Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
| ülkesi | Türkiye  |
|---|---|
| içinde bulunduğu idari birim | Uşak |
| zaman dilimi | |
| konum koordinatları | |
Akmonya, Uşak'ın Banaz ilçesinin Ahat Köyü'nde bulunan bir antik yerleşim birimidir. Aynı zamanda Roma Katolik Kilisesi hiyerarşisi içerisinde Akmonya bir ünvansal piskoposluktur (titular see), yalnız Akmonya Piskoposluğu'na 1962 yılından beri herhangi bir atama yapılmamıştır.
Akmonya’nın Tarihi Coğrafyası
Akmonya şehri, günümüzde Uşak’ın Banaz ilçesinin Ahat Köyü içerisinde Asar mevkiindedir. Coğrafi olarak Banaz ovasının (antik dönemdeki adıyla Panasion) kuzey-doğusunda ve Burgaz Dağlarının kuzey ucunda kuzey-batıya doğru yerleşmiştir. Şehrin kalesi tepede ve gerçekten korunaklı bir yerdedir. Tepenin eteklerine doğru mezarlar var ise de yüzyıllar süren kaçak kazılar sonucu bunlar nerede ise kaybolmuştur. Şehri 1883 yılında ziyaret eden William Ramsay bile mezarların devamlı bir şekilde açıldığından ve taşlarının yağmalandığından şikayet eder. Akmonya şehri etrafındaki diğer yerleşim yerleri ile sıkı ekonomik ilişki içerisinde olmuştur. Bunlardan en önemlileri Susuz Köyü’ndeki Keramon-Agora, Çarık Köyündeki Traianapolis ile İslam Köy’deki Alia’dır. Aslında Keramon-Agora, Akmonya’nın pazar yeridir ve onun bu anlamda Akmonya ile birlikte tek bir yerleşim ünitesi olarak değerlendirilmesi yerinde olur.
Akmonya çeşitli yolların, özellikle de Pers İmparatorluğu’nun atar damarı olan ve Sardis ile imparatorluk başkentleri Susa ve Persepolis’i birbirine bağlayan “Kral Yolu”nun üzerinde olması nedeniyle ekonomik refah içinde bulunmuştur. Hellenistik dönemin sonlarında ve Roma idaresi altında şehrin belirli bir özerklik kazandığını söylemek mümkündür. (Magie, 1950: 132) Bu dönemden kalan sikkeler bunun birer göstergesidir. Yalnız bu durum, Akmonya’ya özgü bir durum olarak görülmemelidir. Üçüncü yüzyılda yaşanan enflasyonist krizden önce pek çok Anadolu ve Roma imparatorluk şehri benzer bir statüye sahip bulunuyordu.
Akmonya Adı, Şehrin Kuruluşu ve Kaynaklar
Akmonya adının nereden geldiği tartışma konusudur. Bölgenin zamanında Frigya kontrolünde olduğu düşünülerse, Akmonya’nın Frigya'lılar tarafından kurulduğu ve isminin de Frigce olduğu düşünülebilir. Gerçektende bir Hint-Avrupa dili olan Frigce’de akmon (άκμων) kelimesinin “taş” anlamına gelmesi muhtemeldir. Yalnız Eski Yunanca “örs” anlamına gelen akmon (άκμων) kelimesi de bir olasılık olarak görülebilir. (Zgusta, 1984: 30-32)
Milet'li Alexander Polyhistor (yak. MÖ 70) tarafından kaydedilen şehrin kuruluş efsanesi bölgenin eskiçağ kültürü hakkında bizi aydınlatır. Buna göre, Manes’in iki oğlu olmuştur. Birisinin adı Akmon ve diğerinin adı Doias’dır ve Akmon Akmonya şehrini kurmuştur. William Ramsay, bu efsanede bazı yerel dinlerin izlerini görür. Manes’in diğer isimlerine bakarak onun bir güneş tanrısı olduğu sonucuna varır. Bazı Akmonya sikkeleri üzerinde bulunan atlı figürünü de Manes ile ilişkilendirir. (Ramsay, 1895-97: 625-26) Dolayısıyla, Manes’i daha sonra Yunan etkisi altında Zeus figürüne asimile olmuş yerel bir tanrı olarak görür. Gerçektende Manes Herodot’da Lydia kralı Atys’in babası olarak görülür. Ayrıca, Asya kıtasının adı da Lidya'lı Asies’den gelmektedir ki, Asies’in babasının adı Cotys, onunda babasının adı Manes’tir. (Herodot, I.94, IV.45) Bu bilgiler, şehrin sosyal ve ekonomik tarihi konusunda pek az şey söylese de, bölge kültürünün eskiliğini gösermesi açısından önemlidir. Ramsay, erken Akmonya sikkeleri ile Pergamon (Bergama) sikkeleri arasındaki benzerlikten yola çıkarak, Akmonya ile Bergama arasında bir yakınlık olması olasılığını ileri sürer. (Ramsay, 1895-97: 630)
Her ne kadar Akmonya adı bazı yazılı kaynaklardan, Cicero’nun (MÖ 106 – MS 43) Lucius Valerius Flaccus adlı bir idareciyi halkın mallarına kanunsuz olarak el koyduğu yolundaki suçlamalara karşı savunmak için yazdığı Pro Flacco adlı söylevinden, nümizmatik verilerden ve Batlamyus’un eserinden biliniyordu ise de, Akmonya adı ile Ahat Köyü’nde bulunan harabeleri ilk defa ilişkilendiren 19. yüzyılın ilk yarısında Johann Franz olmuştur. (Buckler ve Calder, 1939: xvii) Bu tarihten sonra Akmonya üzerine olan çalışmalar daha çok etrafta kaydedilen yazıtlar üzerinden yapılmış, sistematik kazılar hiçbir zaman başlamamıştır. Yazıtlar daha çok Roma dönemine aittir ve şehrin Bizans ve daha sonra Germiyan ve Osmanlı idaresi altındaki durumu hakkında bilgilerimiz hemen hemen yok denecek kadar azdır. Akmonya’nın Dacia, yani aşağı yukarı bugünkü Romanya ve Moldovya’da bulunan ve Batlamyus (90-168) tarafında kaydedilen Akmonya ile karıştırılmaması gerekir. (Ptolemy, 1991: 82, 114)
