Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kayısı (Prunus armeniaca), Rosaceae (gülgiller) familyasından, 2–10 m yüksekliğinde, dikensi ve tüysüz, Prunus cinsinden bir ağaçtır. Yerli yayılımı, kapsamlı tarih öncesi ekimi nedeniyle biraz belirsizdir. Genetik araştırmalar, Orta Asya'nın ana vatanı olduğunu göstermektedir. Birçok ülkede yaygın olarak yetiştirilir ve birçok yerde yabani olarak bulunur.
| Kayısı | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||||||||||||
| Korunma durumu | |||||||||||||||||
 Durumu belirsiz (IUCN 3.1) | |||||||||||||||||
| Biyolojik sınıflandırma | |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| İkili adlandırma | |||||||||||||||||
| Prunus armeniaca L., Sp. Pl.: 474 (1753).
| |||||||||||||||||
Etimoloji
Kayısı kelimesi, kökeni Arapça ḳys kökünden gelen ve “zerdalinin iyi ve iri cinsi” manasındaki قَيْسِي (ḳaysī) sözcüğünden alıntıdır. Bu sözcük Arapça “kıyaslama, ölçme” anlamındaki قيس (ḳays) sözcüğünden +ī ekiyle türetilmiştir. Türkçede ilk olarak 1360'a tarihlenen Dânişmendnâme eserinde bahsi geçmektedir.
Zerdali, Türkiye'nin bazı bölgelerinde genel olarak kayısı anlamında kullanılabilmekle birlikte, kayısının Akdeniz'de yetişen daha küçük meyveli kültivarlarına atıfta da bulunabilir. Tarihi açıdan zerdali kayısıyı belirtmek için kullanılmasına rağmen günümüzde bu anlamlara evrilmiştir. Zerdali kelimesinin kökeni Farsça "kayısı” manasındaki زرد الو (zardālū) sözcüğünden alıntıdır. Bu sözcük motamot çevrildiği takdirde "sarı erik" anlamına gelir ve Farsça "sarı" manasındaki زرد (zard) ve erik cinsi meyvelerin genel adı olarak kullanılan آلو (ālū) sözcüklerinin bileşiğidir. Türkçede ilk kullanımı 1400'lerin öncesinde görülmektedir.
Meyve Klasik Dönem'de Yunan kaynaklarında Ermenistan ile ilişkili isimler (Ἀρμενιακὰ) ile bilinmekteydi. Bitkinin isminin bir bilimsel kaynakta Ermenistan ile özdeşleştirilmesi ilk olarak İsviçreli botanist Gaspard Bauhin'in 1623'te yazılmış türe "Ermenistan elması" anlamına gelen Mala armeniaca denmesiyle kaydedilmiştir. Bu kalıp Gaius Plinius Secundus'a atfedilse de bu savı destekleyen bir kaynak yoktur. Linnaeus Bauhin'in ismini 1753'te yayımladığı Species Plantarum eserinde kullanmasıyla Prunus armeniaca Linnaeus sistemine girmiştir.
Latincede "zamanından önce olgunlaşan" anlamına gelen ve kayısının şeftaliden önce olgunlaşmasına atıfta bulunan (persica) praecocia söz öbeğiyle bilinen kayısı, daha sonra Grekçeye πραικόκιον (praikókion) olarak alıntılanmıştır. Bu dilden Süryaniceye ܒܪܩܘܩܐ (bārqoqa), Süryaniceden Arapçaya البرقوق (al-barqūq) olarak geçmiştir. Avrupa'da konuşulan pek çok dilde kayısı için kullanılan kelimelerin kökeni Arapça al-barqūq/barquq kelimelerine dayanır. Bu örnekler arasından İspanyolca (albaricoque), İtalyanca (albicocca) İngilizce (apricot) Fransızca (abricot), Katalanca (albercoc), Almanca (Aprikose), Baskça (arbeletxeko), Rusça, Adıgece ve Tatarca (абрико́с) yer alır.
