Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu maddenin içeriğinin Türkçeleştirilmesi veya doğrultusunda düzeltilmesi gerekmektedir. Bu maddedeki yazım ve noktalama yanlışları ya da anlatım bozuklukları giderilmelidir. (Yabancı sözcükler yerine Türkçe karşılıklarının kullanılması, karakter hatalarının düzeltilmesi, dilbilgisi hatalarının düzeltilmesi vs.) Düzenleme yapıldıktan sonra bu şablon kaldırılmalıdır. |
Çoklu evren veya çoklu kâinat (İngilizce: multiverse), birbirinden farklı, gözlemlenebilir evrenlerin hipotezsel toplamı.Teleskop ile gözlemleyebildiğimiz bilinen evren yaklaşık 93 milyar ışık yılı genişliğindedir. Ancak bu evren, farazî çoklu evrenin çok küçük bir kısmına tekabül eder. Çoklu evren sonlu ve sonsuz var olan muhtemel evrenlerin hipotezsel bütünü olup bu evrenler var olan her şeyi - bütün mekân, zaman, madde ve enerji ile birlikte fizik kanunları ve fizikî değişimleri - kapsar. Bu evrenlere "alternatif evrenler" ya da "paralel evrenler" de denir.
Çoklu evren kavramına başlıca kozmoloji, kuantum mekaniği ve felsefede rastlanır. Çoklu evren kavramıyla genellikle bilinen gözlemlenebilir evrenin potansiyel farklı sürümleri ve dolayısıyla farklı tarihçeleri (geçmiş ve gelecekleri) kastedilir.
Modeller
Bir sınıflandırmaya göre, çoklu evreni meydana getiren evrenler birbirine bağlı olup belirli fizik ve matematik kuralları ile tanımlanmış çoklu bir sistemin parçasıdır. Bu modelde evrenlerin ortak bir kökeni olduğu ve birbirleri ile ilişkide oldukları varsayılır.
Tayfın diğer ucundaki tamamen ayrı modelde ise tüm muhtemel dünyalar aynı anda, eşit gerçeklik düzeyinde var olmaktadır. "Modal realizm" [sic] olarak bilinen bu görüş, ilk olarak 1970'lerde felsefede ortaya çıkmıştır. 1990'larda fizik ve matematikçiler tarafından bilinen evrenin matematiksel bir formâl sisteme denk olduğu ve matematiksel sistemlerdeki tüm sınıfların eşit düzeyde gerçek olduğu hipotezi ortaya atıldı. Birbirinden ayrı bu evrenler paralel evrenler veya ruhanî âlemler olarak da anılmaya başlandı. Bazıları, bu evrenlerin bilinen evrenle bağlantılı veya alakalı olduğuna inanır, ancak bu ilişkilerin nasıl gerçekleşiyor olabileceği konusunda bir açıklama getirilmez.
Çoklu evrenin yapısı, her evrenin tabiatını ve bu evrenler arasındaki ilişkiyi içerir. Çoklu evrenler astronomide, dinde, felsefede, fizikte, kozmolojide, kişi ötesi psikolojide, hayal ürünlerinde, özellikle bilimkurgu ve fantezide hipotez kurar. Bu bağlamlarda çoklu evrenlere "alternatif evrenler", "kuantum evrenler", "geçişimli boyutlar", "paralel boyutlar", "paralel dünyalar", "değişimli gerçeklikler", "değişimli zaman tüneli", "boyutsal düzlemler" v.s. de denir. "Çoklu evren" terimini ilk kez Amerikalı felsefeci ve psikolog William James, 1895 yılında farklı bir bağlamda kullanmıştır.
Çoklu evrenler hipotezi fizik camiasında çelişkili kaynaklara sahiptir. Fizikçiler çoklu evrenlerin olup olmadığı ve bilimsel araştırmalar için uygun bir konu olup olmadığı konusunda farklı düşüncelere sahipler. Çoklu evren hipotezlerinden bir tanesini destekleyen Alex Vilenkin, Andrei Linde, Brian Greene, David Deutsch, Laura Mersini-Houghton, Leonard Susskind, Max Tegmark, Michio Kaku, Neil deGrasse Tyron, Raj Pathria, Sean Carroll, Stephen Hawking ve Steven Weinberg'dir. Aksine, eleştirenler ve çoklu evren sorusunun bilimsel olmaktan çok felsefî olduğunu, bu sorunun yanlışlanamadığı için bilimsel olmadığını ya da sözde bilimsel olduğunu düşünen bilim insanları da vardır. Bunlar David Gross, George Ellis, Jim Baggott, Paul Davies ve Paul Steinhardt'tır.
Fizikteki hipotezler
Kategoriler
Brain Greene ve Max Tegmark, teorik olarak farklı çoklu evrenleri ve teorik olarak çoklu evrenleri kapsayan evren çeşitlerini kategorilere ayırdı.
Max Tegmark'ın dört seviyesi
Kozmolog Max Tegmark, bilinen görünür uzayı kategorilere ayırdı. Tegmark'ın sınıflandırmasına göre bu seviyeler bir sonraki seviyeyi anlamayı sağlarken önceki seviyeyi detaylandırır.
Seviye 1: Bizim kozmolojik ufkumuzun ötesi
Düzensiz şişme ile ilgili genel olarak tahmin edilen şey bütün başlangıç şartlarının gerçekleştiği Hubble hacmini kapsamak zorunda olan bir sonsuz uzaydır.
