Kumanca veya Kuman Türkçesi Kumanlar tarafından konuşulmuş olan ve Eski Kıpçakçaya giren tarihî Türk yazı dil

Kumanca veya Kuman Türkçesi, Kumanlar tarafından konuşulmuş olan ve Eski Kıpçakçaya giren tarihî Türk yazı dilidir. Bugün konuşulmayan Kumancanın, günümüzdeki Kırım Tatarcası ve Karaçay-Balkarca ile yakınlığı dikkat çeker.

Kumanca


Etnisite	Kumanlar
Ölü dil	erken 17. yüzyıl
Dil ailesi	Türk Dilleri Şaz Türkçesi Kıpçak grubu Kıpçak-Kuman Kumanca
Dil kodları
ISO 639-3	`qwm`

Kumanlar, Türk lehçelerinin Doğu Avrupa’da konuşulmuş olan kollarından birini konuşmuşlardır.

Adlandırma

Bu dil, bilimsel yayınlarda Kumanca, Kuman Türkçesi olarak belirtilir.

Tarih

Kumanlar, 11. yüzyıl ile 14. yüzyıl arasında, Doğu Avrupa’da yaşamış bir Türk boyudur. Tarihte Kıpçaklar ile aynı birlik içinde bulunmuş, bu yüzden de zamanla Kıpçaklar ile aynı sayılabilmişlerdir.

Kuman Türkçesi, Doğu Avrupa’da Karadeniz’in kuzeyinde, kısmen Balkanlar’da konuşulmuştur.

Dönem

Söz varlığı

Alfabe

Eserler

Codex Cumanicus, o dönemde Türkler tarafından yazılmayan fakat Kumancanın konuşma özelliklerini yansıtan ve dönemindeki Türk dilinin yapısını gösteren önemli bir eserdir.

Günümüzdeki kollar

Metin örnekleri

Kumanca için örnek metinler farklı transkripsiyon sistemleriyle aşağıda verilmiş olabilir. Bu farklar, yayınlardaki tercih farklarıdır, Kuman Türkçesinin alfabe tercihi ve kullanımını yansıtmaz.

Metin 1

Kristus alay ayttï kelepenlergä: «Baruŋïz, körünüŋiz papazlarga». Ol sözni Kristus bugün aytïr barča yazuqlïlarya, kim kerti kelepenler Teŋri alïnda. Igrenmedi kiši kelependen, nečik Teŋri igrenir daγi frišteler yazuqlï kišiden. Neme yoχ dünyä üstinde, nečik yaman sasïr, nečik sasïr yazuqlï can Teŋri alïnda. Ol nišan taparbiz bitik ičindä. Bir kez bir alγïšlï kiši yolγa bardï. Bir frište anïŋ bile bardï adam bolup. kačan yoldan barïrlar idi, utru bir kiši yoluχtu, yigit daγi astrï körkli kiši. kačan frište anï ïraχtïn kördi, burnun tumaladï, yoldan ïraχ qačtï. kačan ol kiši aštï, ol frište ekinči keldi ol kiši qatïnda. Andan soŋra bir kelepen kiši keldi, astrï niurdar sasïdï. Ol alγïšlï kiši, kačan kördi ol kelepenni, yoldan qačtï. Ol frište sövünüp qaršï bardï, öpti, qučtu > qučtï ol kelepenni, aštï. Ol alγïšlï kiši ekinči keldi yolγa frište qatïnda. Ol kiši sözlädi frištägä: «Ne kišisen? Burun keldi körkli yegit kiši – sen burnuŋ tumaladïŋ, yoldan qačtïŋ. kačan bir murdar sasï kiši, kelepen keldi, sen qaršï bardïŋ, öptüŋ > öptiŋ, qučtuŋ > qučtïŋ». Andan frište ayttï ol alγïšlï kišigä: «Ol körkli kiši, kim sen kördiŋ, ol kensi yazuqïndan astrï yaman sasïr, anïŋ zanï Teŋri alïnda köpten öldi. Ol et üstündä kelepen, anïŋ dzanï astrï arï-tur daγï yakšï yïyïr Teŋri alïnda. Men azam de döülmen, men frištämen. Anïŋ üčün keldim körgüzmä saγa, nečik sasïr yazuqlï can Teŋri alïnda». kačan frištä ol sözni ayttï, ančaq körünmädi.^[]

