetişkin aşılarına benzemektedir ve vücudun virüse karşı bağışıklık oluşturduğunun normal bir göstergesidir. Klinik denemeler sırasında, her 10 kişiden 1'inden fazlasını etkileyen yan etkiler sıklık sırasına göre aşağıdaki gibidir: enjeksiyon yapılan bölgede ağrı ve şişlik, yorgunluk, baş ağrısı, kas ağrısı, titreme, eklem ağrısı ve ateş. Ateş ikinci dozdan sonra daha sık görülmektedir.

Avrupa İlaç Kurulu (EMA) aşının güvenliği ile ilgili verileri düzenli olarak incelemektedir. 8 Eylül 2021 tarihinde EMA tarafından yayınlanan güvenlik raporu Avrupa Birliği içerisinde uygulanan 392 milyon dozdan gelen verilere dayandırılarak yazılmıştır. EMA'ya göre, "Comirnaty'nin COVID-19'u önleme konusundaki yararları her türlü riske baskın gelmektedir; ve aşının kullanımına dair herhangi bir değişiklik önerisi bulunmamaktadır." Nadir yan etkiler içerisinde (her 1000 kişiden en fazla 1'ini etkileyen) geçici olarak tek taraflı yüz sarkması ve kurdeşen veya yüzün şişmesine sebep olan alerjik reaksiyonlar bulunmaktadır.

Alerji

Polietilen glikol (PEG) maddesine karşı belgelenmiş aşırı duyarlılık (çok nadir görülen bir alerji), Pfizer-BioNTech COVID-19 aşısı için "uygun olmayan hal" olarak listenmiştir. Uygulanan bir milyon doz aşıda yaklaşık on bir vakada aşırı şiddetli alerjik reaksiyon gözlenmiştir. ABD Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezleri tarafından yayınlanan bir rapora göre, bu alerjik reaksiyonlarının %71'i aşının uygulanmasından sonraki 15 dakika içinde gerçekleşmekte ve çoğunlukla (%81) belgelenmiş bir alerji veya alerjik reaksiyon öyküsü olan kişilerde gerçekleşmektedir. 9 Aralık 2020 tarihinde Birleşik Krallık İlaç ve Sağlık Ürünleri Düzenleme Kurulu (MHRA) "önemli" alerjik reaksiyon öyküsü olan kişilerin Pfizer-BioNTech COVID-19 aşısını almamaları gerektiğini tavsiye etti. 12 Aralık'ta, Kanada'nın düzenleyici kurulu da "Birleşik Krallık'taki her iki kişininde ciddi alerjik reaksiyon öyküsü vardı ve düzenli olarak adrenalin enjektörleri taşıyorlardır. İkisi de tedavi gördü ve iyileşti" diyerek aynı tavsiyeyi kendi halklarına verdi.

Miyokardit

göre, 16-30 yaş aralığında bulunan küçük bir erkek grubunda ikinci doz ile miyokardit arasında olası bir ilişki bulunmaktadır. Aralık 2020 ile Mayıs 2021 arasında, her 1 milyon aşılanan kişi arasında 55 miyokardit tanısı konulan vaka bulunmaktaydı ve bunların %95'i düşük şiddetteydi. Nisan 2021'den bu yana, ABD'de Pfizer-BioNTech veya Moderna aşısı ile aşılandıktan sonra her 1 milyon kişiden yaklaşık 13'ünde miyokardit ve perikardit vakalarında artış olduğu bildirilmiş ve bu kişilerin çoğunlukla erkek ve 16 yaşın üzerinde oldukları belirtilmiştir. Bireylerin çoğu uygun tedavi ve istirahat ile çabucak iyileşmektedir.

Üretim

Bir ABD askeri Pfizer-BioNTech aşısını tutuyor

Pfizer ve BioNTech, aşıyı Amerika Birleşik Devletleri ve Avrupa'daki kendi tesislerinde üretmektedirler. Aşının Çin'de dağıtım ve üretim lisansı, BioNTech yapılan yatırım ile Fosun şirketi tarafından satın alınmıştır.

Aşının üretimi için üç aşamalı bir süreç gereklidir. İlk aşama, spike proteini (başak proteini) kodlayan DNA plazmitlerinin Escherichia coli baktelerine aşılanarak moleküler klonlamasını içermektedir. Bütün piyasalar için, bu aşamada ABD'de Chesterfield,Missouri'de bulunan küçük bir Pfizer pilot tesisinde gerçekleştirilir. Dört günlük büyüme sürecinin ardından, bakteriler öldürülüp kırılarak açılır ve hücrelerinin içeriği, istenen DNA ürününü elde etmek için bir buçuk hafta boyunca saflaştırılır. DNA sevkiyat için şişlenir ve dondurulur. Bu aşamada DNA'nın güvenli ve hızlı bir şekilde taşınması o kadar önemlidir ki, Pfizer bu konuda yardımcı olması amacıyla bu aşamada şirket jetini ve helikopterini kullanmıştır.

Puurs fabrikasında nakliye sırasında COVID-19 aşılarını korumak için bir kutuya kuru buz koyan bir Pfizer çalışanı

İkinci aşama ise Pfizer'ın Andover, Massachusetts, ABD'deki tesisinde ve BioNTech'in Almanya'daki tesisinde gerçekleşmektedir. DNA istenilen mRNA ipliğini oluşturmak için bir şablon olarak kullanılır. Bu işlem yaklaşık dört gün sürmektedir. mRNA oluşturulup saflaştırıldıktan sonra, her biri 10 milyon doz taşıyabilen büyük bir alışveriş çantası büyüklüğündeki plastik torbalara doldurulur. Daha sonra bu torbalar bunları bir sonraki tesise götürecek kamyonlara yüklenir.