Bundan dolayı sonsuz bir uzayda aynı fizik kurallarına ve fizik sabitlerine sahip sonsuz sayıda evren olmak zorundadır. Bu gruplaşmalara mesela maddenin dağılımına göre neredeyse hepsi bizim Hubble hacmimizden farklı olmalıdır. Fakat sonsuz çoklukta oldukları için Hubble hacimleri aynı ve özdeştirler. Tegmark'ın tahminine göre özdeş bir hacim bizden 10^10^115 metre uzaktadır. Sonsuz uzay göz önüne alındığında aslında evrende bizimkine benzer Hubble hacimleri sonsuz sayıda olacaktır. Hubble hacmimizin özel ya da benzersiz olmadığı varsayılır, burada bu kozmolojik prensipleri doğrudan izler.
Seviye 2: Farklı fizikî sabitlere sahip evrenler
Kaotik şişme teorisine göre kozmik şişme teorisinin bir çeşidi, bir bütün olarak evren genişler ve bu durum sonsuza kadar devam edecek, fakat evrenin bâzı bölgelerinde genişleme durur ve kabarcıklar oluşur. Bu kabarcıklar ilk seviye embriyonik çoklu evrenlerdir. Linde ve Vanchurin, bunların sayısını 101.010.000.000 olarak hesaplamıştır.
Farklı kabarcıklarda örneğin farklı fizikî sabitler gibi farklı özellikler ile sonuçlanan farklı spontane simetri kırılmaları ile karşılaşabilirsiniz. Bu seviye aynı zamanda, John Archibald Wheeler adlı salınım evren teorisini ve Lee Smolin'in en bereketli evrenler kuramını içerir.
Seviye 3: Kuantum mekaniğinin çoklu evrenler yorumu
Hugh Everett'in birçok dünyalar yorumlaması (MWI) kuantum mekaniğinin birkaç ana yorumundan biridir. Kısaca kuantum mekaniğinin bir yönü belli gözlemlerin kesinlikle tahmin edilemez olmasıdır. Bunun yerine mümkün olan gözlemlerin bir sıra farklı olasılıkları vardır. MWI göre bu olası gözlemlerin her biri farklı bir evrene karşılık gelir. Bir kalıbın altı yüzü olduğunu farzedilir ve atışların sayısal sonucu gözlemlenebilir kuantum mekaniğinde karşılık bulur. Bu altı atış, altı farklı evrene karşılık gelmektedir. Tegmark, 3. seviye hacmin 1. ve 2.'den daha fazla olasılık içermediğini savunuyor. Aslında, aynı fizikî sabitlere sahip 3. seviye hacmindeki "bölen" tarafından oluşturulan bütün farklı "dünyalar" 1. seviye Hubble hacminde de bulunabilir. Tegmark, "Seviye 1 ile seviye 3 arasındaki tek fark, doppelgänger'inizin nerede olduğudur" diyor. Seviye 1'de üç boyutlu başka bir yerde yaşıyorlar. Seviye 3'te başka bir sonsuz boyutlu kuantum Hilbert uzayında yaşıyorlar. Benzer şekilde seviye 2'deki farklı fizikî sabitlere sahip bütün kabarcık evrenler "bölen" tarafından oluşturulan "dünya"ların etkisiyle spontane bir şekilde simetrik kırılmaya uğrayan seviye 3 kabarcık evrenler gibi bulunabilirler.
Seviye 4: En büyük topluluk
En büyük topluluk ya da matematiksel evren hipotezi, Tegmark'ın kendi bulduğu bir hipotezdir. Bu seviye, farklı matematiksel yapılar tarafından tarif edilebilir eşit gerçek bütün evrenleri dikkate alır. Tegmark, matematiği kullanarak bunun Her Şeyin Teorisi (TOE) olduğunu yazıyor. Örnek olarak matematikçiler, aralarında ilişki bulunan farklı türde dizi içeren bir TOE teorik modeli diyor ve genellikle bir model bulmak, sistem bulmaktan başka bir şey değildir diyor.
Jürgen Schmidhuber, matemetiksel yapıların çok iyi tanımlanmadığını söylüyor ve yapıcı matematik ile nitelendirilebilecek tek evren temsillerinin olduğunu itiraf ediyor. Kurt Gödel sınırlamasından dolayı sonlu programlar tarafından birleşme zamanı tahmin edilemez olsa da durmayan (İngilizce: non-halting) programların sonlu bir zamana göre çıkış bitlerine göre evren temsillerini açıkça içeriyor. Ayrıca hesaplanabilir evrenlerin daha kısıtlı topluluğunu tartışıyor.
Brian Greene'nin dokuz türü
Amerikan teorik fizikçi ve dize kuramcısı Brian Greene, paralel evrenlerin dokuz türünü tartıştı:
Enflasyon
Enflasyonist evren, enflasyon alanlarını daraltan ve yeni evrenleri oluşturan çeşitli cepler oluşturur.
Halkalı
Halkalı çoklu evren, büyük patlamadan kaynaklı olarak çeşitli membranların çarpışmasını içerir. Evrenler zıplar ve zamanda geriye doğru gider, ta ki geri çekilip tekrar çarpışmalarına, eski içeriğin yok olup yenisinin oluşmasına kadar.
Holografik
Holografik evren, bir boşluk yüzey alanı bölgesinin hacminin teorisinden elde edilir.
Kapitone
Kapitone evren, sadece sonsuz evrende çalışır. Uzayın sonsuz miktarı ile mümkün olan her olay, sonsuz sayıda oluşacaktır. Ancak ışık hızı, bu aynı alanların farkında olmamızı engeller.
Kuantum
Olaylarda sapma meydana geldiğinde kuantum evren, aynı kuantum mekaniğinin birçok dünya yorumunda olduğu gibi yeni bir evren meydana getirir.