Metin 2

Atamız kim köktesiñ. Alğışlı bolsun seniñ atıñ, kelsin seniñ xanlığıñ, bolsun seniñ tilemekiñ – neçikkim kökte, alay [da] yerde. Kündeki ötmegimizni bizge bugün bergil. Dağı yazuqlarımıznı bizge boşatqıl – neçik biz boşatırbiz bizge yaman etkenlerge. Dağı yekniñ sınamaqına bizni quurmağıl. Basa barça yamandan bizni qutxarğıl. Amen!

Türkiye Türkçesi aktarması:

Atamız sen göktesin. Alkışlı olsun senin adın, gelsin senin hanlığın, olsun senin dilemeğin– nasıl ki gökte ve yerde. Gündelik ekmeğimizi bize bugün ver. Ve de yazıklarımızdan (suçlarımızdan) bizi bağışla– nasıl biz bağışlarız bize yamanlık (kötülük) edenleri. Ve de şeytanın sınamasından bizi koru. Tüm yamanlıktan (kötülükten) bizi kurtar. Amin!

Metin 3

Kuman dili	Modern Türkçe
Bizim atamız kim-sing kökte Şentlensing sening adıng Düşsün sening könglügüng Neçik-kim cerde alay kökte Bizing ekmegimizni ber bizge büt-bütün künde İlt bizing minimizni Neçik-kim biz iyermiz bizge ötrü kelgenge İltme bizni ol camanga Kutkar bizni ol camannan Sen barsıng bu küçli bu çin iygi Tengri, amen.	Bizim atamız ki sensin gökte Şenlensin senin adın Hoş olsun senin gönlün Nasıl ki yerde ve tüm gökte Bizim ekmeğimizi ver bize büt bütün günde İlet bizim minimizi Nasıl ki biz boyun eğeriz bize emir gelince İletme bizi hiç kötülüğe Kurtar bizi her kötülükten Sen varsın bu güçte bu yücelikte Tanrım, amin.

Kaynakça

^ "Kuman Duası ve günümüz Türkçe çevirisi". 22 Şubat 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Şubat 2015.

Genel kaynaklar

Galip Güner (2013), Kıpçak Türkçesi Grameri, Kesit Yayınları, İstanbul.
Doç. Dr. Ufuk Tavkul - Codex Cumanicus ve Karaçay-Balkar Türkçesi 18 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Saadet Çağatay, (1978), Codex Cumanicus sözlüğü”. Türk Lehçeleri Üzerine Denemeler.-Ankara, 139-152.
Annemarie von Gabain, (1998), “Codex Cumanicus’un dili”. Tarihî Türk Şiveleri.-Ankara, 67-109.
S.A. Goçiyayeva, H.İ. Süyünçev (1989), Karaçay-Malkar-Orus Sözlük=Karaçayevo-Balkarsko-Russkiy Slovar.-Moskva, Russkiy Yazık.
K. Grönbech, (1992), Kuman Lehçesi Sözlüğü. Codex Cumanicus’un Türkçe Sözlük Dizini / çev. Kemal Aytaç.-Ankara: Kültür Bakanlığı.
Ufuk Tavkul, (1998), “Kafkasya’nın otokton (yerli) halkları meselesi ve Kafkasya halklarında etnik köken arayışları”. Kırım Dergisi, 6 (24), 36-39.
Ufuk Tavkul, (2000), Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü.-Ankara: Türk Dil Kurumu.

[1] "Kuman Duası ve günümüz Türkçe çevirisi". 22 Şubat 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Şubat 2015.