Kıpçaklar veya Kumanlar (Rusça: По́ловцы Polovtsı ya da Кума́ны Kuman, Çince: 钦察, Qīnchá), eski Türk halklarından biridir. Dilleri Kıpçakça olup üç kol halinde gelişim göstermiş ve daha sonra da Kıpçak dillerine kaynaklık etmiştir.
En azından 8. yüzyıldan beri bilinen, kıbçak/kıpçak adı dışında, aynı Türk topluluğu için, üçü yerli (Türkçe) ve dördü de yabancı olmak üzere toplam yedi ad tespit edilmiştir:
- Diğer Türk kavimlerinin kullandığı, İslamî tarih ve coğrafya edebiyatında görülen ve daha sonraları Moğol ve Çin kaynaklarında da rastlanan kıpçak;
- Genellikle Bizans yazarları tarafından kullanılan ve nadiren Rus, Şark ve Latin kaynaklarında da görülen kuman;
- Daha çok Macarların benimsediği ve birkaç Arapça coğrafya kitabında da bulunan kun adları, yerli sözler iken;
- 11. yüzyıldan beri Rus metinlerinde bulunan polovets;
- Adam von Bremen’ın 11. yüzyıla ait Latince eserinde zikrettiği palladi;
- 13. yüzyıl ve Latince metinlerde görülen valwen;
- Edessalı Mateos'un 12. yüzyıldan kalmış Ermenice kitabında zikrettiği xarteşk’n adları da, komşuluk temaslarından sonra yapılmış birebir kelime tercümeleridir. Hem Türkçede hem de diğer dillerde Kıpçak-Kuman sözcükleri sarışın anlamına gelmektedir.
Kıpçaklarda da diğer bazı Türk boylarında olduğu gibi bir “sarışın”lık ve açık renk göz durumu söz konusudur. Ayrıca görüşlerden bazıları etnonimin Rusça versiyonu olan polovets adının Slav dillerinde hep sarı değil, bazen mavi rengi(göz) de bildirdiğini belirtir.
Tarih
Kıpçaklar, tarih sahnesine 9-11. yüzyıllar arasında, İrtiş boylarında Kimeklerle iç içe çıkmışlardır. Bunlar daha 8-9. yüzyıl civarında Orta Asya’dan Urallara geçmiş ve burada üstünlük kurmuşlardır. Sonra onları Siriderya boylarında, Oğuzlarla yan yana ve Orta Asya’ya dağılmış hâlde görüyoruz. Kıpçaklar, Moğol istilasından önce de Siriderya, İdil ve Don arasında, Kafkas ve Kırım dağlarında, Hazar’ın kuzey düzlüğü ile bugünkü Kazakistan’ın orta ve kuzeybatı kısmında yaşayıp pek çok Türk kavmi ile karışmışlar ve İran, Suriye, Rusya, Doğu Avrupa ve Bizans ile askerî, ticarî ve iktisadî ilişkiler kurmuşlardır. Önceleri “” (Oğuz bozkırı) diye bilinen topraklar da, artık XIII. asırda Deşt-i Kıpçak adıyla anılmaya başlanmıştır. Çin’den Don nehrine, Ural’dan Karadeniz’e kadar olan alana yayılan Kıpçaklar, bu devirden sonra da büyük bir hareketlilik içindedirler.
Daha ziyade Macar tarihçilerinden edinilen bilgilere göre, 1020 civarında, Batı Sibirya’da büyük bir Kimek-Kıpçak kavimler birliği vardır. Kuman (Macarca Kun) kavim yapısının, Kunlar ve Sarıkların yanı sıra en önemli üçüncü halkı olan Kıpçaklar bu devirde birleşmişler ve kaynaşmışlardır; sonraları çok meşhur olan Kuman kavim adı da, işte bu devirde ortaya çıkmıştır. Bu devirde görülen Kuman-Kıpçak kavimler birliğinden evvel, Kuman halkı daha doğuda yaşarken, Sarı Uygurları yenip ülkelerini işgal etmişler ve bu halkın bir kısmını kendilerine bağlamışlardır. İşte bu Kuman-Sarı Uygur birleşmesi, 10. yüzyılın ikinci yarısında, Kıtaylar ve komşuları Kayların sıkıştırmasıyla, batıya, Oğuzların ve Karlukların topraklarına yönelmişlerdir. Bu göçün devamıyla, yukarıda zikredilen Oğuz bozkırı, artık, tarih kaynaklarında Kıpçak bozkırı olarak yer almaya başlayacaktır. Onların tarihte az görülen bu yürüyüşleri, 11. yüzyılda Rus beyliklerine karşı kazandıkları bir dizi galibiyetten sonra, Karpatlar’a, Balkanlar’a kadar sürecektir. Böyle gelişen Kıpçak-Kuman varlığı, 13. yüzyılın sonlarına kadar, bu bölgenin tayin edici bir gücü olagelmiştir. Balkanlardaki Eflak-Boğdan Prensliğini Kıpçaklı Komutan Toktemirus'un oğlu Başbuğ Basarapa kurmuştur. Önemli Kıpçak Başbuğlarından biri olan Kopyak (köpek) sık sık Rus Knezlerine baskın yaparak Kırım sahil hattının yükünü hafifletmiş Rusları sibirya bölgesine hapsetmiştir.
Özellikle 13. yüzyılda, Moğol akınları önünde, Avrasya bozkırlarında çok geniş bir alana yayılan Kıpçaklar, dinamik bir güç olarak komşu devletlerin bazen korkulu düşmanı ve bazen de güvenilir müttefikleri olmuşlarsa da çok parçalanmışlar ve tarihte, kendi adlarıyla anılan bir devlet bırakamamışlardır.
Bölgeye Kumanlar’dan yadigar kalan bir isim de Kemençe’dir. Kemençe, Kumanlar da şahıs ismi olarak da kullanılmıştır. 1290 da Macar Kralı IV. Laszlo’yu öldüren Kumanlardan birinin adı Kemenche idi. Kemençe ismini Kumanların yayıldığı sahalarda da görmek mümkündür. Kırım yarımadasında Kemençe, Küçük Kemençe, Murzatar Kemençe isimli köyler bunlardan bazılarıdır. Gagauzlarda Kemençe kelimesinin anlamı Keman olup Kemençe çalıp oynanan oyunun adı da Horodur.
Anadolu coğrafyası içinde özellikle Gümüşhane, Bayburt ve Artvin'in ilçeleri olan ;Ardanuç, Şavşat, Yusufeli gibi bölgelerdeki Kıpçak unsurlar toponimi ve etnografya çalışmaları ile takip edilebilmektedir.
Moğol İstilası
1237’de Moğol İmparatorluğu'nun saldırısına uğramış ve 1239'da tamamen yenilgiye uğramışlardır. Bu yenilginin ardından Kıpçakların bir kısmı bugünkü Rusya, Ukrayna ve Kazakistan toprakları üzerinde kurulan Altın Orda'nın egemenlik sahasında kaldılar. Diğer kısımları ise Deşt-i Kıpçak topraklarından değişik bölgelere yayıldılar.
Mısır'da Memlûkler
Kıpçakların esas sahalarının dışında Mısır bölgesi, onların savaşçı güç ve köle (Ar: memlûk) olarak geldikleri bir bölgedir. Zamanla bu bölgede hakimiyeti ele geçirip Memlûk Devleti’ni kurmuşlardır. Böylece, Mısır'da Bahriye Memlûkleri olarak bilinen hanedanı kurdular. Memlûkler'in en önemli hükümdarı olan Sultan Baybars, Kırım yarımadasında doğmuştur. Memlüklerde Mısır tarihinde önemli yeri olan; Kutuz, Aybek, Aktay, Kalavun gibi önemli Kıpçaklı askeri komutanlar yetişmiştir. Bu komutanların mukavemeti Mısır'ı Moğol istilasından korumuştur.
Macaristan'da Kunlar
Kıpçak Diyarının Moğol istilasına uğramasıyla Başbuğ Köten komutasında Yaklaşık 40.000 haneli bir grup ise bugünkü Macaristan'a gitmiş ve Kunlar denilen etnik grubu oluşturmuştur. Kıpçak Beylerinden Kemenche Macar kralına suikast düzenleyerek öldürmüştür. Macaristan Kıpçakları Hristiyan olarak dil ve kültürlerini kaybetmişler zannediliyordu ama son yıllarda Macaristan’da kendilerinin Köten Han’ın torunu olduğunu söyleyen ve Büyük Kumanistan yani Nagykunsag’ın bir şehri olan Karsak civarında yaşayan 75.000 civarında bir Kıpçak Türk grubunun olduğu tespit edilmiştir. Bunlar Hristiyandırlar. Bu Kıpçakların dili olan Kıpçakçay'ı Macaristan’da son kullanan kişi 1804 yılında ölmüştür. Fakat bu dilden kalan son hatıra bir dua hâlen söylenmekte ve bilinmektedir. TRT yapımı Özütürk belgeseli bunları kayda almıştır.
Anadolu'da Kıpçaklar
Bizans Arazilerini ve Şehirlerini yağmalayan efrafta başıboş dolaşan Kıpçaklar Bizans arazilerine zarar vermelerini engellemek ve onların askeri yeteneklerinden faydalanmak isteyen İmparator III. İoannis, Bizans hizmetine aldığı bu Kıpçaklardan bir kısmını Trakya ve Makedonya'da bir kısmını da Anadolu'da Menderes Havzasına (Menderes nehri ve çevresine) bir kısmını ise Frigya ve Bitinya topraklarına (Günümüzde Ankara, Afyon, Eskişehir, Bolu, Düzce, Kastamonu, Sakarya, Zonguldak), İznik İmparatorluğu ve Latin İmparatorluğu topraklarına, Moğol ve Selçuklu tehlikesinden korunmak için yerleştirildiler. Bugün bu illerdeki Kıpçak-Kuman asıllı köyler bu tarihte Anadolu'ya girmiştir.