Roma İmparatorluğu ve Akmonya
Roma dönemi boyunca Akmonya daha çok Apamea (bugünkü Dinar) idaresi altında (Conventus Juridicus) olmuştur. Akmonya daha sonra Praetor yani vali Lucius Valerius Flaccus’un (MÖ 63) idaresi altında olmuştur. Flaccus, hiç ihtiyaç olmadığı halde kendisine bir donanma yapabilmek için Akmonya, Dorylaeum (Eskişehir) ve Temnus (Menemen) ahalisinden ve Yahudilerden ağır vergiler almak ve mallarına el koymakla suçlanmıştır. Cicero’nun Flaccus’u savunmak için yazdığı Pro Flacco Flaccus hakkında şüphelerin oluşmasına sebep olmuşsa da, imparatorluğun Asyalı halklarını aşağılayıcı aşırı ifadelerle dolu olması nedeniyle herhangi bir sonuç getirmemiştir. (Magie, 1950: 379-80; Cicero, Pro Flacco, XV)
Roma döneminde Akmonya’dan yetişen en önemli kişi İmparator Vespasian (69-79) idaresi altında Roma’da senatör olan L. Servenius Cornutus’dur. Akmonya’da bulunan yazıtlardan öğrendiğimize göre Cornutus praetor, Kıbrıs quaestor’luğu ve Roma’da Asya prokonsülü M. Aponius Saturninus’un legatus’u olarak bulunmuştur. İmparator Nero (54-69) zamanında Senato’ya girmiştir. Bu durum, Akmonya ile yarış halinde olan Aezani’de (Kütahya yakınında) öyle bir kızgınlık ve hayal kırıklığı yaratmıştır ki, İmparator Nero tarafından gönderilen emirnameler parçalanmıştır. (Walton, 1929: 44-45) Akmonya, Anadolu’daki diğer Roma şehirleri gibi, özerk bir yapıya sahip olmuştur. Şehir tüccar ve toprak sahiplerinden oluşan bir elit (curiales) tarafından yönetilmiş ve kendi bakır paralarını darpetmiştir. Herhalde şehrin kendi parasını darp etmiş olması, günümüzde hala söylenegelen ve Akmonya’nın Roma İmparatorluğu’nun darphanesi olduğu şeklindeki söylentinin de kaynağını oluşturmuştur. Akmonya elitinin evlilik yoluyla çevredeki diğer ailelerle bağlantı kurduğu bilinmektedir. Bunların en önemlisi aşağıda daha detaylı bahsedeceğimiz Julia Severa’dır. Şehirde bir tiyatronun varlığı yanında son on yıllarda ortaya çıkarılan mozaiklerin bir spor salonuna ya da stadyuma ait olma ihtimali düşününce şehrin gelişkin ve özbilince sahip bir sosyal-siyasi elitinin var olduğu varsayılabilir. (Whittow, 1990: 6-7, 28) Ramsay, Akmonya’da kabile ve lonca örgütlenmesinin yan yana bulunmuş olması gerektiğini ve lonca örgütlenmesinin Lidya ve Pers döneminden kalma daha eski bir sosyal yapıyı temsil ederken, kabilelerin Yunanlar ile birlikte ortaya çıktığını söyler. (Ramsay, 1895-97: 630)
Akmonya’da Din ve Yahudi Cemaati
Akmonya’da imparator Claudius (41-54) zamanında bir imparatorluk kültü kurulmuş ve Claudius burada “Yeni Zeus” olarak adlandırılmıştır. (Magie, 1950: 544) Akmonya Neokorate statüsü, yani yerel imparator kültü, Akmonya’ya ayrıcalıklı bir konum vermiştir. Daha sonra, Servenius Cornutus’un annesi Julia Severa bu kültün ‘yüksek rahibesi’ (archiepeia) konumunda olmuştur. Julia Severa değişik şehirlerde akrabaları olan asil bir soydan gelmiştir. (Ramsay, 1895-97: 647-49)
Yalnız Akmonya’nın dini coğrafyasında asıl ilginç olan, Akmonya’da varlığı bilinen Yahudi cemaatidir. Yukarıda sözü geçen Julia Severa Akmonya’da bir sinagog yaptırmıştır. Bu sinagogoun 80 ya da 90'lı yıllarda gerçekleştirilen tamiratının yazıtı günümüze kadar gelmiştir. Bu yazıt Erceş (şimdiki adıyla Güllüçam) köyü yakınında bulunmuş ve çeşitli defalar yayınlanmıştır. Bu gün Afyon Müzesi’ndedir (Buckler ve Calder, 1939: 97; Trebilco, 1991: 58-59; Ameling, 2004: 348-55):
Bu bina Julia Severa tarafından yaptırıldı. Sinagogun yaşam boyu hahamı olan Publius Tyronios Klados, Haham Lucius oğlu Lucius ve Arkon Publius Zotikos bu sinagogu kendi kaynakları ve kendilerine verilen paralarla tamir ettirdiler. Duvar ve tavan resimlerini bağışladılar, pencereleri sağlamlaştırdılar ve diğer bütün süslemeleri yaptırdılar. Sinagog ise onları, Sinagoga karşı olan cömertlikleri, faziletli hareketleri ve gayretleri nedeniyle altın kaplı bir kalkan ile onurlandırdı.