Landscape
Landscape evrenlerin sicim teorisindeki calabi-yau şekilleri olduğuna inanılır. Kuantum dalgalanmalar düşük enerjili şekillere düşer, çevre tarafından farklı kanunlar bir cep oluşturur.
Membran
Membran evrenler M-teorisini takip eder ve her birinin diğerleri ile var olan 3 boyutlu bran olduğu söylenir.
Nihâî
Nihâî evren, farklı fizik kanunları kapsamında mümkün olan her matematiksel evreni içerir.
Simüle
Simüle evren, tüm evrenlerin taklit karmaşık bilgisayar sistemleri üzerinde bulunmaktadır.
Döngüsel teoriler
Pek çok teoride kendi kendini döngüleyebilen sonsuz seri vardır.
M-teorisi
Biraz farklı türden bir evren, sicim teorisi ve daha yüksek boyutlu uzantısı, M-kuramı içinde öngörülmüştür. Bu teoriler, sırasıyla 10 veya 11 uzay-zaman boyutunun varlığını gerektirir. İlave 6 ya da 7 boyut ya da çok küçük bir ölçekte sıkıştırılabilir ya da evrenin sadece dinamik bir (3 + 1) boyutlu nesne olmasıdır. Mesela bir D-parçacık lokalize edilebilir. Bu "öteki evrenlerin" destek verebilecek diğer brane'ler olduğu ihtimalini açar. Bu "kuantum çoklu evrenler" de evrenlerin aksine, ancak her iki kavram aynı anda çalışabilir.
Bâzı senaryolar iki membran zarlarının çarpışması sonucu, bizim evren ile birlikte, büyük patlama oluşturulduğunu önerir.
Kara delik kozmolojisi
Bir kara delik kozmolojisi gözlemlenebilir evren daha büyük bir evrenin içinde muhtemelen birçok biri olarak, mevcut bir kara deliğin içi olduğu bir kozmolojik modeldir.
Antropik ilke
Diğer evrenler kavramı, kendi evrenimiz bunu tecrübe gibi bilinçli hayat için ince ayar nasıl görüyorsa bunu açıklamak için ileri sürülmüştür. Her biri farklı muhtemel fizik kanunlarını içeren, maddenin gelişimi ile ilgili soyut kavramların kanunlarla uyum içinde olduğu, astronomik yapıların, element çeşitliliğin, yıldızların ve gezegenlerin olduğu çok sayıda evren vardır. Zayıf insanî ilke, daha sonra gelişmiş bilinç ile hayat varlığını izin, (bilinçli varlıklar olarak) biz sadece ince ayarlanmış olması oldu, bu birkaç evrenin birinde var olacağı sonucuna uygulanabilir. Böylelikle hayatı anlamak gibi gerekli şartlara sahip olan çok küçük olasılıklı herhangi bir özel evren oluşabilir ve bu bizim varlığımızı tanıtmak için evrende koşulları bir açıklama olarak akıllı tasarımı gerektirmez.
Kanıt arayışı
2010 civarında Stephen M. Feeney gibi bilim insanları, Wilkinson Mikrodalga Yönlülük Sondası (WMAP) verilerini analiz etti ve bizim evrenin uzak geçmişte diğer (paralel) evrenler ile çarpıştığı düşüncesine ön deliller bulmak için çalıştığını iddia etti. Ancak WMAP, gelen ve WMAP daha çözünürlüğü üç defa daha yüksek olan Planck uydusu, verilerin daha kapsamlı bir analiz etti böyle bir kabarcık evren çarpışma istatistiksel olarak anlamlı bir kanıt bulamadı. Buna ek olarak, bizim diğer evrenlerin herhangi bir çekimi dair herhangi bir kanıt yoktur.
Tartışma
Bilimsel olmayan iddialar
Kendisine ait 2003 yılında New York Times'ta yayınlanan görüşlerine göre İngilizce: A Brief History of the Multiverse kitabının yazarı ve kozmolog olan Paul Davies, çoklu evren teorilerinin bilim dışı olduğu ile ilgili argümanlar sundu:
"Bir başlangıç için nasıl diğer evrenlerin varlığı test edilecek? Emin olmak için bütün kozmolojistler, teleskoplarımıç ötesinde yalan evrenin bâzı bölgeler olduğunu kabul ediyorum, ama bir yerde bu ve evrenlerin sonsuz sayıda olması fikrinin arasındaki kaygan yamaç, inandırıcılığın bir sınırına dayanmakta. Aşırı çoklu evren açıklamaları teolojik tartışmaları yapılıyor. Evren teorisi ilmî bir dil kullanmış olabilir, ama özünde bu bir inanç olup benzer bir sıçramayı gerektirir (Paul Davies, İngilizce: A Brief History of the Multiverse).
Ağustos 2011 yılında George Ellis tarafından yazılan yazı popüler bir ifadeyle kozmik enflasyonun bilim olmadığını ifade ederek bunun sadece dengeli bir eleştirisini sunar. Buna göre çoklu evren teorileri, genellikle ispat edilemeyen ilmî bir felsefeden ileri gidemez. Aynı şekilde kozmik enflasyon evrenin çok uzakta var olduğu söyleniyor. O erken etkileşim, herhangi bir delil bulunamadığından olacak, pek muhtemel olduğunu, ancak çok uzakta olacağını yazar. Birçok teorisyen için empirik test edilebilirlik veya yanlışlanabilirlik eksikliğinin büyük bir endişe teşkil etmediğini savunuyor.