Bazı araştırmacılar III. Ioannes Vatatzes'in bu uygulamasının pek işe yaramadığım ve Kumanların Türkmenlerle karışmasıyla bölgenin Türkleşmesinin hız kazandığını ileri sürerken II. Theodoros Laskaris "Sen Kuman'ı batı bölgelerinden buraya getirmek suretiyle onun cinsinden doğuda hizmet eden bir kavim yarattın ve Türklerin sınırlarına ikamet etmekle Türklerin batıya doğru durmadan ilerlemelerini önledin" ifadeleriyle babasının bu nüfus transferi politikası ile Balkanlardan Anadolu'ya kalabalık sayıdaki Kuman topluluklarının ikamet ettirilmesi sonucunda Anadolu'daki Türklerin Batı yönündeki yayılmalarının önüne geçildiğinden övgüyle söz etmektedir. Çağdaş Bizans yazarlarından Pakhymeres de III. Ioannes Vatatzes'in bu uygulamasını İznik İmparatorluğu'nun en önemli icraatı olarak yorumlamaktadır. Aynı şekilde bir diğer Bizans müellifi Akropolites'in ifadelerinden de Kumanların Anadolu'da yerleştirilmesinin çok mantıklı bir hareket olduğunu düşündüğü anlaşılmaktadır". Gerçekten de İoannes'in sınır savunmasını başarı ile sürdüren kuvvetlerini Kumanlar ile desteklemesi mevcut şartlarda akıllıca bir davranıştı.
Amasra'nın biraz doğusundan başlayan İznik imparatorluğu ile Selçuklular arasındaki sınır, Sakarya Nehri'ne paralel olarak bir yay şeklinde güneydoğuya doğru inerek Anadolu'nun güneybatı sahillerinden denize dökülen Dalaman Çayı'na kadar uzanıyordu. Sınırın İznik imparatorluğu tarafındaki hat boyunca çok sayıda kale bulunmaktaydı. Ayrıca iki devlet arasında herhangi bir yerleşimin olmadığı boş araziler (Selçuklu Uç bölgeleri) uzanmaktaydıki bu bölgelerde Türkmenler ve İznik sınır savunmacıları (Akritai) arasında sık sık çatışmalar yaşanmaktaydı. İznik İmparatorluğu'nun Karadeniz sahili boyunca sahip olduğu topraklar Amasra'dan batıya doğru uzanan dar sahil şeridinden ibaretti. İç kesimler Selçukluların denetimindeydi. Bununla birlikte İznik yönetimi açısından asıl sorunu XII. yüzyıldan itibaren Selçukluların akınlarının yoğunlaştırdıkları Menderes havzası ve Türkmenlerin yoğun olarak bulundukları güney sınırı teşkil etmekteydi. Özellikle Anadolu'nun güney batısındaki bölgelerde sürüleri ile dolaşan kalabalık Türkmen toplulukları büyük bir tehdit oluşturmaktaydı. Anadolu'daki soydaşları ile aynı savaş taktiklerini ve silahları kullanan Kumanların bu bölgede yerleştirilmesi hiç şüphesiz hareketli Türkmen atlılarına karşı yerleşik savunma hattından daha etkili bir yöntemdi. Kumanlardan çoğunlukla hafif süvari birlikleri olarak yararlanan Bizans yönetimi Kumanları aynı zamanda ordu içinde de kullanmaktaydı. III. Ioannes Vatatzes, bu Kumanlardan Anadolu'da yararlandığı gibi Balkanlardaki mücadeleler sırasında da faydalanmaktaydı. Nitekim 1242 yılındaki Selanik kuşatması sırasında Vatatzes'in ordusunda Kumanların da olduğunu bilmekteyiz".
III. Ioannes Vatatzes'in ardılları döneminde de Kumanların Bizans ordusundaki varlığı devam etmiştir. 1256 yılında II. Theodoros Laskaris'in Selanik valisinin yanında bıraktığı birlikte 300 Kuman bulunmaktaydı". 1259 yılında Epir Hükümdan II. Mikhail Dukas ve müttefikleri Sicilya Kralı Manfred ve Akhaia Prensi Guillaume Villahardouin'in ordusu ile Pelagonya Ovası'nda karşı karşıya gelen İznik ordusunda 1500 Macar, 300 Alman ücretli asker, 600 Sırp atlısı ve bir miktar Bulgar kuvvetinin yanı sıra 1500 Türk (Selçuklular kast ediliyor) ve İznik İmparatorluğu'nun doğu sınırı ile ilgili olarak, 2000 kişilik Kuman süvari birliği bulunmaktaydı. Savaş sırasında şiddetle düşmana saldıran Türk ve Kuman birlikleri sayesinde Bizans ordusu önemli bir zafer kazanmıştır. 1261 Temmuz'unda İstanbul'a girerek 57 yıllık Latin işgaline son veren VIII. Mikhail Palaiologos'un muzaffer komutanı Aleksios Strategopulos'un kuvvetleri içerisinde de 800 Kuman bulunmaktaydı.
Başkentin yeniden İstanbul'a nakledilmesinin ardından tüm dikkatin batıya çevrilmesi ile Anadolu'nun yerli askerleri gibi Kumanların da bu kez Avrupa'daki mücadelelerde kullanıldıkları göze çarpmaktadır. VIII. Mikhail'in 1263-1264, 1270-1272 ve 1275 yıllarındaki Avrupa seferlerinde ordusunda kalabalık sayıda Kuman askerinin varlığı bilinmektedir.
imparator III. Ioannes Vatatzes'in iktidarı döneminde Bizans hizmetine giren bu Kuman topluluğu ile ilgili son kayıt II. Andronikos'un Epir kuşatması sırasında sergiledikleri disiplinsiz davranışlar ile ilgilidir. 1291 yılında Epir Despotluğu ile Napoli Krallığı arasında bir ittifak kurulmasından endişelenen Bizans yönetimi 1292 yılında Epir üzerine sefer düzenledi. Otuz bin piyade ve on dört bin süvariden ibaret olan Bizans ordusunun ana gücünü Türkler ve Kumanlar oluşturmaktaydı. Başlangıçta birkaç başarı elde eden Bizans kuvvetleri daha sonra Akhaia Prensi'nin Epir'e yardım etmek üzere kuvvetleri ile bölgeye gelmesiyle geri çekilmek zorunda kaldı. Bu harekât sırasında Kuman birliklerinin ordunun disiplinini bozan düzensiz hareketleri sonucu geri çekilme bozguna dönüşmüş ve Bizans'ın Epir seferi büyük bir hayal kırıklığı ile son bulmuştu. Türk yayılışına engel olma yolundaki Moğol istilası sonrası Bizans hizmetine alınan Kumanlardan bir kısmının da imparatorluk sarayında görev yaptıkları ve zaman içinde yüksek mevkilere geldikleri görülmektedir. Nitekim Kuman beylerinden birisinin oğlu olan Syrgiannés (Sytzigan: Sıçğan: Sıçan) vaftiz edilerek Hristiyanlığı kabul ettikten sonra Palaiologos ailesinden bir kadınla evlenmiş ve daha sonra Megas Domestikos unvanını almıştı. Onun soyundan gelenlerin Bizans İmparatorluğundaki varlığı yaklaşık 100 yıl boyunca devam etmiştir. Bizanslaşmış bu Kuman ailesinin son temsilcisi de ailenin ilk üyesi gibi Syrgiannés adını taşımaktaydı. Makedonya ve Trakya valiliği yapılan Syrgiannés, yaşlı imparator II. Andronikos ve torunu arasında 1320 yılında başlayan mücadelelere katıldıktan sonra gözden düşmüş ve 1334 yılında imparatorun adamları tarafından öldürülene kadar sönük bir hayat sürmüştür.
Güney-batı Anadolu bölgesindeki ikinci bir Kıpçak grubu ise, 1230’da Anadolu Selçuklu Devleti Sultanı Alaeddin Keykubat’ın Celâleddin Harzemşah’ı mağlup etmesinden sonra Anadolu’nun çeşitli bölgelerine yayılmış ve Batı Anadolu’da horzumlu ismiyle yaşamaya devam etmiş olan göçebe bir Oğuz-Kıpçak cemaatidir . Bu aşiret, bölgede Peçin, Muğla, Köyceğiz ve Bozöyük’te meskûndur H. 923’te (1517) bölgede yaşayan horzum oymağı, 1318 haneye ve 7590 nüfusa sahiptir Harzemşahlar’ın göçebe Kıpçak boylarıyla ilişkileri, Selçukluların Kıpçaklarla olan ilişkisinden daha fazla idi Bölge ağzındaki Kıpçakça unsurları bu oymak temsil etmektedir. Bizans İmparatoru John III Doukas Vatatzes (III. Ioannes Vatatzes) (1222- 1254) zamanında Selçuklu uç beylerine karşı Anadolu’nun özellikle batı bölgelerinde tampon oluşturmak amacıyla Balkanlardaki Hristiyan Kumanları yerleştirmiştir. Bu bölge, Sinop’un batısından Menderes vadisine kadar olan hattır. Batı Karadeniz bölgesindeki bir diğer Kıpçak etkisi de Kastamonu havalisinde hüküm sürmüş olan Çobanoğulları beyliği dönemine dayanır. Selçuklu emirlerinden Hüsameddin Emir Çoban, Karadeniz’i aşarak Kıpçak bozkırlarına bir sefer yapmış ve buradan sayısız ganimet ve köle ile dönmüştür 1223’te Rus ordusuyla birlikte Moğollara karşı koyan ve yenilen Kıpçaklar, Ruslardan ayrılarak Balkanlara ve Kırım’a yönelmişlerdir. Kırım’a gelenler, devam eden Moğol saldırıları yüzünden Suğdak üzerinde deniz yoluyla Sinop’a gelmişler ve Bolu, Düzce, Karabük, Kastamonu, Zonguldak ve Bartın yörelerine yayılmışlardır Ayrıca Candaroğulları beyliği döneminde Kırım ve Kıpçak bölgesi ile deniz ticareti artmıştır. Hatta Mısır ile Deşt-i Kıpçak bölgesinin ticaret merkezi Bartın yöresi olmuştur.