Açıklama
Prunus armeniaca 8-12 metre (26-39 ft) 40 santimetre (16 in) kadar gövde ile çapında ve yoğun, yayılan bir kanopi. Yapraklar oval, 5-9 santimetre (2,0-3,5 in) uzun ve 4-8 santimetre (1,6-3,1 in) genişliğinde, yuvarlak tabanlı, sivri uçlu ve ince tırtıklı kenarlı küçük bir ağaçtır. Çiçekler 2-45 santimetre (0,8-17,7 in) çapında, beş beyaz ila pembemsi yaprakları ile; İlkbaharda yapraklardan önce tek başlarına veya çiftler halinde üretilirler. Küçük bir şeftaliye benzer bir sert çekirdekli 15-25 santimetre (5,9-9,8 in) çapında (bazı modern çeşitlerde daha büyük) meyveleri (drupa) vardır. sarıdan turuncuya, genellikle güneşe en çok maruz kalan tarafta kırmızı renkte; yüzeyi pürüzsüz (botanik olarak tüysüz olarak tanımlanır) veya kadifemsi ve çok kısa tüylü (botanik olarak: tüylü) olabilir. Meyve eti genellikle serttir ve çok sulu değildir. Tadı tatlıdan ekşiye kadar değişebilir. Tek tohum, bir taraftan aşağı doğru inen üç sırt dışında, grenli, pürüzsüz bir dokuya sahip, genellikle "taş" olarak adlandırılan sert, taşlı bir kabuğun içine yerleştirilmiştir.
Varyeteler
Çin Bitki Örtüsü ve Yaşam Kataloğu'na göre altı çeşit P. armeniaca vardır:
- Prunus armeniaca var. ansu - ansu kayısısı (Japonca: anzu), pembe çiçekli, Doğu Asya
- Prunus armeniaca var. armeniaca - yaygın kayısı, Orta Asya ve Çin
- Prunus armeniaca var. holosericea - Tibet kayısısı, Çinghay, Şensi, Siçuan ve Tibet
- Prunus armeniaca var. meixianensis - Mei County kayısısı, çift çiçekli, Şensi
- Prunus armeniaca var. xiongyueensis - Xiongyue kayısısı, Liaoning
- Prunus armeniaca var. zhidanensis - Zhidan kayısısı, Ningxia, Çinghay, Shaanxi ve Shanxi
Yetiştirme ve kullanımlar
Kökeni, evcilleştirme ve yayılma
Sovyet botanikçi Nikolai Vavilov'a göre P. armeniaca'nın ana vatanı, evcilleştirilmesinin gerçekleştiği yer olan Orta Asya'dır ve Çin başka bir evcilleştirme merkezidir. Bu hipotez genetik çalışmalarla doğrulanmıştır.
P. armeniaca'nın demografik tarihinde en az üç bağımsız evcilleştirme olayı vardır:
- Güney Orta Asya'daki (Kırgızistan) yabani popülasyonlardan biri, Güney Orta Asya ve Kuzey Güney Asya'da ekili kayısı oluşumuna neden olmuştur.
- Kuzey Orta Asya'daki (Kazakistan) yabani popülasyonlardan olan kayısı, Kuzey Orta Asya, Batı Asya (daha önce varsayılan menşe yeri olan Ermenistan dâhil), Avrupa ve Kuzey Afrika'da ekili kayısının oluşmasına neden olmuştur.
- Üçüncüsü Çin'de meydana geldi ve Doğu Asya'da kayısı yetiştiriciliğine yol açtı. Kuzey Orta Asya'daki vahşi popülasyonları ve / veya P. sibirica ile melezlerini içermekteydi.
Evcilleştirilmiş kayısı batıya iki ana yoldan yayılmıştır: biri Orta Asya → Batı Asya → Akdeniz Avrupa ve Kuzey Afrika, diğeri Orta Asya → Kıta Avrupası'dır. Ayrıca Japonya'dan yetiştirilen kayısının Akdeniz Avrupa'sına çok az katkısı olmuştur.