Julia Severa'nın 50'li ve 60'lı yıllarda etkin olduğu düşünülürse, sinagogun da o tarihlerde yapılmış olması gerekir. Julia Severa’nın kendisinin bir Yahudi olduğu konusunda elde herhangi bir delil yoktur. (Ramsay, 1895-97: 650) Trebilco bu fikre katılmamaktadır. (Trebilco, 1991: 58-59) Yazıtın içeriğinden Akmonya’daki sinagogun, Sardis'teki sinagog kadar görkemli olmasa bile, yine de önemli ve özenli bir yapı oldugunu gösterir. Yapının özellikleri ve Julia Severa gibi etkili bir kadının Yahudi cemaatine olan ilgisi yan yana getirildiğinde, Akmonya’da Yahudi cemaatinin hem nüfusça fazla, hem de ekonomik ve politik olarak etkin olduğu düşünülebilir.
Sinagogun yeri ve şekli konusunda bir şey söylemek mümkün değildir. Hatıplar köyünde bulunan bir mermerdeki yedi uçlu şamdanın (menora) Akmonya’daki sinagogdan geldiği düşünülmektedir. (Buckler ve Calder, 1939: 119; Trebilco, 1991: 60)
Akmonya’daki Yahudi cemaatinden günümüze daha çok mezar kitabeleri kalmıştır. Bu kitabeler gömülü kişinin adının yanında mezar hırsızlarına karşı bazı lanetler içermeleri nedeniyle kültür tarihi bakımından önemli kaynaklardır. İşte bunlardan birkaçı (Trebilco, 1991: 62-63; Ameling, 2004: 362-64):
Titus Flavius Alexandros bu mezarı henüz hayatta iken, şehir konseyinin bir üyesi, Archon ve onurlu bir yaşam sürmüş ve kimseyi üzmemiş birisi olarak kendisi ve eşi Gaiana için bir anıt olsun diye yaptırdı. Kim ki biz, yani ben Alexandros ve eşim Gaiana, öldükten sonra bu mezarı açarsa yazılı olan bütün lanetler kendi görüşünün ve bütün vücudunun, çocuklarının ve hayatının üzerine olsun. Her kim bu mezarı açmaya kalkışırsa hazineye 500 dinar ceza ödesin.
Bu yazıt, Akmonya’da bir Yahudi’nin yönetici pozisyonuna kadar yükselebilmiş olması açısından önemlidir.
Bazı yazıtlar ise gelecek nesillerde mezarlara başkalarının gömülmesini engellemek için yazılmıştır. Akmonya’dan alınan ve Susuz Köyü camiinin duvarında bulunan yazıt buna güzel bir örnektir (Buckler ve Calder, 1939: 103-104; Trebilco, 1991: 69-70):
Eutyches’in kızı Ammia bu mezarı kendisi ve kocası Kalimachos için kendi çeyizinden harcayarak hazırladı. Kim ki bu mezara oğlum Eutyches ve eşinden başkasını gömmeğe kalkışırsa, lanet onun çocuklarının çocukları üzerine olsun.