Macaristan'a yerleşmiş 7 Kuman kabilesinden biri olan Olaş boyu, Oğuz-Kıpçak savaşı sonrası Oğuzlara katılmışlardır. Bunlardan Anadolu'ya göçen Ulaş kabilesinden olanlar, geleneklerinin ve halk sanatlarının bir kısmını korumayı başarmışlardır. Olaş adının mânâsı ise “Birleşmiş”, “İttifak yap” olan Olaştır.
Ulaşlar-Ulaşlı-Ulaş isimli yerleşim yerlerinin Bulunduğu iller ise : İçel, Ankara, Tekirdağ, Tokat, Muğla, Artvin, Sivas, Kocaeli, Nevşehir, Mardin, Gaziantep, Siirt, Bolu, Kütahya olmak üzeredir. Macar müzik adamı Béla Bartók 1936 yılında derleme yapmak amacı ile Toroslar'da Ulaş soyundan gelen Yörük köylerine gitmiş Ulaş Yörük köylerinde dinlediği türkülerin Macar Halk Müzikleri ile benzediğini fark etmiştir, dinlediği Türkülerin benzeri Slavlar'da,Yunanlar'da, Rumenler'de yoktur. Araştırmalara göre Macar Halk Müziğinin 1000 Yıldan daha genç bir Türk etkisi vardır, bu miras ise Macaristan'a göçen Kumanların mirasıdır.
Kumanların torunlarının kimler olduklarıyla alakalı çeşitli görüşler ileri sürülmüş olsa bile, Anadolu'ya yerleştirilen Kumanların akıbeti hakkında herhangi bir çalışma yapılmamıştır. Kumanların asimile edilme amaçlı değil, kendi savaşçı özelliklerini muhafaza edecekleri şekilde yerleştirilmiş olmaları doğaldır. Yani Vatatzes bunları iyi ve uysal bir yurttaş yapmak için değil, kendi topraklarını doğudan gelecek istilalara karşı savunabilmek için yerleştirmiştir. Bu nedenle İznik İmparatorluğunun bu Kuman grubu üstünde herhangi bir asimile etme çabası içine girmediklerini düşünebiliriz. Bu dönemde Stratiotes olarak yerleştirilen Kumanların sayıları net olarak bilinmemektedir. Ancak sadece Büyük Menderes havzasına yerleştirilenler için 10.000 gibi bir rakam telaffuz edilmektedir. Kumanların bu şekilde yerleştirilmesi Roma savunma hattının güçlendirilmesi demek olduğundan ve doğudan gelen Türkmen ve Moğol akınlarına karşı da bir tür tampon görevi gördükleri için İznik İmparatorluğunun topraklarının güvenliği bu şekilde güven altına alınmıştır. İznik İmparatorluğu döneminde Kumanların yerleştirildikleri bölgeler ile günümüzde Manav olarak adlandırılan bir Türk grubunun yaşadıkları bölgeler birbirleriyle neredeyse örtüşmektedir. Manav adı verilen bu Türk grubu özellikle Çanakkale, Balıkesir, Yalova, Bursa, Bilecik, Sakarya, Düzce, Zonguldak ve Kocaeli illerinin köylerinde, ayrıca İstanbul'un Anadolu Yakasındaki köylerde, Bolu ve Eskişehir illerinde yaşamaktadırlar ki bu bölge İznik İmparatorluğunun Anadolu'da 13. Yy'daki topraklarının önemli bir bölümüne denk gelmektedir. Bahsi geçen bu grubun köyleri bölgedeki en eski yerli Türk köyleri olarak bilinmektedir. Manav Türkleri ile alakalı ne yazık ki fazla bir çalışma yoktur. Sadece dilciler ve dil bilimciler tarafından az sayıda ve lokal olarak dil çalışmaları yayınlanmıştır. Ancak bu bizce eksik kalmış, dil verilerinde görülen ve bu çalışmalarda dikkati çekilen Kuman (Kıpçak) ağız özellikleri dönemsel bir etki olarak görülmüştür. Ancak bundan sonra konuyla alakalı yapılacak olan çalışmalarda, yukarıda verdiğimiz tarihsel veriler ışığında, konunun farklı bir gözle yeniden incelenmesi gerektiğini düşünmekteyiz.
Askeri güç
Kıpçak askerleri genelde kargı kullanan Süvari birliklerinden oluşmuştur. Otorite sahibi askerler miğfere bağlı maskeler kullanırdı.
Savaş yöneticisi olarak genelde Başbuğ'lar bulunurdu. Askerlerden farklı kıyafet giyerlerdi. Askeri olarak çok gelişen Kuman Devleti'nde Başbuğlar, ordu için çok büyük önem teşkil etmekteydiler.
Daha önceki Türk devletleri gibi Hatun'lara önem vermişlerdir. Orduda birçok kadın asker yer almıştır.
Gürcistan'da Kıpçaklar
Gürcüler ile Kuman-Kıpçaklar arasındaki ilk temaslar, Kuman ve Kıpçaklar'ın Rusya'nın güney bozkırlarında göçebe bir konfederasyon kurduğu 11. yüzyıla kadar uzanıyor. Onların Gürcistan ile ilişkileri genellikle barışçıldı. Dahası dönemin Gürcü siyasetçileri Kuman ve Kıpçaklar'ı Selçuklu fetihlerine karşı potansiyel müttefikler olarak görüyorlardı. Gürcü vakayinamelerine göre, Gürcüler göçebelerin iyi dövüş becerilerinin, cesaretlerinin ve emrindeki büyük insan kaynaklarının farkındaydı.
Gürcü-Kuman/Kıpçak birliğinin mimarı, on binlerce Kuman-Kıpçak savaşçısını kullanan ve onları 1118'deki hükümdarlığı sırasında Gürcistan'a yerleştiren Kral IV. Davit (1089-1125) idi. Davit'in Selçuklu işgalcilerine karşı mücadelede askeri reformlarının ana parçalarından biri olan bu etkinlik, aralarında kralın kendisi ve baş danışmanı ve hocası Giorgi Çkondidi'nin de bulunduğu üst düzey bir Gürcü heyetinin Kıpçak karargahına ziyaret düzenlemesi ile oldu. Göçebelerle olan bu ittifakı güçlendirmek için Davit, Kuman-Kıpçak prensesi, Atrak Han'ın (Gürcü vakayinamesinde Şaraga'nın oğlu) kızı Guranduht ile evlendi ve yeni akrabalarını Gürcistan'a yerleşmeye davet etti. Kral, Kıpçaklar ve Alanlar arasında bir ateşkese aracılık etti ve 1109'da Atrak'ı mağlup eden Kiev'in Rus Büyük Dükü Vladimir Monomah ile göçebe kabilelerin Gürcistan'a serbest geçişini sağlamak için bazı istişarelerde bulunduğuna inanılıyor.[]
Bu diplomasi sonucunda, Atrak yönetimindeki 40.000 Kuman-Kıpçak ailesi Gürcistan'a yerleşti. Anlaşmaya göre, her Kuman-Kıpçak ailesi Gürcü ordusuna tam silahlı bir asker verecekti. Onlara toprak ve silah verildi ve kralın doğrudan kontrolü altında düzenli bir güç haline geldiler. Beş bini kraliyet muhafızlarının bir parçasıydı; geri kalanlar ise Selçuklu Türklerine karşı esas olarak sınır bölgelerine gönderildi. Gürcistan'ın orta Kartli ovalarını kışlak ve Kafkasya eteklerini yaylak olarak kullanarak yarı göçebe bir yaşam tarzına öncülük ettiler.[]
Doğu Slav kroniklerinin Orta Çağ koleksiyonu, Vladimir Monomah'ın 1125'te ölümünden sonra Atrak Han'ın kardeşi Don Kıpçaklarından Sırçan Han'ın Atrak'a bir ozan göndererek eve dönmesini istediğini belirtir. Efsaneye göre han, ozanın sesini duyup onun getirdiği steplerin otlarını kokladığında, kırsaldaki göçebe hayatından dolayı vatan hasreti çekmiş ve sonunda Gürcistan'ı terk etmiştir. Ancak yine de bir grup Kıpçak paralı asker Gürcistan'a yerleşti, Ortodoks Hristiyanlığı benimsedi ve hatta yerel halkla karıştı.[]
Gürcüler tarafından "naqivchagari" (yani, asimile olmuş Kıpçak) olarak bilinen Hristiyanlaştırılmış (ve artık Gürcüleştirilmiş) Kıpçak subayları, zamanın aristokrasisinin isyanlarını bastırmada belirleyici bir rol oynadılar. Gürcü kraliyetine olan bağlılıkları prestijlerini artırdı ve III. Giorgi (1156-1844) döneminde Kıpçaklar, eski, bencil aristokrasinin tam tersi yeni bir askeri aristokrasi yarattı. Bu, Giorgi'nin halefi Kraliçe Tamara'yı (1184-11213) neredeyse tüm yüksek rütbeli Kuman-Kıpçakları kovmaya zorlayan aristokratik muhalefette büyük bir memnuniyetsizliğe neden oldu.[]
Tamar'ın halefi IV. Giorgi (1213-1223), belki de on binlerce göçebe Türk paralı askerini kullanmaya devam etti. Gürcüler onlara "Kivçağni Ahalni", yani "yeni Kıpçaklar" diyorlardı. Ancak bazıları kraliyet ordusunda hizmet etmeyi reddetti ve modern Azerbaycan topraklarında bulunan Gence ve Arran'a taşındı. Daha sonra Gürcüler bu çeteleri yendi ve yok etti. Göçebelerin bir kısmı Gürcü saflarında hizmet vermeye devam etse de, bir dizi Kuman-Kıpçak müfrezesi 1225'te Gürcistan'a yaptığı seferde Celâleddin Harezmşah'ye katılarak zaferini sağladı. Kıpçaklar, 1230'ların sonlarında Moğolların Gürcistan'ı işgali sırasında her iki tarafta da savaşmış olsalar da çoğu daha sonra Moğollara karıştılar.[]
Genetik
Mayıs 2018'de Nature dergisinde yayımlanan bir genetik çalışmada, yaklaşık olarak MS 1000 ila 1200 yılları arasındaki zaman dilimine ait iki Kıpçak erkeğinin kalıntıları incelenmiştir. Bir erkek bireyin kalıntısı, Baba tarafından Y-DNA Haplogrup C, Anne tarafından ise MtDNA - F1b1b taşıyıcısı olduğu ve Doğu Asya atalarına sahip olduğu belirlenmiştir, diğer erkeğin ise MtDNA D4 taşıyıcısı olduğu tespit edilmiş ve Avrupa atalarına sahip olduğu gözlemlenmiştir.