Konuya Occam'ın usturası ile yaklaşım
Savunucuları ve eleştirmenler, Occam'ın usturasının nasıl uygulanacağı konusunda hemfikirler. Eleştirmenler, sadece bizim Occam'ın usturasına aykırı görünüyor derler. Açıklamak için de gözlenemeyen evrenleri uygulamada sınırsız sayıda varsaymak mümkündür diyorlar. Buna karşılık taraftarları Kolmogorov karmaşıklığı açısından önerilen çoklu evren yerine tek, kendine has evrenin daha kolay olduğunu savunuyorlar.
Mesela evren savunucusu Max Tegmark şöyle diyor:
Bütün bir topluluğunu genellikle kendi üyelerinden birine göre çok daha basittir. Bu ilke, algoritmik bilgi içeriği kavramını kullanılarak daha resmî olarak ifade edilebilir. Bir sıra algoritmik bilgi içeriği, kabaca, çıktı olarak bu sayıyı üretecek kısa bilgisayar programının uzunluğu konuşmaktadır. Örneğin, tüm tamsayılar kümesi düşünün. Tüm bir set mi yoksa sadece bir sayı mı daha basittir? Safça, tek bir numara basit, ama bir tek numara derece uzun olabilir oysa tüm seti, oldukça önemsiz bir bilgisayar programı tarafından oluşturulmuş olabilir düşünebilir. Bu nedenle, bütün set aslında basittir ... Benzer şekilde, üst düzey çokluevrenler daha basittir. Seviye 1'e gitmek için başlangıç koşullarını yol etmek gerekir, seviye iki çıkmak için fiziksel sabitleri özelleştirmek gerekir ve seviye dört için her şeyi özelleştirmek gerekir. Dört çoklu evren düzeylerinde ortak bir özelliği basitlik olduğunu ve tartışmasız en şık teori varsayılan olarak paralel evrenlerin içerir. Bu evrenlerin varlığını inkâr etmek, bir deneysel desteklenmeyen süreçleri ekleyerek teoriyi zorlaştırmak gerekiyor ve ad hoc postülatları: sonlu uzay, dalga fonksiyonu çöküşü ve ontolojik asimetri. Yargılarımız bu sebepten dolayı müsrifçe ve kaba geliyor: pek çok dünya ve pek çok kelime. Belki de yavaş yavaş evrenimizin garip şekillerde kullanılmış olduğunu ve çekiciliğinin bir parçası olma tuhaflığı bulacaksınız.
Princeton'dan kozmolojist Paul Steinhardt evren teorisine karşı olduğunu dile getirmek için 2014 Yıllık Kenar Soru'yu kullandı:
Yaygın soyut fizik ve kozmoloji geri çekilmeli: bu düşünceye göre bizler fizik kanunlarının ve rastgele bir yamadan diğer yamaya değişiklik gösteren uzayın özelliklerine sahip bir evrende yaşıyoruz. Bu görüşe göre gözlemlenebilir evrenimizde kanunlar ve özellikleri açıklanamaz ya da tahmin edilemez, çünkü şansa bağlıdırlar. Bu tabloya göre çok uzaktaki farklı uzay bölgelerinde farklı kanunlar ve özellikler görülür. Bütün çok evren boyunca sonsuz sayıda farklı yama vardır. Bu yamalar arasındaki ilişkiyi Alan Guth'un sözleriyle açıklarsak "olacak her şey olabilir - ve sonsuz defa olacaktır". Böylelikle bunu "her şeyin teorisi" olarak açıklıyorum. Herhangi bir gözlem ya da gözlemlerin kombinasyonu her şeyin teorisi ile bir tutulabilir. Hiçbir gözlem ya da gözlemin kombinasyonu bunu yalanlayamaz. Teorinin tahrif edilemez olmasını taraftarları, eğlence olarak görüyor. Bu çürütülemez fikrin normal bilimin sınırlarının ötesinde olması diğerlerini öfkelendiriyor. Fakat birkaç kişi dışında herkes, bazıları gönülsüz olsa da "hiçbir şeyin" teorisini kabul etmişlerdir. Bilimsel dergilerin kâğıtları ciddî bir şekilde hiçbir şeyin teorisi ile dolu. Ne oluyor? (İngilizce: Paul Steinhardt, "Theories of Anything", edge.com')
Steinhardt, bâzı teorilerin başarısız olsalar bile kazanç sağladıkları için desteklendiğini iddia ediyor. Mesela ve sicim teorisi. Steinhardt, çok güçlü bir şekilde karşı çıktığı bilimsel değerlerin tekrar tanımlandığını görmek istiyor.
Hiçbir şeyin teorisi kullanılabilir, çünkü hiçbir ihtimalin dışında değil ve yanlışlanamıyor. (Pek çok yerde muhtemel sonuçları tartışılıyor, fakat onlar sadece olasılıklar, kesinlik içermiyorlar. Böylece teori hiçbir şeyi riske atmıyor. (Paul Steinhardt, İngilizce: "Theories of Anything", edge.com')
Felsefe ve mantıktaki hipotezler
Kurgusal gerçekçilik
Bu görüşe göre kurgu olduğu için kurgusal karakterler de var. Aynı duygulara sahip, felsefî konularda ayrışan kurgusal varlıklar var. İnsanlar, pazartesi günleri, sayılar ve gezegenler gibi.
Modal gerçekçilik
Muhtemel dünya ihtimâlleri, faraziye ifadeleri ve benzer şeyleri açıklayan bir yoldur ve David Lewis gibi bâzı filozoflar, bütün muhtemel dünyaların var olduğuna inanıyor ve sadece gerçek dünyadaki (modal gerçekçilik olarak bilinen bir pozisyon) gibi gerçektirler.