Puurs'taki Pfizer fabrikasında COVID-19 aşılarını içeren kutular

Puurs'daki Pfizer fabrikasının iç görünümü

Üçüncü aşama Pfizer'ın Portage, Michigan, ABD ve Puurs, Belçika'daki tesislerinde gerçekleşmektedir. Bu aşamada mRNA lipid nanopartiküller ile birleştirilir, flakonlara doldurulur. Daha sonra bu flakonlar kutulanır ve dondurulur. Gerekli lipitlerin tedariki ise Croda International'ın yan kuruluşu Avanti Polar Lipids tarafından sağlanmaktadır. Kasım 2020 itibarıyla, üretim prosesinde ilerlemeyi en çok yavaşlatan süreç mRNA'nın lipit nanopartikülleriyle birleştirilmesidir. Lipitlerin ve mRNA'nın birleştirilip flakonun hazır edilmesi her ne kadar dört gün sürse de, üretilen her parsel 40 kalite-kontrol önlemine karşı doğrulama sürecinden geçerken derin dondurucuda birkaç hafta geçirmektedir.

Mayıs 2021'den önce, Puurs'ta bulunan Pfizer tesisi ABD dışındaki bütün konumlara giden flakonlardan sorumluydu. Bu yüzden bu tarihten önce ABD dışında Amerika ülkelerinde yapılan bütün dozlar için en az iki okyanus aşırı uçuş gerektirmekteydi (Biri DNA'yı Avrupa'ya götürmek için biri bitmiş aşı flakonlarını geri getirmek için).

Şubat 2021'de BioNTech, 2021'de 2 milyar doz üretmek üzere üretimini %50'den fazla artıracağını, Mart sonunda ise tekrar üretimi 2.5 milyar doza yükselteceklerini duyurdu.

Şubat 2021'de Pfizer, tüm üretim sürecinin başlangıçtan bitişine kadar ortalama 110 gün sürdüğünü ve şirketin süreyi 60 güne indirme konusunda ilerleme kaydettiğini açıkladı. Üretim sürecinin yarısından fazlası, üç aşamanın her birinde gerçekleştirilen titiz testlere ve kalite güvence kontrollerine ayrılmıştır. Pfizer ayrıca bu sürecin 280 ayrı bileşen gerektirdiğini ve 19 farklı ülkede bulunan 25 tedarikçiye dayandığını açıkladı.

Pfizer-BioNTech COVID-19 aşı dozlarını içeren şırıngalar

Aşı üreticilerinin büyük ölçekli üretime geçmeden önce hız ve maliyet etkinliği açısından belirli bir aşı yapma sürecini optimize etmeleri normalde birkaç yıl alır. COVID-19 pandemisi yüzünden ortaya çıkan acil durum hali nedeniyle, Pfizer ve BioNTech aşının laboratuvarda formüle edilen orijinal süreciyle hemen üretime geçti, ardından bu süreci güvenli bir şekilde hızlandırmanın ve üretim miktarını büyütmenin yollarını belirlemeye başladı.

Eylül 2020'de BioNTech, aşı üretim kapasitesini genişletmek amacıyla Novartis'ten Almanya'nın Marburg kentinde bir üretim tesisi satın almak için bir anlaşma imzaladığını duyurdu. Tam olarak faaliyete geçtiğinde tesis, yılda 750 milyon doza kadar veya ayda 60 milyondan daha fazla doz üretecektir. Bu, BioNTech'in Avrupa'da aşı ürettiği üçüncü tesisi olacaktır. Pfizer ise ABD ve Avrupa'da en az dört üretim tesisini aşı üretimi için kullanmaktadır.

Marburg tesisi daha önce Novartis tarafından kanser immünoterapisi için kullanılmıştı. Mart 2021'in sonunda BioNTech, mRNA aşısı üretimi için tesisi güçlendirmeyi ve 300 personelini yeniden eğitmeyi bitirdi ve üretime başlamak üzere onay aldı. Marburg tesisi, mRNA üretiminin yanında, mRNA'yı lipitlerle birleştirerek lipit nanopartikülleri oluşturma adımını da gerçekleştirmektedir. Bu işlemin ardından aşıyı doldurma ve paketlemek üzere diğer tesislere göndermektedir.

23 Nisan 2021'de EMA, Pfizer'ın Puurs'daki tesisinde parsel boyutunda ve ilgili proses ölçeğinde bir artışa izin verdi. Bu artışın Avrupa Birliği'ndei aşı tedarikini önemli ölçüde etkilemesi beklenmektedir.

Nisan 2021 sonunda Pfizer'ın Puurs tesisine göre coğrafi olarak her iki ülkeye çok daha yakın olan Kalamazoo tesisinden Meksika ve Kanada'ya aşı dozları ihraç etmeye başladığı bildirildi.