Dini inanç
Kıpçaklar Şamanizm inancına bağlıydılar. İslami merkezlerin yakınlarında Müslümanlığın kabul edilmesi meydana geldi. Moğol istilasını takiben Altın Orda Kıpçakları arasında İslam inancının popülerliği artmıştır. Bazı Kıpçaklar ve Kumanlar'ın 11. yüzyıl dolaylarında Müslümanlar ile olan çatışmalarında müttefik oldukları için Gürcüler'in aracılığıyla Hristiyanlık inancını benimsedikleri bilinir. Ayrıca Kıpçak Hanı Otrok'un kızı ile evli olan Gürcü Kralı IV. Davit'in isteğiyle büyük bir kitle vaftiz olmuştur. 1120'den itibaren bir Kıpçak millî Hristiyan kilisesi ve önemli bir ruhban sınıfı bulunmaktaydı.[][].
Codex Cumanicus
Codex Cumanicus (Kodeks Kumanikus), Karadeniz’in kuzeyindeki Kıpçak Türklerinden (Kumanlar) İtalyanlar ve Almanlar tarafından 14. yüzyılda derlenmiş iki bölümlük bir eserdir.
Sözlük-metinler derlemesi olarak sayılabilecek eserin adı Latincedir ve Kuman Kitabı olarak Türkçeye çevrilebilir.
On Bir Batı Kıpçak Boyu (Ak Kıpçaklar)
- TOKSOBA (Dokuzoba): Tatar kökenlidir. Moğollarla işbirliği yaparak Durutları yok etmenin eşiğine getirmiştir.
- JETİOBA (Yedioba): Kalabalık bir boydur.
- BURDJOGLİ (Burçoğlu): Kıpçak Toplumunun Merkezini oluşturan boylardan biridir.
- ELBARLİ (Kurtbölgeli): Kıpçak Hanları bu boydan seçilirdi.
- KANGAROGLİ (Konguroğlu): Peçenek asıllıdır. Sonradan Kıpçak organizasyonuna girmiştir.
- ULADJOGLİ (Ulaşoğlu): Macaristan'da iz bırakmış bir boydur.
- DURUTLAR (Dörtler-Dörtoba): Moğol saldırısından büyük zarar görmüş Deşti-Kıpçak'dan göçmüştür.
- KULABOGLİ (Kulobaoğlu): At besleme kültürü çok güçlüdür.
- JORTAN (Çortan): Turna balığı anlamına gelmektedir.
- KARABİRKLİ (Karaşapkalı): Peçenek asıllıdır.
- KOTAN (Kutan): Kuman asıllıdır.[]
Tarihte kayıtlı Kıpçak Bey ve Komutanları
- Atraga (atrak): Dağıstan, Şaman - Kendisine bağlı 40.000 takipçisi ile Gürcistan'a göçmüştür.
- Asen: Bulgaristan, Ortodoks
- Aktay: Mısır, Müslüman - Kutuz tarafından öldürülmüştür.
- Aybek: Mısır, Müslüman - Kutuz tarafından öldürülmüştür.
- Baybars: Mısır, Müslüman - En meşhur Kıpçakdır. Kutuz'u süikast düzenleterek öldürtmüş ve yerine geçmiştir.
- Basaraba: Eflak-Boğdan, Ortodoks - Balkanlar'daki Basarabia adlı bölge kendisine atfen namlandırılmıştır. Eflak -Boğdan prensliğini kurmuştur.
- Baytursun: Dağıstan, Şaman
- George TERTER: Bulgaristan, Ortodoks
- Gorgor: Gürcistan, Ortodoks
- Jortan: Artvin, Ortodoks - Mensubu olduğu Çortan Boyu ile anılmış şahsi ismi kullanılmamıştır. Osmanlı tapularında kendisine ait mülklerden bahsedilmektedir.
- Toktemirus: Eflak- Boğdan, Ortodoks - Basaraba'nın babasıdır.
- Sevinç: Dağıstan, Şaman
- Stefan ŞİŞMAN: Bulgaristan, Ortodoks - Sishman ailesi uzun yıllar Bulgar Kraliyet ailesini oluşturmuştur.
- Şaraga (sarıcık): Kırım, Şaman - Önde gelen Fetihci komutanlardandır. Hayatı boyunca aktif bir politika izlemiş komşu milletlere korku salmıştır. Baskın düzenleyip köle alma konusunda oldukça başarılı idi.
- Tumanbay (dumanbey): Balkanlar, Şaman
- Kemenche: Macaristan, Ortodoks - Macar Kralına Suikast düzenleyip öldürmüş, Yakalanıp idam edilmiştir.
- Kubasar (ters saldıran): Gürcistan, Ortodoks - Darbe ile Başkomutanlıktan alınmış üzüntüden felç olmuştur. Kendisine bağlı oymaklar Rize'ye göçmüştür.
- Kutlu Aslan: Gürcistan, ortodoks - Kubasar'a darbe düzenlemiş yeni yönetimde rol almıştır.
- Kutuz: Mısır, Müslüman - Aybek ve Aktay 'ı öldürmüş, Baybars'ı keşfetmiştir. Yönettiği Ayn Calut Muharebesi ile Dünya'da Moğolları yenen ilk komutan olmuştur. Baybars'ın düzenlettiği süikast sonucu ölmüştür.
- Kopyak (köpek): Kırım, Şaman - Kırım Bölgesinin önde gelen Başbuğlarındandır.
- Köten: Macaristan, Şaman - Macaristan'ı istila etmiş, Kral ile anlaşarak kendisine bağlı 40.000 takipçisi ile yerleşik hayata geçmiştir.
- Könçek (pantolon): Kırım, Şaman - Önde gelen komutanlardandır. Balkanlara sık sık inmiş Bizans ordularını çok yıpratmıştır.
- Kalavun: Mısır, Müslüman
- Tapar HAN: Güney Rusya, Şaman - Kıpçak organizasyonunu kuran ilk Kıpçak Hanıdır. Elbarli Boyuna mensuptur.
- Akbaş: Romanya, Ortodoks - Devlet adamı.
- Akkuş: Romanya, Ortodoks - Devlet adamı.
- Çolpan: Romanya, Ortodoks
- Toluntay: Romanya, Ortodoks
- Payandur: Romanya, Ortodoks
- Tutarkan: Romanya, Ortodoks
- Berkiş: Romanya, Ortodoks
- Balika (Balık): Balkanlar, Şaman - Dobric'in babasıdır.
- Dobriç: Balkanlar, Şaman - Balkanlardaki Dobruca Devletini kurmuştur.
- Buğa (Boğa): Romanya, Ortodoks
- Ötemiş: Romanya, Ortodoks
- Altunapa: Balkanlar, Şaman - Devlet adamı.
- Kumantay: Balkanlar, Şaman
- Sargis: Gürcistan, Ortodoks
- Tugorkan: Güney Rusya, Şaman - Bönek ile birlikte peçenek baskınını yönetti,
- Küre: Güney Rusya, Şaman - Tugorkan ile birlikte Kiyef knezliği baskınını yönetti.
- Tomuzaba: Balkanlar, Şaman - Devlet adamı.
- Arslanaba: Balkanlar, Şaman - Devlet adamı.
- Temirtaş: Romanya, Ortodoks - Devlet adamı.
- Berçil: Romanya, ortodoks - Devlet adamı.
- Berendey: Romanya, Ortodoks - Devlet adamı.
- Burçka: Moldova, Şaman - Macaristan'a ilk saldırıyı yapmıştır. Emrindeki kitlelerle toplu halde vaftiz olmuştur. (1233)
- Boluş: Güney Rusya, şaman - 1055 Pereyaslavl knezliği antlaşmasını yapmıştır.
- İskal: Güney Rusya, Şaman - Kıpçak Boy birliğinin sağlanmasıyla kuzey saldırılarını başlatandır.