Yetiştirme tarihi
Kayısı, eski çağlarda Ermenistan'da biliniyordu ve orada o kadar uzun zamandır yetiştirilmekteydi ki daha önceleri kayısının ana vatanının Ermenistan olduğu düşünülmekteydi. Ermenistan, Garni'de yapılan bir arkeolojik kazıda, Kalkolitik döneme ait bir alanda kayısı tohumları bulunmuştur. Bilimsel adı Prunus armeniaca (Ermeni eriği) bu varsayımdan gelmektedir. Üstelik, Belçikalı arborist Baron de Poerderlé 1770'lerde bu konu hakkında "Cet arbre tire son nom de l'Arménie, region d'Asie, d'où il est originaire et d'où il fut porté en Europe..." ("Bu ağaç adını, doğduğu yer olan ve Avrupa'ya getirildiği Asya ülkesi olan Ermenistan'dan alır... " ) demiştir. Bugün Ermenistan'da 50 civarında kayısı çeşidi yetiştirilmektedir.
Kayısı, MÖ 1000'den sonra Çin'de yetiştirilmektedir. Yaklaşık yedinci yüzyıldan itibaren Çin'deki kayısılar, tuzlama ve tütsüleme ve daha yaygın kurutma gibi çeşitli yöntemlerle korunmuştur. Hubei, siyah füme kayısıları ile ünlüdür.
Yunanistan'a girişi Büyük İskender ile ilişkilendirilmektedir.
Kayısı, antik çağlardan beri İran'da yetiştirilmektedir ve kuru olanlar, İran ticaret yollarında önemli bir üründür. Kayısı, günümüz İran'ında önemini sürdürmektedir.[]
İspanya Endülüs'te Kayısı yetiştiriciliği üzerine bir makale, İbnü'l-Evvam'ın 12. yüzyıl tarımsal çalışmasında, Book on Agriculture'da yayımlandı.
Mısırlılar genellikle kayısıları kurutur, tatlandırıcı ekler ve daha sonra bunları amar al-dīn adlı bir içecek yapmak için kullanırlar.[]
İngiltere'de 17. yüzyılda kayısı yağı, tümörler, şişlikler ve ülserlere karşı etkili olan şifalı bitkiler tedavilerinde kullanılmıştır.
17. yüzyılda İngiliz yerleşimciler kayısıyı Yeni Dünya'daki İngiliz kolonilerine getirdiler. Modern Amerikan kayısı üretiminin çoğu, İspanyol misyonerler tarafından Batı Kıyısı'na taşınan fidelerden geliyor. ABD ticari üretiminin neredeyse tamamı Kaliforniya'da, bir kısmı da Washington ve Utah'da gerçekleşir.
Günümüzde kayısı yetiştiriciliği, büyüme ihtiyaçlarını karşılayabilecek iklime sahip dünyanın her yerine yayılmıştır.