Bazı yazıtlar, Ahat Köyünde bir ev duvarında bulunup 1934 yılından beri Afyon müzesinde sergilenen yazıtta olduğu gibi, Yunanca ve İbranice olmak üzere iki dilli yazılmıştır. (Buckler ve Calder, 1939: 115) Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür. Akmonya’daki ve genel olarak İç Ege Bölgesindeki Yahudi varlığının bundan çok öncelere, Selevkos Kralı Antiochus III (MÖ 241-187) zamanına tarihlemek de mümkündür. (Trebilco, 1991: 5-12; Ameling, 2004: 356-57) Bu bölgede Akmonya dışında Sardis ve Apamea’da (Dinar) ciddi bir Yahudi nüfus bulunuyordu. Özellikle Apamea’da İsa’dan iki yüzyıl önce basılmış bazı sikkelerde Nuh’un gemisi motifini işleyen sikkelerin bulunması çok ilginçtir. (Trebilco, 1991: 86-95)
Ortodoks Hristiyanlığın Frigya bölgesinde baskın inanç sistemi haline gelmesinden önce, Akmonya ve çevresindeki en önemli gelişme Montanizm’in ortaya çıkışıdır. Montanizm, Mysia'lı Montanus tarafından kurulmuş eskatalojik bir Hristiyan mezhebidir. Anadolu’da ilk yayınlan Hristiyan mezheplerinden birisidir. Pepuza’nın “Yeni Kudüs” olduğu inancından yola çıkan bu inanç daha sonradan sert bir şekilde bastırılmıştır. (Ramsay, 1895-97: 573) Buna rağmen, Montanistler bu bölgede yüzyıllarca yaşamaya devam etmişlerdir. Bu konudaki yapılan çalışmaların son yıllarda yeni bir ivme kazanmasına rağmen, Montanizmin Akmonya’da da etkili olup olmadığı henüz bilinmemektedir.
Akmonya ayrıca, Roma Katolik Kilisesi hiyerarşisi içinde bir piskoposluktur. Bu piskoposluğa atandığı bilinen piskoposlar sırasıyla Optimurs (381’den önce), Gennadius (451), Theotimus (459), Basilius (624), Paulus (787) ve Eustachius (869, 879). (Ramsay, 1895-97: 663) Günümüzde bu pozisyon bir ünvansal piskoposluktur (titular see) ve 1962 yılından beri Roma Katolik Kilisesi’nce bu makama bir atama yapılmayıp boş tutulmaktadır.
Orta Çağlarda Akmonya
Orta Çağ Akmonya’sı hakkında bilgilerimiz nerede ise hiç yoktur. Kuşkusuz bunun en önemli sebebi Akmonya’nın sistemli bir şekilde çalışılmamış olmasıdır. Akmonya ve etrafındaki şehirlerin Orta Çağlarda ciddi bir gerileme içine girdiği düşünülmektedir. Örneğin Akmonya’nın komşu şehirlerinden olan Blaundus, Bizans dönemine kadar önemli bir yerleşim merkezi olarak varlığını sürdürmüş, Orta Çağ’da ise kaybolmuştur. Bu gün yanında küçük Sülümenli köyünden başka bir yerleşim birimi yoktur. Yalnız Mark Whittow’un da belirttiği gibi, pek çok yerleşim birimi Bizans dönemi boyunca, hatta daha ötesinde önemli yerleşim mekanları olmaya devam etmiştir. Akmonya için de benzer bir yargıya varıp varamayacağımızı ileride yapılacak detaylı araştırmalar gösterecektir. (Whittow, 1987: 144, 217)
Akmonya arkeolojisi
Akmonya'da sistemli arkeolojik kazılar hiçbir zaman başlamamıştır. En son olarak 2000 yılında Asar mevkiinde aşağı yukarı bir basketbol sahası
büyüklüğünde bir mozaik ortaya çıkarılmıştır. Uşak Müzesi tarafından kurtarma çalışmaları yapılmış olmakla birlikte, mozaiğin bir parçasının hemen çalınmış olması nedeniyle çalışmalar yarıda kalmış, mozaiğin üzeri örtülmüştür. (Başgelen, 2000: 23-25) Uşak Üniversitesi Arkeoloji Bölümü tarafından 2014 ile 2017 yılları arasında yüzey araştırması gerçekleştirilmiştir.
Kaynakça
- ^ . Akmonia Antik Kenti. 8 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2021.
Konuyla ilgili yayınlar
- Walter Ameling, Inscriptiones Judaicae Orientis. II. Kleinasien. Tübingen: Mohr Siebeck, 2004.
- Nezih Başgelen, "Çalınan Geçmiş, Yitirilen Miras. Akmoneia (Ahatköy) Mozaikleri." Arkeoloji ve Sanat 22(2000).97: 23-25.
- W. H. Buckler ve W. M. Calder, Monumenta Asiae Minoris Antiqua. Vol. VI. Monuments and Documents from Phyrygia and Caria. Manchester: Manchaster University Press, 1939.
- Cicero, Pro Flacco, XV = Cicero, The Orations of Marcus Tullius Cicero. 2. cild, Londra, 1917.
- David Magie, Roman Rule in Asia Minor to the End of the Third Century After Christ. Princeton: Princeton University Press, 1950.
- William Ramsay, The Cities and Bishoprics of Phrygia. Oxford, 1895-97.
- Peter Thonemann (ed,), Roman Phrygia. Culture and Society. Cambrdige: Cambridge University Press, 2013.
- Paul Trebilco, Jewish Communities in Asia Minor. Cambridge: Cambridge University Press, 1991.
- C. S. Walton, “Oriental Senators in the Service of Rome.” The Journal of Roman Studies 19(1929): 38-66.