- Kapuç: Balkanlar, Şaman
- Benek: Güney Rusya, Şaman - Tugorkan ile birlikte peçenek baskınını yönetti.
- Balaban: Hindistan Delhi, Müslüman
- İldeniz: Azerbaycan, Müslüman.
- Boztogan: Romanya, Ortodoks - Devlet adamı.
- Basar: Romanya, Ortodoks - Devlet adamı.[]
Kıpçaklaşma
Doğu Kıpçakları bir zamanlar hakimiyetleri altında bulundukları Kimek boyları ve Yenisey Kırgızları (Eski Kırgızlar) ile birleşerek Kırgız (eskiden Ruslarca Kara Kırgız) adı altında Altay, Yedisu ve Tanrı Dağlarında hayatlarına devam etmiştir.
Karaçay-Balkar Türkçesi konuşan topluluğun temellerinde Kuban Bölgesine yerleşen Kara Bulgarların olduğu düşünülmektedir. Karaçaylar ve Balkarların atalarının 11. (Omeljan Pritsak'a göre) ya da 13. ('a göre) yüzyıldan sonra Kıpçaklaştıkları düşünülmektedir.
András Róna-Tas'a göre bazı Kazan Tatarları Kıpçaklaşmış Volga Bulgarlarıdır.
Orta Kıpçakça dönemine ait Ermeni Kıpçakçası adı verilen yazmaları bırakanların Kıpçaklaşmış Ermeniler olduğu ileri sürülür.
Miras
Modern Türk akademisyenlerine göre, Gürcistan'daki Kuman-Kıpçak varlığının izleri Türk-Gürcü sınır bölgelerinde özellikle bulunabilir.[] Mevcut yerel aile adlarından bazılarını, bir zamanlar Gürcistan'a hizmet etmiş olan Kıpçak boylarıyla ilişkilendirmektedirler.[] 1944'te Sovyet diktatörü Josef Stalin tarafından Gürcistan'dan sürülen büyük bir Müslüman topluluk olan Ahıska Türkleri, bazen Gürcistan'ın Orta Çağ Kuman-Kıpçaklarının olası atalarından biri olabileceğini iddia etmektedirler.
Kaynakça
- Özel
- ^ Peter B. Golden, Türk Halkları Tarihine Giriş.
- ^ S.A. Pletneva, Kipchaks, Publishing house "Science", 1990, p.35,
- ^ Ahmet Taşağıl, Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları
- ^ Ignjatić, Zdravko (2005). ESSE English-Serbian Serbian-English Dictionary and Grammar. Belgrade, Serbia: Institute for Foreign Languages. p. 1033. .
- ^ Ortaylı, İlber. Türklerin Tarihi (İstanbul: Timaş Yayınları, 2015), 202-264.
- ^ "Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi / Journal of Turkish History Researches, Yıl/Vol. 6, Sayı/No. 1 Bahar/Spring 2021 ISSN (çevrimiçi): 2459-0185 ISSN (basılı): 2548-091X Moğol İstilası Karşısında İznik Rum İmparatorluğu: III. Ioannes Vatatzes Dönemi Hüseyin ŞEN". 31 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Mayıs 2022.
- ^ a b “Batı Anadolu’daki Türk Yayılışına Karşı Bizans İmparatorluğu’nun Kuman-Alan Topluluklarını Balkanlardan Anadolu’ya Nakletmesi”
- ^ “Bizans Ordusunda Ücretli Türk Askerler (XI.-XII. Yüzyıllar)”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 25, 2009, s. 53-69.
- ^ “IV. Haçlı Seferi’nin Ardından Batı Anadolu’da Mücadele Eden İki Rakip: İstanbul Latin Krallığı ve İznik İmparatorluğu”, Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, S.1., Temmuz, 2015, s. 9-25.
- ^ BELDİCEANU-STEİNHERR, Irene, “Bitinya’da Gayrimüslim Nüfus (14. Yüzyılın ikinci yarısı- 15. Yüzyılın ilk yarısı)”, Osmanlı Beyliği 1300-1389, ed. Elizabeth A. Zacharıadou, çev. Gül Çağalı Güven, İsmail Yergun, Tülin Altınova, 2. Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1997, s. 8-22.
- ^ GOLUBOVSKİY, P.V., Peçenegi, Torki i Polovtsı Rus i Step Do Naşestviya Tatar, Veçe, Moskva, 2011.
- ^ ÖZTÜRK, Meriç T., The Provıncıal Arıstocracy In Byzantine Asia Minor (1081-1261), Boğaziçi Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2013.
- ^ VASARY, Istvan, Kumanlar ve Tatarlar Osmanlı Öncesi Balkanlar’da Doğulu Askerler (1185-1365), 2. Baskı, çev. Ali Cevat Akkoyunlu, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2015.
- ^ WOLF, Robert Lee, “The Latın Empire Of Constantinople 1204-1261”, A History Of The Crusaders, Volume II Later Crusades (1189-1311), General ed. Kenneth M. Setton, ed. By. Robert Lee Wolf and Harry W. Hazard, The Unıversıty Of Wısconsın Press, Madıson, Milwaukee and London, 1969, s. 187-233.
- ^ “A Broken Miror: The Kıpçak World In The Thırteenth Century”, The Other Europe ın the Middle Ages, Avars, Bulgars, Khazars and Cumans, ed. By. Florin Curta, Roman Kovalev, Brill, Leiden-Boston, 2008, s. 379-412.
- ^ KEÇİŞ, Murat, “XIII.-XIV. Yüzyıl Bizans ve İslam Kaynaklarına Göre Kuzeybatı Anadolu Yol Ağları”, Belleten, C. LXXVII, S. 280, 2013, Ankara, s. 849-874.
- ^ . 5 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "ANADOLU'DA SON TÜRK İSKÂNI: İZNİK İMPARATORLUĞU'NDA KUMAN-KIPÇAKLAR VE YALOVA KAZIMİYE (YORTAN) İLE ELMALIK (SARUHANLI) KÖYLERİNDEKİ VARLIKLARI". 19 Nisan 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Haziran 2022.
- ^ "BATI ANADOLU'DAKİ TÜRK YAYILIŞINA KARŞI BİZANS İMPARATORLUĞU'NUN KUMAN-ALAN TOPLULUKLARINI BALKANLARDAN ANADOLU'YA NAKLETMESİ". 11 Ekim 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 11 Ekim 2022.
- ^ Akdes Nimet Kurat, IV-XVII1. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1972, Sayfa 83-84.
- ^ "TÜRKİYE TÜRKÇESİ AĞIZLARINDA OĞUZCA DIŞI DİL UNSURLARI" (PDF). 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
- ^ "CUMANS IN PAPHLAGONIA". 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
- ^ . 1 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Öçalan, M., "Sakarya-İzmit Yöresi Yerleşik Türkleri (Manav) Ağızlarında Ötümsüz Patlayıcı Ünsüz Değişmeleri"" (PDF). 4 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 9 Kasım 2022.
- ^ "TÜRKİYE TÜRKÇESİ AĞIZLARINDA OĞUZCA DIŞI DİL UNSURLARI" (PDF). 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
- ^ "CUMANS IN PAPHLAGONIA". 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Ekim 2022.
- ^ Anthony Karasulas, Mounted Archers of the Steppe B.C. 600 - A.D. 1300, Osprey Publishing, 2004. Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi: Başlangıçtan 1917'ye Kadar, TTK Basımevi, 2010. John Keegan, Savaş Sanatı Tarihi, (Çev.) Füsun Doruker, Sabah Kitapları, 1995.
- ^ a b John Keegan, Savaş Sanatı Tarihi, (Çev.) Füsun Doruker, Sabah Kitapları, 1995. Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi: Başlangıçtan 1917'ye Kadar, TTK Basımevi, 2010.
- ^ ge iconThe Georgian Chronicles about the Kipchak resettlement in Georgia at the TITUS Project 6 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..
- ^ (Rusça) The Polovtsi 20 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde . in История Дона и Северного Кавказа с древнейших времен до 1917 года.
- ^ Damgaard et al. 2018, Supplementary Table 2, Rows 20, 105.
- ^ Damgaard et al. 2018, Supplementary Table 9, Row 14.
- ^ Damgaard et al. 2018, Supplementary Table 8, Row 75.
- ^ a b Damgaard et al. 2018, s. 4.
- ^ Damgaard et al. 2018, Supplementary Table 8, Row 44.
- ^ a b May 2016, s. 221.
- ^ . 12 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran 2020.
- ^ Roux 1997, s. 242
- ^ Ahmet Bican Ercilasun, Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2010, s. 382.
- ^ Kıldıoğlu, Mehmet (2006). IX-XVI. asırlarda Yenisey-İrtiş bölgesinde Kırgız-Kıpçak ilişkileri 26 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı: 30, sayfa: 133-166, Erzurum 2006
- ^ Peler, Gökçe Yükselen Abdurrazak (2013). Kafkasya’da Türk Lehçelerinin Fonksiyonları 18 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Karadeniz Araştırmaları, Kış 2013, sayı: 36, sayfa: 163-188
- ^ András Róna-Tas. Nutshell Chuvash 7 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Erasmus Mundus Intensive Program Turkic languages and cultures in Europe (TLCE) (= Some of the Kazan Tatars are Kipchakized Volga Bulgars.)
- ^ Arıkan, İbrahim (2006). Ermeni Harfleriyle Yazılmış Kıpçakça Zebur Metin-Dizin 6 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. TC. Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, tez danışmanı: Vahit Türk, Gaziantep, Temmuz 2006
- ^ Republic of Turkey Ministry of Culture and Tourism 29 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..