Kullanımlar
Orta Asya'da ve Akdeniz çevresinde yetişen kayısının çekirdekleri veya çekirdekleri o kadar tatlıdır ki, badem yerine kullanılabilir.[] İtalyan likörü amaretto ve amaretti biscotti, badem yerine kayısı çekirdeği özü ile tatlandırılmıştır.[] Bu çeşit çekirdekleri preslenen ve badem yağı olarak bilinen, yemeklik yağ olarak kullanılmıştır. Çekirdekler %2,05 ile %2,40 arasında hidrojen siyanür içerir, ancak normal tüketim ciddi anlamda sorun teşkil etmez.[]
Kültürdeki yeri
Çinliler kayısıyı eğitim ve tıpla ilişkilendirmektedir. Örneğin klasik kelime 杏壇 (kelimenin tam anlamıyla: 'kayısı altar') 'eğitim dairesi' anlamında, hâlen yaygın olarak yazı dilinde kullanılır. MÖ 4. yüzyılda Çinli bir filozof olan Chuang Tzu , Konfüçyüs'ün öğrencilerine kayısı ağaçlarıyla çevrili bir forumda öğrettiği bir hikâye anlatmıştır. Tıpla ilişki, kayısı çekirdeklerinin geleneksel Çin tıbbında bir bileşen olarak yaygın kullanımından ve Üç Krallık döneminde hastalarından başka hiçbir ödeme talep etmeyen doktor Dong Feng'in (董 奉) hikâyesinden kaynaklanmaktadır. hastalıklarından kurtulmak için bahçesine kayısı ağaçları diktiklerini ve bunun sonucunda büyük bir kayısı ağacı korusu ve düzenli olarak tıbbi malzemeler sağladıklarını söyledi. "Kayısı Korusu Uzmanı" (杏林 高手) terimi hala hekimlere şiirsel bir gönderme olarak kullanılmaktadır.
Ermenistan'da kayısı ağacının ahşabı, Ermenistan'da popüler bir nefesli çalgı olan ve aynı zamanda kayısı piposu olarak da adlandırılan duduk gibi ahşap oymalarında kullanılmaktadır. Kayısı ağacından el yapımı birtakım hediyelik eşyalar da yapılır.
Kaynakça
- ^ a b c Liu (2019). "The complex evolutionary history of apricots: Species divergence, gene flow and multiple domestication events". Molecular Ecology (İngilizce). 28 (24): 5299-5314. doi:10.1111/mec.15296. ISSN 1365-294X. (PMID) 31677192. 23 Haziran 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Kasım 2021.
- ^ a b c Bourguiba (2020). "Genetic structure of a worldwide germplasm collection of Prunus armeniaca L. reveals three major diffusion routes for varieties coming from the species' center of origin". Frontiers in Plant Science (İngilizce). 11: 638. doi:10.3389/fpls.2020.00638. ISSN 1664-462X. (PMC) 7261834 $2. (PMID) 32523597. 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Kasım 2021.
- ^ "Flora of North America, Prunus armeniaca Linnaeus, 1753". 14 Ekim 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Kasım 2021.
- ^ . bie.ala.org.au. 15 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Altervista Flora Italiana, Albicocco, Prunus armeniaca L. 20 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde . includes photos and European distribution map
- ^ . Nişanyan Sözlük. 17 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2023.
- ^ TDK Güncel Sözlük "zerdali" maddesi
- ^ . Nişanyan Sözlük. 14 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2023.
- ^ Linnaeus, C. (1753). Species Plantarum 1:474.
- ^ Rushforth, K. (1999).
- ^ a b Wu, Z.Y., (Ed.) (2003). "Armeniaca Scopoli" (PDF). Flora of China. 9. Beijing & St. Louis: Science Press & Missouri Botanical Garden Press. ss. 396-401.
- ^ "Prunus armeniaca L". Catalogue of Life. 19 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Şubat 2021.
- ^ Origin, Variation, Immunity and Breeding of Cultivated Plants: Phytogeographic Basis of Plant Breeding. Chester, K. Starr tarafından çevrildi. Redwood City Seed Company. 1987 [1951]. ISBN .
- ^ . International Society for Horticultural Science. 21 Mayıs 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2012.
- ^ Arakelyan, B. (1968).
- ^ Manuel de l'Arboriste et du Forestier Belgiques: Seconde Édition: Tome Premier. Brüksel: Emmanuel Flon. 1788. s. 682.
- ^ Domestication of Plants in the Old World. Oxford University Press. 2012. s. 144.
- ^ Davidson, Alan.
- ^ Huxley, A., ed. (1992).
- ^ Le livre de l'agriculture d'Ibn-al-Awam (kitab-al-felahah) (Fransızca). Paris: A. Franck. 1864. ss. 313-315 (ch. 7 - Article 40). OCLC 780050566.