- Mark Whittow, “Ruling the Late Roman and Early Byzantine City: A Continuous History.” Past and Present (1990).129: 3-29.
- Mark Whittow, Social and Political Structures in the Maeander Region of Western Asia Minor on the Eve of the Turkish Invasion. Oxford Üniversitesi Modern Tarih Fakültesi Yayınlanmamış Doktora Tezi, 1987.
- Ladislav Zgusta, Kleinasiatische Ortsnamen. Heidelberg: Carl Winter Universitätsverlag, 1984.
- Smith, William, (Ed.) (1854). "Acmo´nia". Dictionary of Greek and Roman Geography (İngilizce). 31 Mart 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Mart 2021.
![image]()
Herbermann, Charles, (Ed.) (1913). "Acmonia". Katolik Ansiklopedi (İngilizce). New York: Robert Appleton Company.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Akmonyainsan yerlesimiulkesiTurkiye icinde bulundugu idari birimUsak zaman dilimiUTC 03 00 konum koordinatlari38 39 32 K 29 46 17 D Akmonya Usak in Banaz ilcesinin Ahat Koyu nde bulunan bir antik yerlesim birimidir Ayni zamanda Roma Katolik Kilisesi hiyerarsisi icerisinde Akmonya bir unvansal piskoposluktur titular see yalniz Akmonya Piskoposlugu na 1962 yilindan beri herhangi bir atama yapilmamistir Akmonya nin Tarihi CografyasiAkmonya sehri gunumuzde Usak in Banaz ilcesinin Ahat Koyu icerisinde Asar mevkiindedir Cografi olarak Banaz ovasinin antik donemdeki adiyla Panasion kuzey dogusunda ve Burgaz Daglarinin kuzey ucunda kuzey batiya dogru yerlesmistir Sehrin kalesi tepede ve gercekten korunakli bir yerdedir Tepenin eteklerine dogru mezarlar var ise de yuzyillar suren kacak kazilar sonucu bunlar nerede ise kaybolmustur Sehri 1883 yilinda ziyaret eden William Ramsay bile mezarlarin devamli bir sekilde acildigindan ve taslarinin yagmalandigindan sikayet eder Akmonya sehri etrafindaki diger yerlesim yerleri ile siki ekonomik iliski icerisinde olmustur Bunlardan en onemlileri Susuz Koyu ndeki Keramon Agora Carik Koyundeki Traianapolis ile Islam Koy deki Alia dir Aslinda Keramon Agora Akmonya nin pazar yeridir ve onun bu anlamda Akmonya ile birlikte tek bir yerlesim unitesi olarak degerlendirilmesi yerinde olur Akmonya cesitli yollarin ozellikle de Pers Imparatorlugu nun atar damari olan ve Sardis ile imparatorluk baskentleri Susa ve Persepolis i birbirine baglayan Kral Yolu nun uzerinde olmasi nedeniyle ekonomik refah icinde bulunmustur Hellenistik donemin sonlarinda ve Roma idaresi altinda sehrin belirli bir ozerklik kazandigini soylemek mumkundur Magie 1950 132 Bu donemden kalan sikkeler bunun birer gostergesidir Yalniz bu durum Akmonya ya ozgu bir durum olarak gorulmemelidir Ucuncu yuzyilda yasanan enflasyonist krizden once pek cok Anadolu ve Roma imparatorluk sehri benzer bir statuye sahip bulunuyordu Akmonya Adi Sehrin Kurulusu ve KaynaklarAkmonya adinin nereden geldigi tartisma konusudur Bolgenin zamaninda Frigya kontrolunde oldugu dusunulerse Akmonya nin Frigya lilar tarafindan kuruldugu ve isminin de Frigce oldugu dusunulebilir Gercektende bir Hint Avrupa dili olan Frigce de akmon akmwn kelimesinin tas anlamina gelmesi muhtemeldir Yalniz Eski Yunanca ors anlamina gelen akmon akmwn kelimesi de bir olasilik olarak gorulebilir Zgusta 1984 30 32 Milet li Alexander Polyhistor yak MO 70 tarafindan kaydedilen sehrin kurulus efsanesi bolgenin eskicag kulturu hakkinda bizi aydinlatir Buna gore Manes in iki oglu olmustur Birisinin adi Akmon ve digerinin adi Doias dir ve Akmon Akmonya sehrini kurmustur William Ramsay bu efsanede bazi yerel dinlerin izlerini gorur Manes in diger isimlerine bakarak onun bir gunes tanrisi oldugu sonucuna varir Bazi Akmonya sikkeleri uzerinde bulunan atli figurunu de Manes ile iliskilendirir Ramsay 1895 97 625 26 Dolayisiyla Manes i daha sonra Yunan etkisi altinda Zeus figurune asimile olmus yerel bir tanri olarak gorur Gercektende Manes Herodot da Lydia krali Atys in babasi olarak gorulur Ayrica Asya kitasinin adi da Lidya li Asies den gelmektedir ki Asies in babasinin adi Cotys onunda babasinin adi Manes tir Herodot I 94 IV 45 Bu bilgiler sehrin