- ^ Yunusov, Arif. The Akhiska (Meskhetian Turks): Twice Deported People. "Central Asia and Caucasus" (Lulea, Sweden), 1999 # 1(2), p. 162-165.
- Genel
- Damgaard, P. B.; Marchi, N. (9 Mayıs 2018). "137 ancient human genomes from across the Eurasian steppes". Nature. . 557 (7705): 369-373. doi:10.1038/s41586-018-0094-2. (PMID) 29743675. 21 Şubat 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
- "Polovtsi". The Columbia Encyclopedia, Altıncı Baskı. 2001-05.
- "Pouchenie". . Orta Çağ Rus Kronolojisi (Rusça).
- Bugünkü Kıpçak Türkçesi, Mustafa Öner, TDK, Ankara, 1998
- Artvin ve çevresi Kıpçak Türk Tarihi: (Kurat ,Akdes Nimet-Türk kavimleri ve Türk Devletleri,s83,84.Kırzıoğlu,kıpçaklar s.148-M.Fahrettin Kırzıoğlu).-- Çoruh boyu kıpçak Türkleri kitabı-M.Fahrettin Kırzıoğlu,Yukarı kür ve Çoruh boylarında kıpçaklar Ankara 1992.
- Türk Tarihinde Kıpçaklar, Prof. Dr. Saadettin Gömeç
Dış bağlantılar
- Dr. Erdoğan Altınkaynak. (PDF). 2 Ocak 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2022.
- Murad Adji. . 10 Kasım 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2022.
Wikimedia Commons'ta Kıpçaklar ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Kipcaklar veya Kumanlar Rusca Po lovcy Polovtsi ya da Kuma ny Kuman Cince 钦察 Qincha eski Turk halklarindan biridir Dilleri Kipcakca olup uc kol halinde gelisim gostermis ve daha sonra da Kipcak dillerine kaynaklik etmistir Kipcaklarin Yayilma Alani MS 1200Dest i Kipcak En azindan 8 yuzyildan beri bilinen kibcak kipcak adi disinda ayni Turk toplulugu icin ucu yerli Turkce ve dordu de yabanci olmak uzere toplam yedi ad tespit edilmistir Diger Turk kavimlerinin kullandigi Islami tarih ve cografya edebiyatinda gorulen ve daha sonralari Mogol ve Cin kaynaklarinda da rastlanan kipcak Genellikle Bizans yazarlari tarafindan kullanilan ve nadiren Rus Sark ve Latin kaynaklarinda da gorulen kuman Daha cok Macarlarin benimsedigi ve birkac Arapca cografya kitabinda da bulunan kun adlari yerli sozler iken 11 yuzyildan beri Rus metinlerinde bulunan polovets Adam von Bremen in 11 yuzyila ait Latince eserinde zikrettigi palladi 13 yuzyil ve Latince metinlerde gorulen valwen Edessali Mateos un 12 yuzyildan kalmis Ermenice kitabinda zikrettigi xartesk n adlari da komsuluk temaslarindan sonra yapilmis birebir kelime tercumeleridir Hem Turkcede hem de diger dillerde Kipcak Kuman sozcukleri sarisin anlamina gelmektedir Kipcaklarda da diger bazi Turk boylarinda oldugu gibi bir sarisin lik ve acik renk goz durumu soz konusudur Ayrica goruslerden bazilari etnonimin Rusca versiyonu olan polovets adinin Slav dillerinde hep sari degil bazen mavi rengi goz de bildirdigini belirtir TarihIgor Destani nda un Polovtsler ile yaptigi muharebe sonrasi Ressam Viktor Vasnetsov Kipcaklar tarih sahnesine 9 11 yuzyillar arasinda Irtis boylarinda Kimeklerle ic ice cikmislardir Bunlar daha 8 9 yuzyil civarinda Orta Asya dan Urallara gecmis ve burada ustunluk kurmuslardir Sonra onlari Siriderya boylarinda Oguzlarla yan yana ve Orta Asya ya dagilmis halde goruyoruz Kipcaklar Mogol istilasindan once de Siriderya Idil ve Don arasinda Kafkas ve Kirim daglarinda Hazar in kuzey duzlugu ile bugunku Kazakistan in orta ve kuzeybati kisminda yasayip pek cok Turk kavmi ile karismislar ve Iran Suriye Rusya Dogu Avrupa ve Bizans ile askeri ticari ve iktisadi iliskiler kurmuslardir Onceleri Oguz bozkiri diye bilinen topraklar da artik XIII asirda Dest i Kipcak adiyla anilmaya baslanmistir Cin den Don nehrine Ural dan Karadeniz e kadar olan alana yayilan Kipcaklar bu devirden sonra da buyuk bir hareketlilik icindedirler Kipcak balbali 12 yy Lugansk Daha ziyade Macar tarihcilerinden edinilen bilgilere gore 1020 civarinda Bati Sibirya da buyuk bir Kimek Kipcak kavimler birligi vardir Kuman Macarca Kun kavim yapisinin Kunlar ve Sariklarin yani sira en onemli ucuncu halki olan Kipcaklar bu devirde birlesmisler ve kaynasmislardir sonralari cok meshur olan Kuman kavim adi da iste bu devirde ortaya cikmistir Bu devirde gorulen Kuman Kipcak kavimler birliginden evvel Kuman halki daha doguda yasarken Sari Uygurlari yenip ulkelerini isgal etmisler ve bu halkin bir kismini kendilerine baglamislardir Iste bu Kuman Sari Uygur birlesmesi 10 yuzyilin ikinci yarisinda Kitaylar ve komsulari Kaylarin sikistirmasiyla batiya Oguzlarin ve Karluklarin topraklarina yonelmislerdir Bu gocun devamiyla yukarida zikredilen Oguz bozkiri artik tarih kaynaklarinda Kipcak bozkiri olarak yer almaya baslayacaktir Onlarin tarihte az gorulen bu yuruyusleri 11 yuzyilda Rus beyliklerine karsi kazandiklari bir dizi galibiyetten sonra Karpatlar a Balkanlar a kadar surecektir Boyle gelisen Kipcak Kuman varligi 13 yuzyilin sonlarina kadar bu bolgenin tayin edici bir gucu olagelmistir Balkanlardaki Eflak Bogdan Prensligini Kipcakli Komutan Toktemirus un oglu Basbug Basarapa kurmustur Onemli Kipcak Basbuglarindan biri olan Kopyak kopek sik sik Rus Knezlerine baskin yaparak Kirim sahil hattinin yukunu hafifletmis Ruslari sibirya bolgesine hapsetmistir Ukrayna da bulunmus Kipcaklardan kalan balballar Dnipro Ozellikle 13 yuzyilda Mogol akinlari onunde Avrasya bozkirlarinda cok genis bir alana yayilan Kipcaklar dinamik bir guc olarak komsu devletlerin bazen korkulu dusmani ve bazen de guvenilir muttefikleri olmuslarsa da cok parcalanmislar ve tarihte kendi adlariyla anilan bir devlet birakamamislardir Bolgeye Kumanlar dan yadigar kalan bir isim de Kemence dir Kemence Kumanlar da sahis ismi olarak da kullanilmistir 1290 da Macar Krali IV Laszlo yu olduren Kumanlardan birinin adi Kemenche idi Kemence ismini Kumanlarin yayildigi sahalarda da gormek mumkundur Kirim yarimadasinda Kemence Kucuk Kemence Murzatar Kemence isimli koyler bunlardan bazilaridir Gagauzlarda Kemence kelimesinin anlami Keman olup Kemence calip oynanan oyunun adi da Horodur Anadolu cografyasi icinde ozellikle Gumushane Bayburt ve Artvin in ilceleri olan Ardanuc Savsat Yusufeli gibi bolgelerdeki Kipcak unsurlar toponimi ve etnografya calismalari ile takip edilebilmektedir Mogol Istilasi 1237 de Mogol Imparatorlugu nun saldirisina ugramis ve 1239 da tamamen yenilgiye ugramislardir Bu yenilginin ardindan Kipcaklarin bir kismi bugunku Rusya Ukrayna ve Kazakistan topraklari uzerinde kurulan Altin Orda nin egemenlik sahasinda kaldilar Diger kisimlari ise Dest i Kipcak topraklarindan degisik bolgelere yayildilar Misir da Memlukler Kipcaklarin esas sahalarinin disinda Misir bolgesi onlarin savasci guc ve kole Ar memluk olarak geldikleri bir bolgedir Zamanla bu bolgede hakimiyeti ele gecirip Memluk Devleti ni kurmuslardir Boylece Misir da Bahriye Memlukleri olarak bilinen hanedani kurdular Memlukler in en onemli hukumdari olan Sultan Baybars Kirim yarimadasinda dogmustur Memluklerde Misir tarihinde onemli yeri olan Kutuz Aybek Aktay Kalavun gibi onemli Kipcakli askeri komutanlar yetismistir Bu komutanlarin mukavemeti Misir i Mogol istilasindan korumustur Macaristan da Kunlar Kipcak Diyarinin Mogol istilasina ugramasiyla Basbug Koten komutasinda Yaklasik 40 000 haneli bir grup ise bugunku Macaristan a gitmis ve Kunlar denilen etnik grubu olusturmustur Kipcak Beylerinden Kemenche Macar kralina suikast duzenleyerek oldurmustur Macaristan Kipcaklari Hristiyan olarak dil ve kulturlerini kaybetmisler zannediliyordu ama son yillarda Macaristan da kendilerinin Koten Han in torunu oldugunu soyleyen ve Buyuk Kumanistan yani Nagykunsag in bir sehri olan Karsak civarinda yasayan 75 000 civarinda bir Kipcak Turk grubunun oldugu tespit edilmistir Bunlar Hristiyandirlar