Lojistik

Aşı, seyreltildiğinde 0.45 mL donmuş ve 1.8 mL seyreltici ile toplamda 2.25mL aşı içeren flakonlarda verilmektedir. Flakondaki etiketlere göre, her flakonda beş adet 0.3mL'lik doz bulunmaktadır, ancak arta kalan miktar bir veya muhtemelen iki ilave doz için kullanılabilmektedir. Ek dozları elde etmek için düşük ölü boşluklu şırıngaların kullanılması tercih edilir ve bir flakon içinde kalan kısmı dozlar atılmalıdır. İtalyan İlaç Kurulu, flakonlarda kalan fazla dozların kullanımına resmi olarak izin verdi. Danimarka Sağlık Bakanlığı ise iki flakondaki fazla dozların karıştırılarak kullanılmasına izin vermektedir. 8 Haziran 2021 itibarıyla, her flakonda altı doz bulunmaktadır. Amerika Birleşik Devletleri'nde flakonlar, normal şırınga ile kullanıldığında beş doz, düşük ölü boşluklu şırıngalar ile kullanıldığında altı doz olarak sayılmaktadır.

Etkinliği sağlamak için Pfizer–BioNTech aşısı, kabaca −80 ile −60 °C arasında olmak üzere son derece düşük sıcaklıklarda tutulmalıdır.

Aşı kullanımından otuz gün önceye kadar 2 ile 8 °C derece arasında ve kullanımından iki saat önceye kadar da 25 °C ile 30 °C arasında saklanabilmektedir. Dağıtım sırasında ise aşılar, −80 ile −60 °C arasındaki sıcaklıkta kalabilen özel muhafazalarda kalmaktadır.

Düşük gelirli ülkeler, aşının aşırı soğukta taşınması ve saklanması için gerekli soğuk lojistik zincirine sınırlı kapasitede sahiptir. Gerekli saklama sıcaklığı bu aşının benzeri olan Moderna aşısından çok daha düşük seviyelerdedir. Endonezya Bio Farma'nın başkanı Honesti Basyir, gerekli soğuk zincir kabiliyetine sahip olmadıkları göz önüne alındığında, dünyanın en kabalık dördüncü ülkesi için bu aşıyı satın almanın söz konusu bile olmadığını söyledi. Benzer şekilde, Hindistan'ın mevcut soğuk zincir ağı, aşı gerekliliklerinin çok üzerinde, yalnız 2 ile 8 °C arasındaki sıcaklıklarla başa çıkabilmektedir.

Finansman

Pfizer'a göre, aşının araştırılması ve geliştirilmesi için 1 milyar dolara yakın bir maliyet gerektiğini belirtmiştir.

BioNTech, Mart 2020'de Fosun şirketinden 1.58 milyon BioNTech hissesi ve Çin'de BNT162b2'nin gelecekteki geliştirme ve pazarlama hakları karşılığında 135 milyon dolar değerinde bir yatırım almıştır.

Nisan 2020'de BioNTech, Pfizer ile bir ortaklık imzaladı ve yaklaşık 113 milyon dolarlık öz sermaye yatırımı da dahil olmak üzere 185 milyon dolar aldı.

Haziran 2020'de BioNTech, Avrupa Komisyonu ve Avrupa Yatırım Bankası'ndan 110 milyon euro finansman yatırımı aldı. Bankanın BioNTech ile anlaşması, pandeminin başlarında banka personelinin portföyünü gözden geçirip BioNTech'i bir COVID-19 aşısı geliştirebilecek şirketlerden biri olarak ortaya koymasıyla başladı. Avrupa Yatırım Bankası, 2019'da BioNTech ile ilk işlemi çoktan imzalamıştı.

Eylül 2020'de, Alman hükûmeti BioNTech şirketine COVID-19 aşı geliştirme programı için 375 milyon euro hibe etmiştir.

Pfizer CEO'su Albert Bourla, paranın nasıl harcanacağına dair anlaşmaların ve raporların bilim adamlarını bürokrasiyle uğraşmalarına sebep olacağı için aşının geliştirilmesi adına ABD hükûmetinin Warp Speed Operasyonu'ndan fon almamaya karar verdi. Fakat Pfizer, diğer ülkelerle yaptığı gibi, ABD ile de aşının nihai dağıtımı için bir anlaşma imzaladı.