Trans-Dünya kimliği
Bir metafizikî düşünce olarak çoklu evren şeması ortaya çıkabilir. Bu şemanın bir evrenin sonsuz sayıdaki aynı kopyası olduğu ve bu düşüncenin muhtemel farklı dünyalarda aynı cismi oluşturduğu farz ediliyor. Meslektaşı David Lewis'in teorisine göre cisimler, benzerden ziyade özdeş olarak kabul edilmelidir.
Kaynakça
- ^ . 31 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Aralık 2014.
- ^ a b c d e f g h "multiverse." 10 Kasım 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Britannica.com
- ^ KOPYALARIMIZ VAR MI?? PARALEL EVRENLER TEORİSİ | Aklın Gölgesi
- ^ Max Tegmark, İngilizce: "Parallel universes. Not just a staple of science fiction, other universes are a direct implication of cosmological observations." Scientific American, 2003-05; 288(5): 40–51
Notlar
- ^ spiritual or religious planes
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bu maddenin iceriginin Turkcelestirilmesi veya Turkce dilbilgisi ve kurallari dogrultusunda duzeltilmesi gerekmektedir Bu maddedeki yazim ve noktalama yanlislari ya da anlatim bozukluklari giderilmelidir Yabanci sozcukler yerine Turkce karsiliklarinin kullanilmasi karakter hatalarinin duzeltilmesi dilbilgisi hatalarinin duzeltilmesi vs Duzenleme yapildiktan sonra bu sablon kaldirilmalidir Coklu evren veya coklu kainat Ingilizce multiverse birbirinden farkli gozlemlenebilir evrenlerin hipotezsel toplami Teleskop ile gozlemleyebildigimiz bilinen evren yaklasik 93 milyar isik yili genisligindedir Ancak bu evren farazi coklu evrenin cok kucuk bir kismina tekabul eder Coklu evren sonlu ve sonsuz var olan muhtemel evrenlerin hipotezsel butunu olup bu evrenler var olan her seyi butun mekan zaman madde ve enerji ile birlikte fizik kanunlari ve fiziki degisimleri kapsar Bu evrenlere alternatif evrenler ya da paralel evrenler de denir Coklu evren kavramina baslica kozmoloji kuantum mekanigi ve felsefede rastlanir Coklu evren kavramiyla genellikle bilinen gozlemlenebilir evrenin potansiyel farkli surumleri ve dolayisiyla farkli tarihceleri gecmis ve gelecekleri kastedilir ModellerBir siniflandirmaya gore coklu evreni meydana getiren evrenler birbirine bagli olup belirli fizik ve matematik kurallari ile tanimlanmis coklu bir sistemin parcasidir Bu modelde evrenlerin ortak bir kokeni oldugu ve birbirleri ile iliskide olduklari varsayilir Tayfin diger ucundaki tamamen ayri modelde ise tum muhtemel dunyalar ayni anda esit gerceklik duzeyinde var olmaktadir Modal realizm sic olarak bilinen bu gorus ilk olarak 1970 lerde felsefede ortaya cikmistir 1990 larda fizik ve matematikciler tarafindan bilinen evrenin matematiksel bir formal sisteme denk oldugu ve matematiksel sistemlerdeki tum siniflarin esit duzeyde gercek oldugu hipotezi ortaya atildi Birbirinden ayri bu evrenler paralel evrenler veya ruhani alemler olarak da anilmaya baslandi Bazilari bu evrenlerin bilinen evrenle baglantili veya alakali olduguna inanir ancak bu iliskilerin nasil gerceklesiyor olabilecegi konusunda bir aciklama getirilmez Coklu evrenin yapisi her evrenin tabiatini ve bu evrenler arasindaki iliskiyi icerir Coklu evrenler astronomide dinde felsefede fizikte kozmolojide kisi otesi psikolojide hayal urunlerinde ozellikle bilimkurgu ve fantezide hipotez kurar Bu baglamlarda coklu evrenlere alternatif evrenler kuantum evrenler gecisimli boyutlar paralel boyutlar paralel dunyalar degisimli gerceklikler degisimli zaman tuneli boyutsal duzlemler v s de denir Coklu evren terimini ilk kez Amerikali felsefeci ve psikolog William James 1895 yilinda farkli bir baglamda kullanmistir Coklu evrenler hipotezi fizik camiasinda celiskili kaynaklara sahiptir Fizikciler coklu evrenlerin olup olmadigi ve bilimsel arastirmalar icin uygun bir konu olup olmadigi konusunda farkli dusuncelere sahipler Coklu evren hipotezlerinden bir tanesini destekleyen Alex Vilenkin Andrei Linde Brian Greene David Deutsch Laura Mersini Houghton Leonard Susskind Max Tegmark Michio Kaku Neil deGrasse Tyron Raj Pathria Sean Carroll Stephen Hawking ve Steven Weinberg dir Aksine elestirenler ve coklu evren sorusunun bilimsel olmaktan cok felsefi oldugunu bu sorunun yanlislanamadigi icin bilimsel olmadigini ya da sozde bilimsel oldugunu dusunen bilim insanlari da vardir Bunlar David Gross George Ellis Jim Baggott Paul Davies ve Paul Steinhardt tir Fizikteki hipotezlerKategoriler Brain Greene ve Max Tegmark teorik olarak farkli coklu evrenleri ve teorik olarak coklu evrenleri kapsayan evren cesitlerini kategorilere ayirdi Max Tegmark in dort seviyesi Kozmolog Max Tegmark bilinen gorunur uzayi kategorilere ayirdi Tegmark in siniflandirmasina