Bu Kipcaklarin dili olan Kipcakcay i Macaristan da son kullanan kisi 1804 yilinda olmustur Fakat bu dilden kalan son hatira bir dua halen soylenmekte ve bilinmektedir TRT yapimi Ozuturk belgeseli bunlari kayda almistir Anadolu da KipcaklarTurk halklari Avrasya daki Kipcak bozkirlari 11 12 yuzyillar Bizans Arazilerini ve Sehirlerini yagmalayan efrafta basibos dolasan Kipcaklar Bizans arazilerine zarar vermelerini engellemek ve onlarin askeri yeteneklerinden faydalanmak isteyen Imparator III Ioannis Bizans hizmetine aldigi bu Kipcaklardan bir kismini Trakya ve Makedonya da bir kismini da Anadolu da Menderes Havzasina Menderes nehri ve cevresine bir kismini ise Frigya ve Bitinya topraklarina Gunumuzde Ankara Afyon Eskisehir Bolu Duzce Kastamonu Sakarya Zonguldak Iznik Imparatorlugu ve Latin Imparatorlugu topraklarina Mogol ve Selcuklu tehlikesinden korunmak icin yerlestirildiler Bugun bu illerdeki Kipcak Kuman asilli koyler bu tarihte Anadolu ya girmistir Bazi arastirmacilar III Ioannes Vatatzes in bu uygulamasinin pek ise yaramadigim ve Kumanlarin Turkmenlerle karismasiyla bolgenin Turklesmesinin hiz kazandigini ileri surerken II Theodoros Laskaris Sen Kuman i bati bolgelerinden buraya getirmek suretiyle onun cinsinden doguda hizmet eden bir kavim yarattin ve Turklerin sinirlarina ikamet etmekle Turklerin batiya dogru durmadan ilerlemelerini onledin ifadeleriyle babasinin bu nufus transferi politikasi ile Balkanlardan Anadolu ya kalabalik sayidaki Kuman topluluklarinin ikamet ettirilmesi sonucunda Anadolu daki Turklerin Bati yonundeki yayilmalarinin onune gecildiginden ovguyle soz etmektedir Cagdas Bizans yazarlarindan Pakhymeres de III Ioannes Vatatzes in bu uygulamasini Iznik Imparatorlugu nun en onemli icraati olarak yorumlamaktadir Ayni sekilde bir diger Bizans muellifi Akropolites in ifadelerinden de Kumanlarin Anadolu da yerlestirilmesinin cok mantikli bir hareket oldugunu dusundugu anlasilmaktadir Gercekten de Ioannes in sinir savunmasini basari ile surduren kuvvetlerini Kumanlar ile desteklemesi mevcut sartlarda akillica bir davranisti Amasra nin biraz dogusundan baslayan Iznik imparatorlugu ile Selcuklular arasindaki sinir Sakarya Nehri ne paralel olarak bir yay seklinde guneydoguya dogru inerek Anadolu nun guneybati sahillerinden denize dokulen Dalaman Cayi na kadar uzaniyordu Sinirin Iznik imparatorlugu tarafindaki hat boyunca cok sayida kale bulunmaktaydi Ayrica iki devlet arasinda herhangi bir yerlesimin olmadigi bos araziler Selcuklu Uc bolgeleri uzanmaktaydiki bu bolgelerde Turkmenler ve Iznik sinir savunmacilari Akritai arasinda sik sik catismalar yasanmaktaydi Iznik Imparatorlugu nun Karadeniz sahili boyunca sahip oldugu topraklar Amasra dan batiya dogru uzanan dar sahil seridinden ibaretti Ic kesimler Selcuklularin denetimindeydi Bununla birlikte Iznik yonetimi acisindan asil sorunu XII yuzyildan itibaren Selcuklularin akinlarinin yogunlastirdiklari Menderes havzasi ve Turkmenlerin yogun olarak bulunduklari guney siniri teskil etmekteydi Ozellikle Anadolu nun guney batisindaki bolgelerde suruleri ile dolasan kalabalik Turkmen topluluklari buyuk bir tehdit olusturmaktaydi Anadolu daki soydaslari ile ayni savas taktiklerini ve silahlari kullanan Kumanlarin bu bolgede yerlestirilmesi hic suphesiz hareketli Turkmen atlilarina karsi yerlesik savunma hattindan daha etkili bir yontemdi Kumanlardan cogunlukla hafif suvari birlikleri olarak yararlanan Bizans yonetimi Kumanlari ayni zamanda ordu icinde de kullanmaktaydi III Ioannes Vatatzes bu Kumanlardan Anadolu da yararlandigi gibi Balkanlardaki mucadeleler sirasinda da faydalanmaktaydi Nitekim 1242 yilindaki Selanik kusatmasi sirasinda Vatatzes in ordusunda Kumanlarin da oldugunu bilmekteyiz III Ioannes Vatatzes in ardillari doneminde de Kumanlarin Bizans ordusundaki varligi devam etmistir 1256 yilinda II Theodoros Laskaris in Selanik valisinin yaninda biraktigi birlikte 300 Kuman bulunmaktaydi 1259 yilinda Epir Hukumdan II Mikhail Dukas ve muttefikleri Sicilya Krali Manfred ve Akhaia Prensi Guillaume Villahardouin in ordusu ile Pelagonya Ovasi nda karsi karsiya gelen Iznik ordusunda 1500 Macar 300 Alman ucretli asker 600 Sirp atlisi ve bir miktar Bulgar kuvvetinin yani sira 1500 Turk Selcuklular kast ediliyor ve Iznik Imparatorlugu nun dogu siniri ile ilgili olarak 2000 kisilik Kuman suvari birligi bulunmaktaydi Savas sirasinda siddetle dusmana saldiran Turk ve Kuman birlikleri sayesinde Bizans ordusu onemli bir zafer kazanmistir 1261 Temmuz unda Istanbul a girerek 57 yillik Latin isgaline son veren VIII Mikhail Palaiologos un muzaffer komutani Aleksios Strategopulos un kuvvetleri icerisinde de 800 Kuman bulunmaktaydi Baskentin yeniden Istanbul a nakledilmesinin ardindan tum dikkatin batiya cevrilmesi ile Anadolu nun yerli askerleri gibi Kumanlarin da bu kez Avrupa daki mucadelelerde kullanildiklari goze carpmaktadir VIII Mikhail in 1263 1264 1270 1272 ve 1275 yillarindaki Avrupa seferlerinde ordusunda kalabalik sayida Kuman askerinin varligi bilinmektedir imparator III Ioannes Vatatzes in iktidari doneminde Bizans hizmetine giren bu Kuman toplulugu ile ilgili son kayit II Andronikos un Epir kusatmasi sirasinda sergiledikleri disiplinsiz davranislar ile ilgilidir 1291 yilinda Epir Despotlugu ile Napoli Kralligi arasinda bir ittifak kurulmasindan endiselenen Bizans yonetimi 1292 yilinda Epir uzerine sefer duzenledi Otuz bin piyade ve on dort bin suvariden ibaret olan Bizans ordusunun ana gucunu Turkler ve Kumanlar olusturmaktaydi Baslangicta birkac basari elde eden Bizans kuvvetleri daha sonra Akhaia Prensi nin Epir e yardim etmek uzere kuvvetleri ile bolgeye gelmesiyle geri cekilmek zorunda kaldi Bu harekat sirasinda Kuman birliklerinin ordunun disiplinini bozan duzensiz hareketleri sonucu geri cekilme bozguna donusmus ve Bizans in Epir seferi buyuk bir hayal kirikligi ile son bulmustu Turk yayilisina engel olma yolundaki Mogol istilasi sonrasi Bizans hizmetine alinan Kumanlardan bir kisminin da imparatorluk sarayinda gorev yaptiklari ve zaman icinde yuksek mevkilere geldikleri gorulmektedir Nitekim Kuman beylerinden birisinin oglu olan Syrgiannes Sytzigan Sicgan Sican vaftiz edilerek Hristiyanligi kabul ettikten sonra Palaiologos ailesinden bir kadinla evlenmis ve daha sonra Megas Domestikos unvanini almisti Onun soyundan gelenlerin Bizans Imparatorlugundaki varligi yaklasik 100 yil boyunca devam etmistir Bizanslasmis bu Kuman ailesinin son temsilcisi de ailenin ilk uyesi gibi Syrgiannes adini tasimaktaydi Makedonya ve Trakya valiligi yapilan Syrgiannes yasli imparator II Andronikos ve torunu arasinda 1320 yilinda baslayan mucadelelere katildiktan sonra gozden dusmus ve 1334 yilinda imparatorun adamlari tarafindan oldurulene kadar sonuk bir hayat surmustur Guney bati Anadolu bolgesindeki ikinci bir Kipcak grubu ise 1230 da Anadolu Selcuklu Devleti Sultani Alaeddin Keykubat in Celaleddin Harzemsah i maglup etmesinden sonra Anadolu nun cesitli bolgelerine yayilmis ve Bati Anadolu da horzumlu ismiyle yasamaya devam etmis olan gocebe bir Oguz Kipcak cemaatidir Bu asiret bolgede Pecin Mugla Koycegiz ve Bozoyuk te meskundur H 923 te 1517 bolgede yasayan horzum oymagi 1318 haneye ve 7590 nufusa sahiptir Harzemsahlar in gocebe Kipcak boylariyla iliskileri Selcuklularin Kipcaklarla olan iliskisinden daha fazla idi Bolge agzindaki Kipcakca unsurlari bu oymak temsil etmektedir Bizans Imparatoru John III Doukas Vatatzes III Ioannes Vatatzes 1222 1254 zamaninda Selcuklu uc beylerine karsi Anadolu nun