Kaynakça

^ ^a ^b ^c ^d "Comirnaty EPAR". European Medicines Agency (EMA). 17 Mart 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Aralık 2020.
^ "UK medicines regulator gives approval for first UK COVID-19 vaccine" (Basın açıklaması). (MHRA). 2 Aralık 2020. 2 Aralık 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Aralık 2020.
^ Boseley, Sarah; Halliday, Josh (2 Aralık 2020). "UK approves Pfizer/BioNTech Covid vaccine for rollout next week". The Guardian. 2 Aralık 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Aralık 2020.
^ "Swissmedic autorise un premier vaccin contre le coronavirus" (Fransızca). . 19 Aralık 2020. 10 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Aralık 2020.
^ . nhs.uk (İngilizce). 26 Kasım 2020. 27 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ . covid19.trackvaccines.org. 9 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ Commissioner, Office of the (21 Ekim 2021). "Comirnaty and Pfizer-BioNTech COVID-19 Vaccine". FDA (İngilizce). 22 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ Thomas, Katie; LaFraniere, Sharon; Weiland, Noah; Goodnough, Abby; Haberman, Maggie (12 Aralık 2020). "F.D.A. Clears Pfizer Vaccine, and Millions of Doses Will Be Shipped Right Away". The New York Times (İngilizce). ISSN 0362-4331. 12 Aralık 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ Health, Australian Government Department of (24 Ocak 2021). . Australian Government Department of Health (İngilizce). 2 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ Commissioner, Office of the (23 Ağustos 2021). . FDA (İngilizce). 23 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ CNN, Jacqueline Howard. . CNN. 23 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ Research, Center for Biologics Evaluation and (5 Ekim 2021). "Comirnaty". FDA (İngilizce). 3 Aralık 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ Polack FP, Thomas SJ, Kitchin N, Absalon J, Gurtman A, Lockhart S, Perez JL, Pérez Marc G, Moreira ED, Zerbini C, Bailey R, Swanson KA, Roychoudhury S, Koury K, Li P, Kalina WV, Cooper D, Frenck RW, Hammitt LL, Türeci Ö, Nell H, Schaefer A, Ünal S, Tresnan DB, Mather S, Dormitzer PR, Şahin U, Jansen KU, Gruber WC (Aralık 2020). "Safety and Efficacy of the BNT162b2 mRNA Covid-19 Vaccine". N Engl J Med. 383 (27): 2603-2615. doi:10.1056/NEJMoa2034577. (PMC) 7745181 $2. (PMID) 33301246.
^ . Pfizer. 23 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2020.
^ Browne, Ryan (11 Kasım 2020). . CNBC (İngilizce). 12 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ ^a ^b Thomas, Katie; Gelles, David; Zimmer, Carl (9 Kasım 2020). "Pfizer's Early Data Shows Vaccine Is More Than 90% Effective". The New York Times (İngilizce). ISSN 0362-4331. 23 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ . 22 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ . investors.biontech.de (İngilizce). 17 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ "BioNTech Raises Covid Vaccine Target to 2.5 Billion Doses". Bloomberg.com (İngilizce). 30 Mart 2021. 11 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ ^a ^b . 14 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ Hopkins, Jared S. (30 Mart 2021). "Pfizer to Test Covid-19 Vaccine That Doesn't Need Ultracold Storage". Wall Street Journal (İngilizce). ISSN 0099-9660. 15 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ ^a ^b . Avrupa Tıp Ajansı. 24 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ ^a ^b . dailymed.nlm.nih.gov. 16 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ ^a ^b Pfizer–BioNTech COVID-19 Vaccine Standing Orders for Administering Vaccine to Persons 12 Years of Age and Older (PDF). 2 Mart 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ ^a ^b Pfizer–BioNTech COVID-19 Vaccine Emergency Use Authorization Review Memorandum 29 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (PDF). U.S. Food and Drug Administration (FDA) (Report). Erişim tarihi: 2021-10-22.
^ ^a ^b . the Guardian (İngilizce). 23 Temmuz 2021. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ ^a ^b . www.who.int (İngilizce). 8 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ "The WHO is right to call a temporary halt to COVID vaccine boosters". Nature (İngilizce). 596 (7872): 317-317. 17 Ağustos 2021. doi:10.1038/d41586-021-02219-w. 21 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ . www.who.int (İngilizce). 11 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ . www.who.int (İngilizce). 4 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ Tartof, Sara Y.; Slezak, Jeff M.; Fischer, Heidi; Hong, Vennis; Ackerson, Bradley K.; Ranasinghe, Omesh N.; Frankland, Timothy B.; Ogun, Oluwaseye A.; Zamparo, Joann M.; Gray, Sharon; Valluri, Srinivas R. (16 Ekim 2021). "Effectiveness of mRNA BNT162b2 COVID-19 vaccine up to 6 months in a large integrated health system in the USA: a retrospective cohort study". The Lancet (İngilizce). 398 (10309): 1407-1416. doi:10.1016/S0140-6736(21)02183-8. ISSN 0140-6736. (PMID) 34619098.
^ Commissioner, Office of the (16 Ağustos 2021). . FDA (İngilizce). 13 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ CDC; CDC (18 Ekim 2021). . Centers for Disease Control and Prevention (İngilizce). 13 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ "Israel Approves Third Vaccine Dose for Those Over 50". Bloomberg.com (İngilizce). 13 Ağustos 2021. 17 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ Bar-On, Yinon M.; Goldberg, Yair; Mandel, Micha; Bodenheimer, Omri; Freedman, Laurence; Kalkstein, Nir; Mizrahi, Barak; Alroy-Preis, Sharon; Ash, Nachman; Milo, Ron; Huppert, Amit (15 Eylül 2021). "Protection of BNT162b2 Vaccine Booster against Covid-19 in Israel". New England Journal of Medicine (İngilizce). doi:10.1056/NEJMoa2114255. (PMC) 8461568 $2. (PMID) 34525275. 18 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021. KB1 bakım: PMC biçimi ()
^ Abu-Raddad, Laith J.; Chemaitelly, Hiam; Butt, Adeel A. (5 Mayıs 2021). "Effectiveness of the BNT162b2 Covid-19 Vaccine against the B.1.1.7 and B.1.351 Variants". New England Journal of Medicine (İngilizce). doi:10.1056/NEJMc2104974. (PMC) 8117967 $2. (PMID) 33951357. 22 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021. KB1 bakım: PMC biçimi ()
^ . STAT (İngilizce). 9 Kasım 2020. 9 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ . investors.biontech.de (İngilizce). 1 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ ^a ^b CDC (16 Ekim 2021). . Centers for Disease Control and Prevention (İngilizce). 20 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ ^a ^b ^c Comirnaty: Product Information 24 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (PDF) (Rapor) Avrupa İlaç Ajansı (EMA). Erişim tarihi: 2021-10-22.
^ Rutkowski, Krzysztof; Mirakian, Rita; Till, Stephen; Rutkowski, Ryszard; Wagner, Annette (1 Haziran 2021). "Adverse reactions to COVID‐19 vaccines: A practical approach". Clinical and Experimental Allergy. 51 (6): 770-777. doi:10.1111/cea.13880. ISSN 0954-7894. (PMC) 8250847 $2. (PMID) 33813758. 30 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ ^a ^b CDCMMWR (2021). "Allergic Reactions Including Anaphylaxis After Receipt of the First Dose of Pfizer-BioNTech COVID-19 Vaccine — United States, December 14–23, 2020". MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report (İngilizce). 70. doi:10.15585/mmwr.mm7002e1. ISSN 0149-2195. (PMC) 7808711 $2. (PMID) 33444297. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021. KB1 bakım: PMC biçimi ()