gore bu seviyeler bir sonraki seviyeyi anlamayi saglarken onceki seviyeyi detaylandirir Seviye 1 Bizim kozmolojik ufkumuzun otesi Duzensiz sisme ile ilgili genel olarak tahmin edilen sey butun baslangic sartlarinin gerceklestigi Hubble hacmini kapsamak zorunda olan bir sonsuz uzaydir Bundan dolayi sonsuz bir uzayda ayni fizik kurallarina ve fizik sabitlerine sahip sonsuz sayida evren olmak zorundadir Bu gruplasmalara mesela maddenin dagilimina gore neredeyse hepsi bizim Hubble hacmimizden farkli olmalidir Fakat sonsuz coklukta olduklari icin Hubble hacimleri ayni ve ozdestirler Tegmark in tahminine gore ozdes bir hacim bizden 10 10 115 metre uzaktadir Sonsuz uzay goz onune alindiginda aslinda evrende bizimkine benzer Hubble hacimleri sonsuz sayida olacaktir Hubble hacmimizin ozel ya da benzersiz olmadigi varsayilir burada bu kozmolojik prensipleri dogrudan izler Seviye 2 Farkli fiziki sabitlere sahip evrenler Kaotik sisme teorisine gore kozmik sisme teorisinin bir cesidi bir butun olarak evren genisler ve bu durum sonsuza kadar devam edecek fakat evrenin bazi bolgelerinde genisleme durur ve kabarciklar olusur Bu kabarciklar ilk seviye embriyonik coklu evrenlerdir Linde ve Vanchurin bunlarin sayisini 101 010 000 000 olarak hesaplamistir Farkli kabarciklarda ornegin farkli fiziki sabitler gibi farkli ozellikler ile sonuclanan farkli spontane simetri kirilmalari ile karsilasabilirsiniz Bu seviye ayni zamanda John Archibald Wheeler adli salinim evren teorisini ve Lee Smolin in en bereketli evrenler kuramini icerir Seviye 3 Kuantum mekaniginin coklu evrenler yorumu Hugh Everett in bircok dunyalar yorumlamasi MWI kuantum mekaniginin birkac ana yorumundan biridir Kisaca kuantum mekaniginin bir yonu belli gozlemlerin kesinlikle tahmin edilemez olmasidir Bunun yerine mumkun olan gozlemlerin bir sira farkli olasiliklari vardir MWI gore bu olasi gozlemlerin her biri farkli bir evrene karsilik gelir Bir kalibin alti yuzu oldugunu farzedilir ve atislarin sayisal sonucu gozlemlenebilir kuantum mekaniginde karsilik bulur Bu alti atis alti farkli evrene karsilik gelmektedir Tegmark 3 seviye hacmin 1 ve 2 den daha fazla olasilik icermedigini savunuyor Aslinda ayni fiziki sabitlere sahip 3 seviye hacmindeki bolen tarafindan olusturulan butun farkli dunyalar 1 seviye Hubble hacminde de bulunabilir Tegmark Seviye 1 ile seviye 3 arasindaki tek fark doppelganger inizin nerede oldugudur diyor Seviye 1 de uc boyutlu baska bir yerde yasiyorlar Seviye 3 te baska bir sonsuz boyutlu kuantum Hilbert uzayinda yasiyorlar Benzer sekilde seviye 2 deki farkli fiziki sabitlere sahip butun kabarcik evrenler bolen tarafindan olusturulan dunya larin etkisiyle spontane bir sekilde simetrik kirilmaya ugrayan seviye 3 kabarcik evrenler gibi bulunabilirler Seviye 4 En buyuk topluluk En buyuk topluluk ya da matematiksel evren hipotezi Tegmark in kendi buldugu bir hipotezdir Bu seviye farkli matematiksel yapilar tarafindan tarif edilebilir esit gercek butun evrenleri dikkate alir Tegmark matematigi kullanarak bunun Her Seyin Teorisi TOE oldugunu yaziyor Ornek olarak matematikciler aralarinda iliski bulunan farkli turde dizi iceren bir TOE teorik modeli diyor ve genellikle bir model bulmak sistem bulmaktan baska bir sey degildir diyor Jurgen Schmidhuber matemetiksel yapilarin cok iyi tanimlanmadigini soyluyor ve yapici matematik ile nitelendirilebilecek tek evren temsillerinin oldugunu itiraf ediyor Kurt Godel sinirlamasindan dolayi sonlu programlar tarafindan birlesme zamani tahmin edilemez olsa da durmayan Ingilizce non halting programlarin sonlu bir zamana gore cikis bitlerine gore evren temsillerini acikca iceriyor Ayrica hesaplanabilir evrenlerin daha kisitli toplulugunu tartisiyor Brian Greene nin dokuz turu Amerikan teorik fizikci ve dize kuramcisi Brian Greene paralel evrenlerin dokuz turunu tartisti Enflasyon Enflasyonist evren enflasyon alanlarini daraltan ve yeni evrenleri olusturan cesitli cepler olusturur Halkali Halkali coklu evren buyuk patlamadan kaynakli olarak cesitli membranlarin carpismasini icerir Evrenler ziplar ve zamanda geriye dogru gider ta ki geri cekilip tekrar carpismalarina eski icerigin yok olup yenisinin olusmasina kadar Holografik Holografik evren bir bosluk yuzey alani bolgesinin hacminin teorisinden elde edilir Kapitone Kapitone evren sadece sonsuz evrende calisir Uzayin sonsuz miktari ile mumkun olan her olay sonsuz sayida olusacaktir Ancak isik hizi bu ayni alanlarin farkinda olmamizi engeller Kuantum Olaylarda sapma meydana geldiginde kuantum evren ayni kuantum mekaniginin bircok dunya yorumunda oldugu gibi yeni bir