- ^ Medical botany: plants affecting human health. Hoboken, New Jersey: John Wiley & Sons. 2003. s. 214. ISBN . 20 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Kasım 2021.
- ^ Medicinal and Poisonous Plants of Southern and Eastern Africa – Watt & Breyer-Brandwijk (1962)
- ^ . Ctext.org. 22 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2012.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Kayisi Prunus armeniaca Rosaceae gulgiller familyasindan 2 10 m yuksekliginde dikensi ve tuysuz Prunus cinsinden bir agactir Yerli yayilimi kapsamli tarih oncesi ekimi nedeniyle biraz belirsizdir Genetik arastirmalar Orta Asya nin ana vatani oldugunu gostermektedir Bircok ulkede yaygin olarak yetistirilir ve bircok yerde yabani olarak bulunur KayisiKorunma durumuDurumu belirsiz IUCN 3 1 Biyolojik siniflandirmaAlem PlantaeSube TracheophytaSinif MagnoliopsidaTakim RosalesFamilya RosaceaeOymak Cins PrunusTur P armeniacaIkili adlandirmaPrunus armeniacaL Sp Pl 474 1753 Vikitur de Prunus armeniaca ile ilgili ayrintili taksonomik bilgiler bulunur Wikimedia Commons ta Prunus armeniaca ile ilgili coklu ortam belgeleri bulunurEtimolojiKayisi kelimesi kokeni Arapca ḳys kokunden gelen ve zerdalinin iyi ve iri cinsi manasindaki ق ي س ي ḳaysi sozcugunden alintidir Bu sozcuk Arapca kiyaslama olcme anlamindaki قيس ḳays sozcugunden i ekiyle turetilmistir Turkcede ilk olarak 1360 a tarihlenen Danismendname eserinde bahsi gecmektedir Zerdali Turkiye nin bazi bolgelerinde genel olarak kayisi anlaminda kullanilabilmekle birlikte kayisinin Akdeniz de yetisen daha kucuk meyveli kultivarlarina atifta da bulunabilir Tarihi acidan zerdali kayisiyi belirtmek icin kullanilmasina ragmen gunumuzde bu anlamlara evrilmistir Zerdali kelimesinin kokeni Farsca kayisi manasindaki زرد الو zardalu sozcugunden alintidir Bu sozcuk motamot cevrildigi takdirde sari erik anlamina gelir ve Farsca sari manasindaki زرد zard ve erik cinsi meyvelerin genel adi olarak kullanilan آلو alu sozcuklerinin bilesigidir Turkcede ilk kullanimi 1400 lerin oncesinde gorulmektedir Meyve Klasik Donem de Yunan kaynaklarinda Ermenistan ile iliskili isimler Ἀrmeniakὰ ile bilinmekteydi Bitkinin isminin bir bilimsel kaynakta Ermenistan ile ozdeslestirilmesi ilk olarak Isvicreli botanist Gaspard Bauhin in 1623 te yazilmis ture Ermenistan elmasi anlamina gelen Mala armeniaca denmesiyle kaydedilmistir Bu kalip Gaius Plinius Secundus a atfedilse de bu savi destekleyen bir kaynak yoktur Linnaeus Bauhin in ismini 1753 te yayimladigi Species Plantarum eserinde kullanmasiyla Prunus armeniaca Linnaeus sistemine girmistir Latincede zamanindan once olgunlasan anlamina gelen ve kayisinin seftaliden once olgunlasmasina atifta bulunan persica praecocia soz obegiyle bilinen kayisi daha sonra Grekceye praikokion praikokion olarak alintilanmistir Bu dilden Suryaniceye ܒܪܩܘܩܐ barqoqa Suryaniceden Arapcaya البرقوق al barquq olarak gecmistir Avrupa da konusulan pek cok dilde kayisi icin kullanilan kelimelerin kokeni Arapca al barquq barquq kelimelerine dayanir Bu ornekler arasindan Ispanyolca albaricoque Italyanca albicocca Ingilizce apricot Fransizca abricot Katalanca albercoc Almanca