^ "COVID-19 vaccine safety update: Comirnaty 2 Haziran 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde ." (PDF). European Medicines Agency (EMA). 28 Ocak 2021. Erişim tarihi: 2021-10-22.
^ . www.gponline.com (İngilizce). 9 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ "U.S. sets daily record for coronavirus deaths, as Britain warns of allergic reactions to vaccine". Washington Post (İngilizce). ISSN 0190-8286. 9 Aralık 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ Cabanillas, Beatriz; Akdis, Cezmi A.; Novak, Natalija (2021). "Allergic reactions to the first COVID-19 vaccine: A potential role of polyethylene glycol?". Allergy (İngilizce). 76 (6): 1617-1618. doi:10.1111/all.14711. ISSN 1398-9995. 22 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ Government of Canada, Health Canada (12 Aralık 2020). . healthycanadians.gc.ca. 12 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ ^a ^b Heller, Jeffrey (2 Haziran 2021). "Israel sees probable link between Pfizer vaccine and myocarditis cases". Reuters (İngilizce). 25 Haziran 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ . www.cdc.gov (İngilizce). 25 Ağustos 2021. 28 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ CDC (11 Şubat 2020). . Centers for Disease Control and Prevention (İngilizce). 27 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ ^a ^b "BioNTech in China alliance with Fosun over coronavirus vaccine candidate". Reuters (İngilizce). 16 Mart 2020. 13 Şubat 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ Rabson, Mia (27 Şubat 2021). . Coronavirus (İngilizce). 27 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ Gray, Bryce. . STLtoday.com (İngilizce). 25 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Johnson, Carolyn Y. (17 Ekim 2020). "A vial, a vaccine and hopes for slowing a pandemic – how a shot comes to be". The Washington Post. 21 Mart 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Ekim 2021.
^ Hughes, M (20 Aralık 2020). "Andover's piece of the vaccine: Pfizer". The Eagle-Tribune. 26 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Ocak 2021.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Rabson, M (7 Şubat 2021). "From science to syringe: COVID-19 vaccines are miracles of science and supply chains". CTW News. 27 Şubat 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Şubat 2021.
^ Shamus, Kristen Jordan. . Detroit Free Press (İngilizce). 13 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2021.
^ . cen.acs.org. 25 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2021.
^ ^a ^b Panetta, Alexander (30 Nisan 2021). "Canada to start receiving U.S. shipments of Pfizer-BioNTech vaccine next week". CBC Canada. 5 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Ekim 2021.
^ . investors.biontech.de (İngilizce). 1 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2021.
^ "BioNTech Raises Covid Vaccine Target to 2.5 Billion Doses". Bloomberg.com (İngilizce). 30 Mart 2021. 11 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Ekim 2021.
^ ^a ^b ^c ^d Weise, Elizabeth. . USA TODAY (İngilizce). 7 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2021.
^ ^a ^b . investors.biontech.de (İngilizce). 4 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2021.
^ ^a ^b ^c Solomon, Erika (2 Nisan 2021). "'Where the magic happens' — inside BioNTech's innovative vaccine plant". Financial Times. 4 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Ekim 2021.
^ Reuters (23 Nisan 2021). "EU approves ramp-up of Pfizer vaccine manufacturing site in Belgium". Reuters (İngilizce). 25 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.
^ "Increase in vaccine manufacturing capacity and supply for COVID-19 vaccines from BioNTech/Pfizer and Moderna". European Medicine Agency. 23 Nisan 2021. 25 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.
^ ^a ^b ^c "Pfizer–BioNTech COVID-19 Vaccine EUA Fact Sheet for Healthcare Providers" 14 Ağustos 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (PDF) Pfizer. (İngilizce) Erişim tarihi: 2021-10-24.
^ Commissioner, Office of the (4 Ekim 2021). "Pfizer-BioNTech COVID-19 Vaccine Frequently Asked Questions". FDA (İngilizce). 22 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.
^ ^a ^b . European Medicine Agency (EMA). 8 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.
^ . www.aifa.gov.it. 29 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.
^ . www.sst.dk (Danca). 20 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.
^ "Biden wants to squeeze an extra shot of vaccine out of every Pfizer vial. It won't be easy". Washington Post (İngilizce). ISSN 0190-8286. 29 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.
^ ^a ^b Commissioner, Office of the (19 Mayıs 2021). . FDA (İngilizce). 19 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.
^ . GOV.UK (İngilizce). 8 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.
^ . dailymed.nlm.nih.gov. 16 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.
^ "Recommendation for an Emergency Use Listing of Tozinameran (Covid-19 Mrna Vaccine (Nucleoside Modified)) Submitted by Biontech Manufacturing Gmbh" (PDF). Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ). 12 Mart 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.
^ Administration, Australian Government Department of Health Therapeutic Goods (23 Temmuz 2021). . Therapeutic Goods Administration (TGA) (İngilizce). 24 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.
^ "Deep-Freeze Hurdle Makes Pfizer's Vaccine One for the Rich". Bloomberg.com (İngilizce). 10 Kasım 2020. 22 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.
^ Newey, Sarah; Kelly-Linden, Jordan (8 Eylül 2020). "Daunting task of distribution exposed as it emerges some vaccines must be 'deep frozen' at -70C". The Telegraph (İngilizce). ISSN 0307-1235. 9 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.
^ . Jakarta Globe. 22 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.
^ Mcgregor, Grady (5 Aralık 2020). "How China's COVID-19 vaccines could fill the gaps left by Pfizer, Moderna, AstraZeneca". Fortune. 12 Aralık 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.
^ . Managed Healthcare Executive. 16 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ . www.fosunpharma.com. 14 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ "BRIEF-Pfizer and BioNTech Announce Further Details on Collaboration to Accelerate Global COVID-19 Vaccine Development". Reuters (İngilizce). 9 Nisan 2020. 11 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ . European Investment Bank (İngilizce). 17 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ . European Commission - European Commission (İngilizce). 21 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ . European Investment Bank (İngilizce). 18 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ "BioNTech Gets $445 Million in German Funding for Vaccine". Bloomberg.com (İngilizce). 15 Eylül 2020. 9 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ "Pfizer CEO says he would've released vaccine data before election if possible". Axios. 9 Ekim 2020. 10 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