evren meydana getirir Landscape Landscape evrenlerin sicim teorisindeki calabi yau sekilleri olduguna inanilir Kuantum dalgalanmalar dusuk enerjili sekillere duser cevre tarafindan farkli kanunlar bir cep olusturur Membran Membran evrenler M teorisini takip eder ve her birinin digerleri ile var olan 3 boyutlu bran oldugu soylenir Nihai Nihai evren farkli fizik kanunlari kapsaminda mumkun olan her matematiksel evreni icerir Simule Simule evren tum evrenlerin taklit karmasik bilgisayar sistemleri uzerinde bulunmaktadir Dongusel teoriler Pek cok teoride kendi kendini donguleyebilen sonsuz seri vardir M teorisi Biraz farkli turden bir evren sicim teorisi ve daha yuksek boyutlu uzantisi M kurami icinde ongorulmustur Bu teoriler sirasiyla 10 veya 11 uzay zaman boyutunun varligini gerektirir Ilave 6 ya da 7 boyut ya da cok kucuk bir olcekte sikistirilabilir ya da evrenin sadece dinamik bir 3 1 boyutlu nesne olmasidir Mesela bir D parcacik lokalize edilebilir Bu oteki evrenlerin destek verebilecek diger brane ler oldugu ihtimalini acar Bu kuantum coklu evrenler de evrenlerin aksine ancak her iki kavram ayni anda calisabilir Bazi senaryolar iki membran zarlarinin carpismasi sonucu bizim evren ile birlikte buyuk patlama olusturuldugunu onerir Kara delik kozmolojisi Bir kara delik kozmolojisi gozlemlenebilir evren daha buyuk bir evrenin icinde muhtemelen bircok biri olarak mevcut bir kara deligin ici oldugu bir kozmolojik modeldir Antropik ilke Diger evrenler kavrami kendi evrenimiz bunu tecrube gibi bilincli hayat icin ince ayar nasil goruyorsa bunu aciklamak icin ileri surulmustur Her biri farkli muhtemel fizik kanunlarini iceren maddenin gelisimi ile ilgili soyut kavramlarin kanunlarla uyum icinde oldugu astronomik yapilarin element cesitliligin yildizlarin ve gezegenlerin oldugu cok sayida evren vardir Zayif insani ilke daha sonra gelismis bilinc ile hayat varligini izin bilincli varliklar olarak biz sadece ince ayarlanmis olmasi oldu bu birkac evrenin birinde var olacagi sonucuna uygulanabilir Boylelikle hayati anlamak gibi gerekli sartlara sahip olan cok kucuk olasilikli herhangi bir ozel evren olusabilir ve bu bizim varligimizi tanitmak icin evrende kosullari bir aciklama olarak akilli tasarimi gerektirmez Kanit arayisi 2010 civarinda Stephen M Feeney gibi bilim insanlari Wilkinson Mikrodalga Yonluluk Sondasi WMAP verilerini analiz etti ve bizim evrenin uzak gecmiste diger paralel evrenler ile carpistigi dusuncesine on deliller bulmak icin calistigini iddia etti Ancak WMAP gelen ve WMAP daha cozunurlugu uc defa daha yuksek olan Planck uydusu verilerin daha kapsamli bir analiz etti boyle bir kabarcik evren carpisma istatistiksel olarak anlamli bir kanit bulamadi Buna ek olarak bizim diger evrenlerin herhangi bir cekimi dair herhangi bir kanit yoktur Tartisma Bilimsel olmayan iddialar Kendisine ait 2003 yilinda New York Times ta yayinlanan goruslerine gore Ingilizce A Brief History of the Multiverse kitabinin yazari ve kozmolog olan Paul Davies coklu evren teorilerinin bilim disi oldugu ile ilgili argumanlar sundu Bir baslangic icin nasil diger evrenlerin varligi test edilecek Emin olmak icin butun kozmolojistler teleskoplarimic otesinde yalan evrenin bazi bolgeler oldugunu kabul ediyorum ama bir yerde bu ve evrenlerin sonsuz sayida olmasi fikrinin arasindaki kaygan yamac inandiriciligin bir sinirina dayanmakta Asiri coklu evren aciklamalari teolojik tartismalari yapiliyor Evren teorisi ilmi bir dil kullanmis olabilir ama ozunde bu bir inanc olup benzer bir sicramayi gerektirir Paul Davies Ingilizce A Brief History of the Multiverse Agustos 2011 yilinda George Ellis tarafindan yazilan yazi populer bir ifadeyle kozmik enflasyonun bilim olmadigini ifade ederek bunun sadece dengeli bir elestirisini sunar Buna gore coklu evren teorileri genellikle ispat edilemeyen ilmi bir felsefeden ileri gidemez Ayni sekilde kozmik enflasyon evrenin cok uzakta var oldugu soyleniyor O erken etkilesim herhangi bir delil bulunamadigindan olacak pek muhtemel oldugunu ancak cok uzakta olacagini yazar Bircok teorisyen icin empirik test edilebilirlik veya yanlislanabilirlik eksikliginin buyuk bir endise teskil etmedigini savunuyor Konuya Occam in usturasi ile yaklasim Savunuculari ve elestirmenler Occam in usturasinin nasil uygulanacagi konusunda hemfikirler Elestirmenler sadece bizim Occam in usturasina aykiri gorunuyor derler Aciklamak icin de gozlenemeyen evrenleri uygulamada sinirsiz sayida varsaymak mumkundur diyorlar Buna karsilik taraftarlari Kolmogorov karmasikligi acisindan onerilen coklu evren yerine tek kendine has evrenin daha kolay oldugunu