Aprikose Baskca arbeletxeko Rusca Adigece ve Tatarca abriko s yer alir AciklamaKesmir Benhama koyunde kayisi cicekleriOlgunlasmamis meyveler Prunus armeniaca 8 12 metre 26 39 ft 40 santimetre 16 in kadar govde ile capinda ve yogun yayilan bir kanopi Yapraklar oval 5 9 santimetre 2 0 3 5 in uzun ve 4 8 santimetre 1 6 3 1 in genisliginde yuvarlak tabanli sivri uclu ve ince tirtikli kenarli kucuk bir agactir Cicekler 2 45 santimetre 0 8 17 7 in capinda bes beyaz ila pembemsi yapraklari ile Ilkbaharda yapraklardan once tek baslarina veya ciftler halinde uretilirler Kucuk bir seftaliye benzer bir sert cekirdekli 15 25 santimetre 5 9 9 8 in capinda bazi modern cesitlerde daha buyuk meyveleri drupa vardir saridan turuncuya genellikle gunese en cok maruz kalan tarafta kirmizi renkte yuzeyi puruzsuz botanik olarak tuysuz olarak tanimlanir veya kadifemsi ve cok kisa tuylu botanik olarak tuylu olabilir Meyve eti genellikle serttir ve cok sulu degildir Tadi tatlidan eksiye kadar degisebilir Tek tohum bir taraftan asagi dogru inen uc sirt disinda grenli puruzsuz bir dokuya sahip genellikle tas olarak adlandirilan sert tasli bir kabugun icine yerlestirilmistir Kayisi ve enine kesitiVaryetelerCin Bitki Ortusu ve Yasam Katalogu na gore alti cesit P armeniaca vardir Prunus armeniaca var ansu ansu kayisisi Japonca anzu pembe cicekli Dogu Asya Prunus armeniaca var armeniaca yaygin kayisi Orta Asya ve Cin Prunus armeniaca var holosericea Tibet kayisisi Cinghay Sensi Sicuan ve Tibet Prunus armeniaca var meixianensis Mei County kayisisi cift cicekli Sensi Prunus armeniaca var xiongyueensis Xiongyue kayisisi Liaoning Prunus armeniaca var zhidanensis Zhidan kayisisi Ningxia Cinghay Shaanxi ve ShanxiYetistirme ve kullanimlarKokeni evcillestirme ve yayilma Hindistan arazisinde kayisi hazirlanisi Alchi Manastiri LadakhDavid Packard in Los Altos Hills teki David ve Lucile Packard Vakfi tarafindan korunan kayisi bahcesi Silikon Vadisi nin kentsel yayilmasindan once kayisinin onemli bir mahsul oldugu Santa Clara ilcesinde kalan az sayidaki bahceden biridir Sovyet botanikci Nikolai Vavilov a gore P armeniaca nin ana vatani evcillestirilmesinin gerceklestigi yer olan Orta Asya dir ve Cin baska bir evcillestirme merkezidir Bu hipotez genetik calismalarla dogrulanmistir P armeniaca nin demografik tarihinde en az uc bagimsiz evcillestirme olayi vardir Guney Orta Asya daki Kirgizistan yabani populasyonlardan biri Guney Orta Asya ve Kuzey Guney Asya da ekili kayisi olusumuna neden olmustur Kuzey Orta Asya daki Kazakistan yabani populasyonlardan olan kayisi Kuzey Orta Asya Bati Asya daha once varsayilan mense yeri olan Ermenistan dahil Avrupa ve Kuzey Afrika da ekili kayisinin olusmasina neden olmustur Ucuncusu Cin de meydana geldi ve Dogu Asya da kayisi yetistiriciligine yol acti Kuzey Orta Asya daki vahsi populasyonlari ve veya P sibirica ile melezlerini icermekteydi Evcillestirilmis kayisi batiya iki ana yoldan yayilmistir biri Orta Asya Bati Asya Akdeniz Avrupa ve Kuzey Afrika digeri Orta Asya Kita Avrupasi dir Ayrica Japonya dan yetistirilen kayisinin Akdeniz Avrupa sina cok az katkisi olmustur Yetistirme tarihi Kayisi eski caglarda Ermenistan