Dış bağlantılar

BioNTech web sitesi 18 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Mainz, Almanya
ClincialTrials.gov kaydı ve BNT162b2 üzerindeki klinik araştırmalar için açıklama 11 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

[Comirnaty_EPAR-1] "Comirnaty EPAR". European Medicines Agency (EMA). 17 Mart 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Aralık 2020.

[ukgov12-2-2] "UK medicines regulator gives approval for first UK COVID-19 vaccine" (Basın açıklaması). (MHRA). 2 Aralık 2020. 2 Aralık 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Aralık 2020.

[boseley-3] Boseley, Sarah; Halliday, Josh (2 Aralık 2020). "UK approves Pfizer/BioNTech Covid vaccine for rollout next week". The Guardian. 2 Aralık 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Aralık 2020.

[let19-4] "Swissmedic autorise un premier vaccin contre le coronavirus" (Fransızca). . 19 Aralık 2020. 10 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Aralık 2020.

[5] . nhs.uk (İngilizce). 26 Kasım 2020. 27 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[6] . covid19.trackvaccines.org. 9 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[7] Commissioner, Office of the (21 Ekim 2021). "Comirnaty and Pfizer-BioNTech COVID-19 Vaccine". FDA (İngilizce). 22 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[8] Thomas, Katie; LaFraniere, Sharon; Weiland, Noah; Goodnough, Abby; Haberman, Maggie (12 Aralık 2020). "F.D.A. Clears Pfizer Vaccine, and Millions of Doses Will Be Shipped Right Away". The New York Times (İngilizce). ISSN 0362-4331. 12 Aralık 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[9] Health, Australian Government Department of (24 Ocak 2021). . Australian Government Department of Health (İngilizce). 2 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[10] Commissioner, Office of the (23 Ağustos 2021). . FDA (İngilizce). 23 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[11] CNN, Jacqueline Howard. . CNN. 23 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[12] Research, Center for Biologics Evaluation and (5 Ekim 2021). "Comirnaty". FDA (İngilizce). 3 Aralık 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[13] Polack FP, Thomas SJ, Kitchin N, Absalon J, Gurtman A, Lockhart S, Perez JL, Pérez Marc G, Moreira ED, Zerbini C, Bailey R, Swanson KA, Roychoudhury S, Koury K, Li P, Kalina WV, Cooper D, Frenck RW, Hammitt LL, Türeci Ö, Nell H, Schaefer A, Ünal S, Tresnan DB, Mather S, Dormitzer PR, Şahin U, Jansen KU, Gruber WC (Aralık 2020). "Safety and Efficacy of the BNT162b2 mRNA Covid-19 Vaccine". N Engl J Med. 383 (27): 2603-2615. doi:10.1056/NEJMoa2034577. (PMC) 7745181 $2. (PMID) 33301246.

[14] . Pfizer. 23 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2020.

[15] Browne, Ryan (11 Kasım 2020). . CNBC (İngilizce). 12 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[nytimes.com-16] Thomas, Katie; Gelles, David; Zimmer, Carl (9 Kasım 2020). "Pfizer's Early Data Shows Vaccine Is More Than 90% Effective". The New York Times (İngilizce). ISSN 0362-4331. 23 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[17] . 22 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[18] . investors.biontech.de (İngilizce). 17 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[19] "BioNTech Raises Covid Vaccine Target to 2.5 Billion Doses". Bloomberg.com (İngilizce). 30 Mart 2021. 11 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[cvdvaccine-us.com-20] . 14 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[21] Hopkins, Jared S. (30 Mart 2021). "Pfizer to Test Covid-19 Vaccine That Doesn't Need Ultracold Storage". Wall Street Journal (İngilizce). ISSN 0099-9660. 15 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[:0-22] . Avrupa Tıp Ajansı. 24 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[dailymed.nlm.nih.gov-23] . dailymed.nlm.nih.gov. 16 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[:1-24] Pfizer–BioNTech COVID-19 Vaccine Standing Orders for Administering Vaccine to Persons 12 Years of Age and Older (PDF). 2 Mart 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[:2-25] Pfizer–BioNTech COVID-19 Vaccine Emergency Use Authorization Review Memorandum 29 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (PDF). U.S. Food and Drug Administration (FDA) (Report). Erişim tarihi: 2021-10-22.