sosyal ve ekonomik tarihi konusunda pek az sey soylese de bolge kulturunun eskiligini gosermesi acisindan onemlidir Ramsay erken Akmonya sikkeleri ile Pergamon Bergama sikkeleri arasindaki benzerlikten yola cikarak Akmonya ile Bergama arasinda bir yakinlik olmasi olasiligini ileri surer Ramsay 1895 97 630 Her ne kadar Akmonya adi bazi yazili kaynaklardan Cicero nun MO 106 MS 43 Lucius Valerius Flaccus adli bir idareciyi halkin mallarina kanunsuz olarak el koydugu yolundaki suclamalara karsi savunmak icin yazdigi Pro Flacco adli soylevinden numizmatik verilerden ve Batlamyus un eserinden biliniyordu ise de Akmonya adi ile Ahat Koyu nde bulunan harabeleri ilk defa iliskilendiren 19 yuzyilin ilk yarisinda Johann Franz olmustur Buckler ve Calder 1939 xvii Bu tarihten sonra Akmonya uzerine olan calismalar daha cok etrafta kaydedilen yazitlar uzerinden yapilmis sistematik kazilar hicbir zaman baslamamistir Yazitlar daha cok Roma donemine aittir ve sehrin Bizans ve daha sonra Germiyan ve Osmanli idaresi altindaki durumu hakkinda bilgilerimiz hemen hemen yok denecek kadar azdir Akmonya nin Dacia yani asagi yukari bugunku Romanya ve Moldovya da bulunan ve Batlamyus 90 168 tarafinda kaydedilen Akmonya ile karistirilmamasi gerekir Ptolemy 1991 82 114 Roma Imparatorlugu ve AkmonyaRoma donemi boyunca Akmonya daha cok Apamea bugunku Dinar idaresi altinda Conventus Juridicus olmustur Akmonya daha sonra Praetor yani vali Lucius Valerius Flaccus un MO 63 idaresi altinda olmustur Flaccus hic ihtiyac olmadigi halde kendisine bir donanma yapabilmek icin Akmonya Dorylaeum Eskisehir ve Temnus Menemen ahalisinden ve Yahudilerden agir vergiler almak ve mallarina el koymakla suclanmistir Cicero nun Flaccus u savunmak icin yazdigi Pro Flacco Flaccus hakkinda suphelerin olusmasina sebep olmussa da imparatorlugun Asyali halklarini asagilayici asiri ifadelerle dolu olmasi nedeniyle herhangi bir sonuc getirmemistir Magie 1950 379 80 Cicero Pro Flacco XV Roma doneminde Akmonya dan yetisen en onemli kisi Imparator Vespasian 69 79 idaresi altinda Roma da senator olan L Servenius Cornutus dur Akmonya da bulunan yazitlardan ogrendigimize gore Cornutus praetor Kibris quaestor lugu ve Roma da Asya prokonsulu M Aponius Saturninus un legatus u olarak bulunmustur Imparator Nero 54 69 zamaninda Senato ya girmistir Bu durum Akmonya ile yaris halinde olan Aezani de Kutahya yakininda oyle bir kizginlik ve hayal kirikligi yaratmistir ki Imparator Nero tarafindan gonderilen emirnameler parcalanmistir Walton 1929 44 45 Akmonya Anadolu daki diger Roma sehirleri gibi ozerk bir yapiya sahip olmustur Sehir tuccar ve toprak sahiplerinden olusan bir elit curiales tarafindan yonetilmis ve kendi bakir paralarini darpetmistir Herhalde sehrin kendi parasini darp etmis olmasi gunumuzde hala soylenegelen ve Akmonya nin Roma Imparatorlugu nun darphanesi oldugu seklindeki soylentinin de kaynagini olusturmustur Akmonya elitinin evlilik yoluyla cevredeki diger ailelerle baglanti kurdugu bilinmektedir Bunlarin en onemlisi asagida daha detayli bahsedecegimiz Julia Severa dir Sehirde bir tiyatronun varligi yaninda son on yillarda ortaya cikarilan mozaiklerin bir spor salonuna ya da stadyuma ait olma ihtimali dusununce sehrin geliskin ve ozbilince sahip bir sosyal siyasi elitinin var oldugu varsayilabilir Whittow 1990 6 7 28 Ramsay Akmonya da kabile ve lonca orgutlenmesinin yan yana bulunmus olmasi gerektigini ve lonca orgutlenmesinin Lidya ve Pers doneminden kalma daha eski bir sosyal yapiyi temsil ederken kabilelerin Yunanlar ile birlikte ortaya ciktigini soyler Ramsay 1895 97 630 Akmonya da Din ve Yahudi CemaatiAkmonya da imparator Claudius 41 54 zamaninda bir imparatorluk kultu kurulmus ve Claudius burada Yeni Zeus olarak adlandirilmistir Magie 1950 544 Akmonya Neokorate statusu yani yerel imparator kultu Akmonya ya ayricalikli bir konum vermistir Daha sonra Servenius Cornutus un annesi Julia Severa bu kultun yuksek rahibesi archiepeia konumunda olmustur Julia Severa degisik sehirlerde