da biliniyordu ve orada o kadar uzun zamandir yetistirilmekteydi ki daha onceleri kayisinin ana vataninin Ermenistan oldugu dusunulmekteydi Ermenistan Garni de yapilan bir arkeolojik kazida Kalkolitik doneme ait bir alanda kayisi tohumlari bulunmustur Bilimsel adi Prunus armeniaca Ermeni erigi bu varsayimdan gelmektedir Ustelik Belcikali arborist Baron de Poerderle 1770 lerde bu konu hakkinda Cet arbre tire son nom de l Armenie region d Asie d ou il est originaire et d ou il fut porte en Europe Bu agac adini dogdugu yer olan ve Avrupa ya getirildigi Asya ulkesi olan Ermenistan dan alir demistir Bugun Ermenistan da 50 civarinda kayisi cesidi yetistirilmektedir Kayisi MO 1000 den sonra Cin de yetistirilmektedir Yaklasik yedinci yuzyildan itibaren Cin deki kayisilar tuzlama ve tutsuleme ve daha yaygin kurutma gibi cesitli yontemlerle korunmustur Hubei siyah fume kayisilari ile unludur Yunanistan a girisi Buyuk Iskender ile iliskilendirilmektedir Kayisi antik caglardan beri Iran da yetistirilmektedir ve kuru olanlar Iran ticaret yollarinda onemli bir urundur Kayisi gunumuz Iran inda onemini surdurmektedir kaynak belirtilmeli Ispanya Endulus te Kayisi yetistiriciligi uzerine bir makale Ibnu l Evvam in 12 yuzyil tarimsal calismasinda Book on Agriculture da yayimlandi Misirlilar genellikle kayisilari kurutur tatlandirici ekler ve daha sonra bunlari amar al din adli bir icecek yapmak icin kullanirlar kaynak belirtilmeli Ingiltere de 17 yuzyilda kayisi yagi tumorler sislikler ve ulserlere karsi etkili olan sifali bitkiler tedavilerinde kullanilmistir 17 yuzyilda Ingiliz yerlesimciler kayisiyi Yeni Dunya daki Ingiliz kolonilerine getirdiler Modern Amerikan kayisi uretiminin cogu Ispanyol misyonerler tarafindan Bati Kiyisi na tasinan fidelerden geliyor ABD ticari uretiminin neredeyse tamami Kaliforniya da bir kismi da Washington ve Utah da gerceklesir Turkiye de kurumaya birakilan kayisilar Gunumuzde kayisi yetistiriciligi buyume ihtiyaclarini karsilayabilecek iklime sahip dunyanin her yerine yayilmistir Kullanimlar Orta Asya da ve Akdeniz cevresinde yetisen kayisinin cekirdekleri veya cekirdekleri o kadar tatlidir ki badem yerine kullanilabilir kaynak belirtilmeli Italyan likoru amaretto ve amaretti biscotti badem yerine kayisi cekirdegi ozu ile tatlandirilmistir kaynak belirtilmeli Bu cesit cekirdekleri preslenen ve badem yagi olarak bilinen yemeklik yag olarak kullanilmistir Cekirdekler 2 05 ile 2 40 arasinda hidrojen siyanur icerir ancak normal tuketim ciddi anlamda sorun teskil etmez netlestirme gerekli Kulturdeki yeriUzerinde Prunus armeniaca bulunan bir Ermeni pulu Cinliler kayisiyi egitim ve tipla iliskilendirmektedir Ornegin klasik kelime 杏壇 kelimenin tam anlamiyla kayisi altar egitim dairesi anlaminda halen yaygin olarak yazi dilinde kullanilir MO 4 yuzyilda Cinli bir filozof olan Chuang Tzu Konfucyus un ogrencilerine kayisi agaclariyla cevrili bir forumda ogrettigi bir hikaye anlatmistir Tipla iliski kayisi cekirdeklerinin geleneksel Cin tibbinda bir bilesen olarak yaygin kullanimindan ve Uc Krallik doneminde hastalarindan baska hicbir odeme talep etmeyen doktor Dong Feng in 董 奉 hikayesinden kaynaklanmaktadir