[:3-26] . the Guardian (İngilizce). 23 Temmuz 2021. 23 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[:4-27] . www.who.int (İngilizce). 8 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[28] "The WHO is right to call a temporary halt to COVID vaccine boosters". Nature (İngilizce). 596 (7872): 317-317. 17 Ağustos 2021. doi:10.1038/d41586-021-02219-w. 21 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[29] . www.who.int (İngilizce). 11 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[30] . www.who.int (İngilizce). 4 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[31] Tartof, Sara Y.; Slezak, Jeff M.; Fischer, Heidi; Hong, Vennis; Ackerson, Bradley K.; Ranasinghe, Omesh N.; Frankland, Timothy B.; Ogun, Oluwaseye A.; Zamparo, Joann M.; Gray, Sharon; Valluri, Srinivas R. (16 Ekim 2021). "Effectiveness of mRNA BNT162b2 COVID-19 vaccine up to 6 months in a large integrated health system in the USA: a retrospective cohort study". The Lancet (İngilizce). 398 (10309): 1407-1416. doi:10.1016/S0140-6736(21)02183-8. ISSN 0140-6736. (PMID) 34619098.

[32] Commissioner, Office of the (16 Ağustos 2021). . FDA (İngilizce). 13 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[33] CDC; CDC (18 Ekim 2021). . Centers for Disease Control and Prevention (İngilizce). 13 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[34] "Israel Approves Third Vaccine Dose for Those Over 50". Bloomberg.com (İngilizce). 13 Ağustos 2021. 17 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[35] Bar-On, Yinon M.; Goldberg, Yair; Mandel, Micha; Bodenheimer, Omri; Freedman, Laurence; Kalkstein, Nir; Mizrahi, Barak; Alroy-Preis, Sharon; Ash, Nachman; Milo, Ron; Huppert, Amit (15 Eylül 2021). "Protection of BNT162b2 Vaccine Booster against Covid-19 in Israel". New England Journal of Medicine (İngilizce). doi:10.1056/NEJMoa2114255. (PMC) 8461568 $2. (PMID) 34525275. 18 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021. KB1 bakım: PMC biçimi ()

[36] Abu-Raddad, Laith J.; Chemaitelly, Hiam; Butt, Adeel A. (5 Mayıs 2021). "Effectiveness of the BNT162b2 Covid-19 Vaccine against the B.1.1.7 and B.1.351 Variants". New England Journal of Medicine (İngilizce). doi:10.1056/NEJMc2104974. (PMC) 8117967 $2. (PMID) 33951357. 22 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021. KB1 bakım: PMC biçimi ()

[37] . STAT (İngilizce). 9 Kasım 2020. 9 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[38] . investors.biontech.de (İngilizce). 1 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[:5-39] CDC (16 Ekim 2021). . Centers for Disease Control and Prevention (İngilizce). 20 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[:62-40] Comirnaty: Product Information 24 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (PDF) (Rapor) Avrupa İlaç Ajansı (EMA). Erişim tarihi: 2021-10-22.

[41] Rutkowski, Krzysztof; Mirakian, Rita; Till, Stephen; Rutkowski, Ryszard; Wagner, Annette (1 Haziran 2021). "Adverse reactions to COVID‐19 vaccines: A practical approach". Clinical and Experimental Allergy. 51 (6): 770-777. doi:10.1111/cea.13880. ISSN 0954-7894. (PMC) 8250847 $2. (PMID) 33813758. 30 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[:7-42] CDCMMWR (2021). "Allergic Reactions Including Anaphylaxis After Receipt of the First Dose of Pfizer-BioNTech COVID-19 Vaccine — United States, December 14–23, 2020". MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report (İngilizce). 70. doi:10.15585/mmwr.mm7002e1. ISSN 0149-2195. (PMC) 7808711 $2. (PMID) 33444297. 20 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021. KB1 bakım: PMC biçimi ()

[43] "COVID-19 vaccine safety update: Comirnaty 2 Haziran 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde ." (PDF). European Medicines Agency (EMA). 28 Ocak 2021. Erişim tarihi: 2021-10-22.