savunuyorlar Mesela evren savunucusu Max Tegmark soyle diyor Butun bir toplulugunu genellikle kendi uyelerinden birine gore cok daha basittir Bu ilke algoritmik bilgi icerigi kavramini kullanilarak daha resmi olarak ifade edilebilir Bir sira algoritmik bilgi icerigi kabaca cikti olarak bu sayiyi uretecek kisa bilgisayar programinin uzunlugu konusmaktadir Ornegin tum tamsayilar kumesi dusunun Tum bir set mi yoksa sadece bir sayi mi daha basittir Safca tek bir numara basit ama bir tek numara derece uzun olabilir oysa tum seti oldukca onemsiz bir bilgisayar programi tarafindan olusturulmus olabilir dusunebilir Bu nedenle butun set aslinda basittir Benzer sekilde ust duzey cokluevrenler daha basittir Seviye 1 e gitmek icin baslangic kosullarini yol etmek gerekir seviye iki cikmak icin fiziksel sabitleri ozellestirmek gerekir ve seviye dort icin her seyi ozellestirmek gerekir Dort coklu evren duzeylerinde ortak bir ozelligi basitlik oldugunu ve tartismasiz en sik teori varsayilan olarak paralel evrenlerin icerir Bu evrenlerin varligini inkar etmek bir deneysel desteklenmeyen surecleri ekleyerek teoriyi zorlastirmak gerekiyor ve ad hoc postulatlari sonlu uzay dalga fonksiyonu cokusu ve ontolojik asimetri Yargilarimiz bu sebepten dolayi musrifce ve kaba geliyor pek cok dunya ve pek cok kelime Belki de yavas yavas evrenimizin garip sekillerde kullanilmis oldugunu ve cekiciliginin bir parcasi olma tuhafligi bulacaksiniz Princeton dan kozmolojist Paul Steinhardt evren teorisine karsi oldugunu dile getirmek icin 2014 Yillik Kenar Soru yu kullandi Yaygin soyut fizik ve kozmoloji geri cekilmeli bu dusunceye gore bizler fizik kanunlarinin ve rastgele bir yamadan diger yamaya degisiklik gosteren uzayin ozelliklerine sahip bir evrende yasiyoruz Bu goruse gore gozlemlenebilir evrenimizde kanunlar ve ozellikleri aciklanamaz ya da tahmin edilemez cunku sansa baglidirlar Bu tabloya gore cok uzaktaki farkli uzay bolgelerinde farkli kanunlar ve ozellikler gorulur Butun cok evren boyunca sonsuz sayida farkli yama vardir Bu yamalar arasindaki iliskiyi Alan Guth un sozleriyle aciklarsak olacak her sey olabilir ve sonsuz defa olacaktir Boylelikle bunu her seyin teorisi olarak acikliyorum Herhangi bir gozlem ya da gozlemlerin kombinasyonu her seyin teorisi ile bir tutulabilir Hicbir gozlem ya da gozlemin kombinasyonu bunu yalanlayamaz Teorinin tahrif edilemez olmasini taraftarlari eglence olarak goruyor Bu curutulemez fikrin normal bilimin sinirlarinin otesinde olmasi digerlerini ofkelendiriyor Fakat birkac kisi disinda herkes bazilari gonulsuz olsa da hicbir seyin teorisini kabul etmislerdir Bilimsel dergilerin kagitlari ciddi bir sekilde hicbir seyin teorisi ile dolu Ne oluyor Ingilizce Paul Steinhardt Theories of Anything edge com Steinhardt bazi teorilerin basarisiz olsalar bile kazanc sagladiklari icin desteklendigini iddia ediyor Mesela ve sicim teorisi Steinhardt cok guclu bir sekilde karsi ciktigi bilimsel degerlerin tekrar tanimlandigini gormek istiyor Hicbir seyin teorisi kullanilabilir cunku hicbir ihtimalin disinda degil ve yanlislanamiyor Pek cok yerde muhtemel sonuclari tartisiliyor fakat onlar sadece olasiliklar kesinlik icermiyorlar Boylece teori hicbir seyi riske atmiyor Paul Steinhardt Ingilizce Theories of Anything edge com Felsefe ve mantiktaki hipotezler Kurgusal gercekcilik Bu goruse gore kurgu oldugu icin kurgusal karakterler de var Ayni duygulara sahip felsefi konularda ayrisan kurgusal varliklar var Insanlar pazartesi gunleri sayilar ve gezegenler gibi Modal gercekcilik Muhtemel dunya ihtimalleri faraziye ifadeleri ve benzer seyleri aciklayan bir yoldur ve David Lewis gibi bazi filozoflar butun muhtemel dunyalarin var olduguna inaniyor ve sadece gercek dunyadaki modal gercekcilik olarak bilinen bir pozisyon gibi gercektirler Trans Dunya kimligi Bir metafiziki dusunce olarak coklu evren semasi ortaya cikabilir Bu semanin bir evrenin sonsuz sayidaki ayni kopyasi oldugu ve bu dusuncenin muhtemel farkli dunyalarda ayni cismi olusturdugu farz ediliyor Meslektasi David Lewis in teorisine gore cisimler benzerden ziyade ozdes olarak kabul edilmelidir Kaynakca 31 Aralik 2014 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 2 Aralik 2014 a b c d e f g h multiverse 10 Kasim 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde Britannica com KOPYALARIMIZ VAR MI PARALEL EVRENLER TEORISI Aklin Golgesi Max Tegmark Ingilizce Parallel universes Not just a staple of science fiction other universes are a direct implication of cosmological observations Scientific American 2003 05 288 5 40 51Notlar spiritual or religious planes