hastaliklarindan kurtulmak icin bahcesine kayisi agaclari diktiklerini ve bunun sonucunda buyuk bir kayisi agaci korusu ve duzenli olarak tibbi malzemeler sagladiklarini soyledi Kayisi Korusu Uzmani 杏林 高手 terimi hala hekimlere siirsel bir gonderme olarak kullanilmaktadir Ermenistan da kayisi agacinin ahsabi Ermenistan da populer bir nefesli calgi olan ve ayni zamanda kayisi piposu olarak da adlandirilan duduk gibi ahsap oymalarinda kullanilmaktadir Kayisi agacindan el yapimi birtakim hediyelik esyalar da yapilir Kaynakca a b c Liu 2019 The complex evolutionary history of apricots Species divergence gene flow and multiple domestication events Molecular Ecology Ingilizce 28 24 5299 5314 doi 10 1111 mec 15296 ISSN 1365 294X PMID 31677192 23 Haziran 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 18 Kasim 2021 a b c Bourguiba 2020 Genetic structure of a worldwide germplasm collection of Prunus armeniaca L reveals three major diffusion routes for varieties coming from the species center of origin Frontiers in Plant Science Ingilizce 11 638 doi 10 3389 fpls 2020 00638 ISSN 1664 462X PMC 7261834 2 PMID 32523597 8 Mart 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 18 Kasim 2021 Flora of North America Prunus armeniaca Linnaeus 1753 14 Ekim 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 18 Kasim 2021 bie ala org au 15 Agustos 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Altervista Flora Italiana Albicocco Prunus armeniaca L 20 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde includes photos and European distribution map Nisanyan Sozluk 17 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 14 Ocak 2023 TDK Guncel Sozluk zerdali maddesi Nisanyan Sozluk 14 Ocak 2023 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 14 Ocak 2023 Linnaeus C 1753 Species Plantarum 1 474 Rushforth K 1999 a b Wu Z Y Ed 2003 Armeniaca Scopoli PDF Flora of China 9 Beijing amp St Louis Science Press amp Missouri Botanical Garden Press ss 396 401 Prunus armeniaca L Catalogue of Life 19 Ekim 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 17 Subat 2021 Origin Variation Immunity and Breeding of Cultivated Plants Phytogeographic Basis of Plant Breeding Chester K Starr tarafindan cevrildi Redwood City Seed Company 1987 1951 ISBN 9780933421189 International Society for Horticultural Science 21 Mayis 2003 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 22 Haziran 2012 Arakelyan B 1968 Manuel de l Arboriste et du Forestier Belgiques Seconde Edition Tome Premier Bruksel Emmanuel Flon 1788 s 682 Domestication of Plants in the Old World Oxford University Press 2012 s 144 Davidson Alan Huxley A ed 1992 Le livre de l agriculture d Ibn al Awam kitab al felahah Fransizca Paris A Franck 1864 ss 313 315 ch 7 Article 40 OCLC 780050566 Medical botany plants affecting human health Hoboken New Jersey John Wiley amp Sons 2003 s 214 ISBN 978 0 471 62882 8 20 Nisan 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 18 Kasim 2021 Medicinal and Poisonous Plants of Southern and Eastern Africa Watt amp Breyer Brandwijk 1962 Ctext org 22 Mayis 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 22 Haziran 2012