[44] . www.gponline.com (İngilizce). 9 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[45] "U.S. sets daily record for coronavirus deaths, as Britain warns of allergic reactions to vaccine". Washington Post (İngilizce). ISSN 0190-8286. 9 Aralık 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[46] Cabanillas, Beatriz; Akdis, Cezmi A.; Novak, Natalija (2021). "Allergic reactions to the first COVID-19 vaccine: A potential role of polyethylene glycol?". Allergy (İngilizce). 76 (6): 1617-1618. doi:10.1111/all.14711. ISSN 1398-9995. 22 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[47] Government of Canada, Health Canada (12 Aralık 2020). . healthycanadians.gc.ca. 12 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[:8-48] Heller, Jeffrey (2 Haziran 2021). "Israel sees probable link between Pfizer vaccine and myocarditis cases". Reuters (İngilizce). 25 Haziran 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[49] . www.cdc.gov (İngilizce). 25 Ağustos 2021. 28 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[50] CDC (11 Şubat 2020). . Centers for Disease Control and Prevention (İngilizce). 27 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[reuters.com-51] "BioNTech in China alliance with Fosun over coronavirus vaccine candidate". Reuters (İngilizce). 16 Mart 2020. 13 Şubat 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[52] Rabson, Mia (27 Şubat 2021). . Coronavirus (İngilizce). 27 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[53] Gray, Bryce. . STLtoday.com (İngilizce). 25 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[:02-54] Johnson, Carolyn Y. (17 Ekim 2020). "A vial, a vaccine and hopes for slowing a pandemic – how a shot comes to be". The Washington Post. 21 Mart 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Ekim 2021.

[55] Hughes, M (20 Aralık 2020). "Andover's piece of the vaccine: Pfizer". The Eagle-Tribune. 26 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Ocak 2021.

[:12-56] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Rabson, M (7 Şubat 2021). "From science to syringe: COVID-19 vaccines are miracles of science and supply chains". CTW News. 27 Şubat 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Şubat 2021.

[57] Shamus, Kristen Jordan. . Detroit Free Press (İngilizce). 13 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2021.

[58] . cen.acs.org. 25 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2021.

[:22-59] Panetta, Alexander (30 Nisan 2021). "Canada to start receiving U.S. shipments of Pfizer-BioNTech vaccine next week". CBC Canada. 5 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Ekim 2021.

[60] . investors.biontech.de (İngilizce). 1 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2021.

[61] "BioNTech Raises Covid Vaccine Target to 2.5 Billion Doses". Bloomberg.com (İngilizce). 30 Mart 2021. 11 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Ekim 2021.

[:32-62] Weise, Elizabeth. . USA TODAY (İngilizce). 7 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2021.

[:42-63] . investors.biontech.de (İngilizce). 4 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2021.

[:52-64] Solomon, Erika (2 Nisan 2021). "'Where the magic happens' — inside BioNTech's innovative vaccine plant". Financial Times. 4 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Ekim 2021.

[65] Reuters (23 Nisan 2021). "EU approves ramp-up of Pfizer vaccine manufacturing site in Belgium". Reuters (İngilizce). 25 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.

[66] "Increase in vaccine manufacturing capacity and supply for COVID-19 vaccines from BioNTech/Pfizer and Moderna". European Medicine Agency. 23 Nisan 2021. 25 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.

[:72-67] "Pfizer–BioNTech COVID-19 Vaccine EUA Fact Sheet for Healthcare Providers" 14 Ağustos 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (PDF) Pfizer. (İngilizce) Erişim tarihi: 2021-10-24.

[68] Commissioner, Office of the (4 Ekim 2021). "Pfizer-BioNTech COVID-19 Vaccine Frequently Asked Questions". FDA (İngilizce). 22 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.

[:82-69] . European Medicine Agency (EMA). 8 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.

[70] . www.aifa.gov.it. 29 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.

[71] . www.sst.dk (Danca). 20 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.

[72] "Biden wants to squeeze an extra shot of vaccine out of every Pfizer vial. It won't be easy". Washington Post (İngilizce). ISSN 0190-8286. 29 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.

[fda.gov-73] Commissioner, Office of the (19 Mayıs 2021). . FDA (İngilizce). 19 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.

[74] . GOV.UK (İngilizce). 8 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.

[75] . dailymed.nlm.nih.gov. 16 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.

[76] "Recommendation for an Emergency Use Listing of Tozinameran (Covid-19 Mrna Vaccine (Nucleoside Modified)) Submitted by Biontech Manufacturing Gmbh" (PDF). Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ). 12 Mart 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.

[77] Administration, Australian Government Department of Health Therapeutic Goods (23 Temmuz 2021). . Therapeutic Goods Administration (TGA) (İngilizce). 24 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.

[78] "Deep-Freeze Hurdle Makes Pfizer's Vaccine One for the Rich". Bloomberg.com (İngilizce). 10 Kasım 2020. 22 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.

[79] Newey, Sarah; Kelly-Linden, Jordan (8 Eylül 2020). "Daunting task of distribution exposed as it emerges some vaccines must be 'deep frozen' at -70C". The Telegraph (İngilizce). ISSN 0307-1235. 9 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.

[80] . Jakarta Globe. 22 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.

[81] Mcgregor, Grady (5 Aralık 2020). "How China's COVID-19 vaccines could fill the gaps left by Pfizer, Moderna, AstraZeneca". Fortune. 12 Aralık 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Ekim 2021.

[82] . Managed Healthcare Executive. 16 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[83] . www.fosunpharma.com. 14 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[84] "BRIEF-Pfizer and BioNTech Announce Further Details on Collaboration to Accelerate Global COVID-19 Vaccine Development". Reuters (İngilizce). 9 Nisan 2020. 11 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[85] . European Investment Bank (İngilizce). 17 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[86] . European Commission - European Commission (İngilizce). 21 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[87] . European Investment Bank (İngilizce). 18 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[88] "BioNTech Gets $445 Million in German Funding for Vaccine". Bloomberg.com (İngilizce). 15 Eylül 2020. 9 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[89] "Pfizer CEO says he would've released vaccine data before election if possible". Axios. 9 Ekim 2020. 10 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.