akrabalari olan asil bir soydan gelmistir Ramsay 1895 97 647 49 Yalniz Akmonya nin dini cografyasinda asil ilginc olan Akmonya da varligi bilinen Yahudi cemaatidir Yukarida sozu gecen Julia Severa Akmonya da bir sinagog yaptirmistir Bu sinagogoun 80 ya da 90 li yillarda gerceklestirilen tamiratinin yaziti gunumuze kadar gelmistir Bu yazit Erces simdiki adiyla Gullucam koyu yakininda bulunmus ve cesitli defalar yayinlanmistir Bu gun Afyon Muzesi ndedir Buckler ve Calder 1939 97 Trebilco 1991 58 59 Ameling 2004 348 55 Bu bina Julia Severa tarafindan yaptirildi Sinagogun yasam boyu hahami olan Publius Tyronios Klados Haham Lucius oglu Lucius ve Arkon Publius Zotikos bu sinagogu kendi kaynaklari ve kendilerine verilen paralarla tamir ettirdiler Duvar ve tavan resimlerini bagisladilar pencereleri saglamlastirdilar ve diger butun suslemeleri yaptirdilar Sinagog ise onlari Sinagoga karsi olan comertlikleri faziletli hareketleri ve gayretleri nedeniyle altin kapli bir kalkan ile onurlandirdi Julia Severa nin 50 li ve 60 li yillarda etkin oldugu dusunulurse sinagogun da o tarihlerde yapilmis olmasi gerekir Julia Severa nin kendisinin bir Yahudi oldugu konusunda elde herhangi bir delil yoktur Ramsay 1895 97 650 Trebilco bu fikre katilmamaktadir Trebilco 1991 58 59 Yazitin iceriginden Akmonya daki sinagogun Sardis teki sinagog kadar gorkemli olmasa bile yine de onemli ve ozenli bir yapi oldugunu gosterir Yapinin ozellikleri ve Julia Severa gibi etkili bir kadinin Yahudi cemaatine olan ilgisi yan yana getirildiginde Akmonya da Yahudi cemaatinin hem nufusca fazla hem de ekonomik ve politik olarak etkin oldugu dusunulebilir Sinagogun yeri ve sekli konusunda bir sey soylemek mumkun degildir Hatiplar koyunde bulunan bir mermerdeki yedi uclu samdanin menora Akmonya daki sinagogdan geldigi dusunulmektedir Buckler ve Calder 1939 119 Trebilco 1991 60 Akmonya da bulunmus olan menora Akmonya daki Yahudi cemaatinden gunumuze daha cok mezar kitabeleri kalmistir Bu kitabeler gomulu kisinin adinin yaninda mezar hirsizlarina karsi bazi lanetler icermeleri nedeniyle kultur tarihi bakimindan onemli kaynaklardir Iste bunlardan birkaci Trebilco 1991 62 63 Ameling 2004 362 64 Titus Flavius Alexandros bu mezari henuz hayatta iken sehir konseyinin bir uyesi Archon ve onurlu bir yasam surmus ve kimseyi uzmemis birisi olarak kendisi ve esi Gaiana icin bir anit olsun diye yaptirdi Kim ki biz yani ben Alexandros ve esim Gaiana oldukten sonra bu mezari acarsa yazili olan butun lanetler kendi gorusunun ve butun vucudunun cocuklarinin ve hayatinin uzerine olsun Her kim bu mezari acmaya kalkisirsa hazineye 500 dinar ceza odesin Bu yazit Akmonya da bir Yahudi nin yonetici pozisyonuna kadar yukselebilmis olmasi acisindan onemlidir Bazi yazitlar ise gelecek nesillerde mezarlara baskalarinin gomulmesini engellemek icin yazilmistir Akmonya dan alinan ve Susuz Koyu camiinin duvarinda bulunan yazit buna guzel bir ornektir Buckler ve Calder 1939 103 104 Trebilco 1991 69 70 Eutyches in kizi Ammia bu mezari kendisi ve kocasi Kalimachos icin kendi ceyizinden harcayarak hazirladi Kim ki bu mezara oglum Eutyches ve esinden baskasini gommege kalkisirsa lanet onun cocuklarinin cocuklari uzerine olsun Bazi yazitlar Ahat Koyunde bir ev duvarinda bulunup 1934 yilindan beri Afyon muzesinde sergilenen yazitta oldugu gibi Yunanca ve Ibranice olmak uzere iki dilli yazilmistir Buckler ve Calder 1939 115 Bu ornekleri cogaltmak mumkundur Akmonya daki ve genel olarak Ic Ege Bolgesindeki Yahudi varliginin bundan cok oncelere Selevkos Krali Antiochus III MO 241 187 zamanina tarihlemek de mumkundur Trebilco 1991 5 12 Ameling 2004 356 57 Bu bolgede Akmonya disinda Sardis ve Apamea da Dinar ciddi bir Yahudi nufus bulunuyordu Ozellikle Apamea da Isa dan iki yuzyil once basilmis bazi sikkelerde Nuh un gemisi motifini isleyen sikkelerin bulunmasi cok ilginctir Trebilco 1991 86 95 Ortodoks Hristiyanligin Frigya bolgesinde baskin inanc sistemi haline gelmesinden once Akmonya ve cevresindeki en onemli gelisme Montanizm in ortaya cikisidir Montanizm Mysia li Montanus tarafindan kurulmus eskatalojik bir Hristiyan mezhebidir Anadolu da ilk yayinlan Hristiyan mezheplerinden birisidir Pepuza nin Yeni Kudus oldugu inancindan yola cikan bu inanc daha sonradan sert bir sekilde bastirilmistir Ramsay 1895 97 573 Buna ragmen Montanistler bu bolgede yuzyillarca yasamaya devam etmislerdir Bu konudaki yapilan calismalarin son yillarda yeni bir ivme kazanmasina ragmen Montanizmin Akmonya da da etkili olup olmadigi henuz bilinmemektedir Akmonya ayrica Roma Katolik Kilisesi hiyerarsisi icinde bir piskoposluktur Bu piskoposluga atandigi bilinen piskoposlar sirasiyla Optimurs 381 den once Gennadius 451 Theotimus 459 Basilius 624 Paulus 787 ve Eustachius 869 879 Ramsay 1895 97 663 Gunumuzde bu pozisyon bir unvansal piskoposluktur titular see ve 1962 yilindan beri Roma Katolik Kilisesi nce bu makama bir atama yapilmayip bos tutulmaktadir Orta Caglarda AkmonyaOrta Cag Akmonya si hakkinda bilgilerimiz nerede ise hic yoktur Kuskusuz bunun en onemli sebebi Akmonya nin sistemli bir sekilde calisilmamis olmasidir Akmonya ve etrafindaki sehirlerin Orta Caglarda ciddi bir gerileme icine girdigi dusunulmektedir Ornegin Akmonya nin komsu sehirlerinden olan Blaundus Bizans donemine kadar onemli bir yerlesim merkezi olarak varligini surdurmus Orta Cag da ise kaybolmustur Bu gun yaninda kucuk Sulumenli koyunden baska bir yerlesim birimi yoktur Yalniz Mark Whittow un da belirttigi gibi pek cok yerlesim birimi Bizans donemi boyunca hatta daha otesinde onemli yerlesim mekanlari olmaya devam etmistir Akmonya icin de benzer bir yargiya varip varamayacagimizi ileride yapilacak detayli arastirmalar gosterecektir Whittow 1987 144 217 Akmonya arkeolojisiAkmonya da sistemli arkeolojik kazilar hicbir zaman baslamamistir En son olarak 2000 yilinda Asar mevkiinde asagi yukari bir basketbol sahasiAkmonya mozaiklerinden calinan kisim ve uzerine ortulen ortu buyuklugunde bir mozaik ortaya cikarilmistir Usak Muzesi tarafindan kurtarma calismalari yapilmis olmakla birlikte mozaigin bir parcasinin hemen calinmis olmasi nedeniyle calismalar yarida kalmis mozaigin uzeri ortulmustur Basgelen 2000 23 25 Usak Universitesi Arkeoloji Bolumu tarafindan 2014 ile 2017 yillari arasinda yuzey arastirmasi gerceklestirilmistir Kaynakca Akmonia Antik Kenti 8 Agustos 2018 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 12 Mart 2021 Konuyla ilgili yayinlarWalter Ameling Inscriptiones Judaicae Orientis II Kleinasien Tubingen Mohr Siebeck 2004 Nezih Basgelen Calinan Gecmis Yitirilen Miras Akmoneia Ahatkoy Mozaikleri Arkeoloji ve Sanat 22 2000 97 23 25 W H Buckler ve W M Calder Monumenta Asiae Minoris Antiqua Vol VI Monuments and Documents from Phyrygia and Caria Manchester Manchaster University Press 1939 Cicero Pro Flacco XV Cicero The Orations of Marcus Tullius Cicero 2 cild Londra 1917 David Magie Roman Rule in Asia Minor to the End of the Third Century After Christ Princeton Princeton University Press 1950 William Ramsay The Cities and Bishoprics of Phrygia Oxford 1895 97 Peter Thonemann ed Roman Phrygia Culture and Society Cambrdige Cambridge University Press 2013 Paul Trebilco Jewish Communities in Asia Minor Cambridge Cambridge University Press 1991 C S Walton Oriental Senators in the Service of Rome The Journal of Roman Studies 19 1929 38 66 Mark Whittow Ruling the Late Roman and Early Byzantine City A Continuous History Past and Present 1990 129 3 29 Mark Whittow Social and Political Structures in the Maeander Region of Western Asia Minor on the Eve of the Turkish Invasion Oxford Universitesi Modern Tarih Fakultesi Yayinlanmamis Doktora Tezi 1987 Ladislav Zgusta Kleinasiatische Ortsnamen Heidelberg Carl Winter Universitatsverlag 1984 Smith William Ed 1854 Acmo nia Dictionary of Greek and Roman Geography Ingilizce 31 Mart 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 31 Mart 2021 Herbermann Charles Ed 1913 Acmonia Katolik Ansiklopedi Ingilizce New York Robert Appleton Company