ozellikle bati bolgelerinde tampon olusturmak amaciyla Balkanlardaki Hristiyan Kumanlari yerlestirmistir Bu bolge Sinop un batisindan Menderes vadisine kadar olan hattir Bati Karadeniz bolgesindeki bir diger Kipcak etkisi de Kastamonu havalisinde hukum surmus olan Cobanogullari beyligi donemine dayanir Selcuklu emirlerinden Husameddin Emir Coban Karadeniz i asarak Kipcak bozkirlarina bir sefer yapmis ve buradan sayisiz ganimet ve kole ile donmustur 1223 te Rus ordusuyla birlikte Mogollara karsi koyan ve yenilen Kipcaklar Ruslardan ayrilarak Balkanlara ve Kirim a yonelmislerdir Kirim a gelenler devam eden Mogol saldirilari yuzunden Sugdak uzerinde deniz yoluyla Sinop a gelmisler ve Bolu Duzce Karabuk Kastamonu Zonguldak ve Bartin yorelerine yayilmislardir Ayrica Candarogullari beyligi doneminde Kirim ve Kipcak bolgesi ile deniz ticareti artmistir Hatta Misir ile Dest i Kipcak bolgesinin ticaret merkezi Bartin yoresi olmustur Macaristan a yerlesmis 7 Kuman kabilesinden biri olan Olas boyu Oguz Kipcak savasi sonrasi Oguzlara katilmislardir Bunlardan Anadolu ya gocen Ulas kabilesinden olanlar geleneklerinin ve halk sanatlarinin bir kismini korumayi basarmislardir Olas adinin manasi ise Birlesmis Ittifak yap olan Olastir Ulaslar Ulasli Ulas isimli yerlesim yerlerinin Bulundugu iller ise Icel Ankara Tekirdag Tokat Mugla Artvin Sivas Kocaeli Nevsehir Mardin Gaziantep Siirt Bolu Kutahya olmak uzeredir Macar muzik adami Bela Bartok 1936 yilinda derleme yapmak amaci ile Toroslar da Ulas soyundan gelen Yoruk koylerine gitmis Ulas Yoruk koylerinde dinledigi turkulerin Macar Halk Muzikleri ile benzedigini fark etmistir dinledigi Turkulerin benzeri Slavlar da Yunanlar da Rumenler de yoktur Arastirmalara gore Macar Halk Muziginin 1000 Yildan daha genc bir Turk etkisi vardir bu miras ise Macaristan a gocen Kumanlarin mirasidir Kumanlarin torunlarinin kimler olduklariyla alakali cesitli gorusler ileri surulmus olsa bile Anadolu ya yerlestirilen Kumanlarin akibeti hakkinda herhangi bir calisma yapilmamistir Kumanlarin asimile edilme amacli degil kendi savasci ozelliklerini muhafaza edecekleri sekilde yerlestirilmis olmalari dogaldir Yani Vatatzes bunlari iyi ve uysal bir yurttas yapmak icin degil kendi topraklarini dogudan gelecek istilalara karsi savunabilmek icin yerlestirmistir Bu nedenle Iznik Imparatorlugunun bu Kuman grubu ustunde herhangi bir asimile etme cabasi icine girmediklerini dusunebiliriz Bu donemde Stratiotes olarak yerlestirilen Kumanlarin sayilari net olarak bilinmemektedir Ancak sadece Buyuk Menderes havzasina yerlestirilenler icin 10 000 gibi bir rakam telaffuz edilmektedir Kumanlarin bu sekilde yerlestirilmesi Roma savunma hattinin guclendirilmesi demek oldugundan ve dogudan gelen Turkmen ve Mogol akinlarina karsi da bir tur tampon gorevi gordukleri icin Iznik Imparatorlugunun topraklarinin guvenligi bu sekilde guven altina alinmistir Iznik Imparatorlugu doneminde Kumanlarin yerlestirildikleri bolgeler ile gunumuzde Manav olarak adlandirilan bir Turk grubunun yasadiklari bolgeler birbirleriyle neredeyse ortusmektedir Manav adi verilen bu Turk grubu ozellikle Canakkale Balikesir Yalova Bursa Bilecik Sakarya Duzce Zonguldak ve Kocaeli illerinin koylerinde ayrica Istanbul un Anadolu Yakasindaki koylerde Bolu ve Eskisehir illerinde yasamaktadirlar ki bu bolge Iznik Imparatorlugunun Anadolu da 13 Yy daki topraklarinin onemli bir bolumune denk gelmektedir Bahsi gecen bu grubun koyleri bolgedeki en eski yerli Turk koyleri olarak bilinmektedir Manav Turkleri ile alakali ne yazik ki fazla bir calisma yoktur Sadece dilciler ve dil bilimciler tarafindan az sayida ve lokal olarak dil calismalari yayinlanmistir Ancak bu bizce eksik kalmis dil verilerinde gorulen ve bu calismalarda dikkati cekilen Kuman Kipcak agiz ozellikleri donemsel bir etki olarak gorulmustur Ancak bundan sonra konuyla alakali yapilacak olan calismalarda yukarida verdigimiz tarihsel veriler isiginda konunun farkli bir gozle yeniden incelenmesi gerektigini dusunmekteyiz Askeri gucKipcak askerleri genelde kargi kullanan Suvari birliklerinden olusmustur Otorite sahibi askerler migfere bagli maskeler kullanirdi Savas yoneticisi olarak genelde Basbug lar bulunurdu Askerlerden farkli kiyafet giyerlerdi Askeri olarak cok gelisen Kuman Devleti nde Basbuglar ordu icin cok buyuk onem teskil etmekteydiler Daha onceki Turk devletleri gibi Hatun lara onem vermislerdir Orduda bircok kadin asker yer almistir Gurcistan da KipcaklarGurculer ile Kuman Kipcaklar arasindaki ilk temaslar Kuman ve Kipcaklar in Rusya nin guney bozkirlarinda gocebe bir konfederasyon kurdugu 11 yuzyila kadar uzaniyor Onlarin Gurcistan ile iliskileri genellikle bariscildi Dahasi donemin Gurcu siyasetcileri Kuman ve Kipcaklar i Selcuklu fetihlerine karsi potansiyel muttefikler olarak goruyorlardi Gurcu vakayinamelerine gore Gurculer gocebelerin iyi dovus becerilerinin cesaretlerinin ve emrindeki buyuk insan kaynaklarinin farkindaydi Gurcu Kuman Kipcak birliginin mimari on binlerce Kuman Kipcak savascisini kullanan ve onlari 1118 deki hukumdarligi sirasinda Gurcistan a yerlestiren Kral IV Davit 1089 1125 idi Davit in Selcuklu isgalcilerine karsi mucadelede askeri reformlarinin ana parcalarindan biri olan bu etkinlik aralarinda kralin kendisi ve bas danismani ve hocasi Giorgi Ckondidi nin de bulundugu ust duzey bir Gurcu heyetinin Kipcak karargahina ziyaret duzenlemesi ile oldu Gocebelerle olan bu ittifaki guclendirmek icin Davit Kuman Kipcak prensesi Atrak Han in Gurcu vakayinamesinde Saraga nin oglu kizi Guranduht ile evlendi ve yeni akrabalarini Gurcistan a yerlesmeye davet etti Kral Kipcaklar ve Alanlar arasinda bir ateskese aracilik etti ve 1109 da Atrak i maglup eden Kiev in Rus Buyuk Duku Vladimir Monomah ile gocebe kabilelerin Gurcistan a serbest gecisini saglamak icin bazi istisarelerde bulunduguna inaniliyor kaynak belirtilmeli Bu diplomasi sonucunda Atrak yonetimindeki 40 000 Kuman Kipcak ailesi Gurcistan a yerlesti Anlasmaya gore her Kuman Kipcak ailesi Gurcu ordusuna tam silahli bir asker verecekti Onlara toprak ve silah verildi ve kralin dogrudan kontrolu altinda duzenli bir guc haline geldiler Bes bini kraliyet muhafizlarinin bir parcasiydi geri kalanlar ise Selcuklu Turklerine karsi esas olarak sinir bolgelerine gonderildi Gurcistan in orta Kartli ovalarini kislak ve Kafkasya eteklerini yaylak olarak kullanarak yari gocebe bir yasam tarzina onculuk ettiler kaynak belirtilmeli Dogu Slav kroniklerinin Orta Cag koleksiyonu Vladimir Monomah in 1125 te olumunden sonra Atrak Han in kardesi Don Kipcaklarindan Sircan Han in Atrak a bir ozan gondererek eve donmesini istedigini belirtir Efsaneye gore han ozanin sesini duyup onun getirdigi steplerin otlarini kokladiginda kirsaldaki gocebe hayatindan dolayi vatan hasreti cekmis ve sonunda Gurcistan i terk etmistir Ancak yine de bir grup Kipcak parali asker Gurcistan a yerlesti Ortodoks Hristiyanligi benimsedi ve hatta yerel halkla karisti kaynak belirtilmeli Gurculer tarafindan naqivchagari yani asimile olmus Kipcak olarak bilinen Hristiyanlastirilmis ve artik Gurculestirilmis Kipcak subaylari zamanin aristokrasisinin isyanlarini bastirmada belirleyici bir rol oynadilar Gurcu kraliyetine olan bagliliklari prestijlerini artirdi ve III Giorgi 1156 1844 doneminde Kipcaklar eski bencil aristokrasinin tam tersi yeni bir askeri aristokrasi yaratti Bu Giorgi nin halefi Kralice Tamara yi 1184 11213 neredeyse tum yuksek rutbeli Kuman Kipcaklari kovmaya zorlayan aristokratik muhalefette buyuk bir memnuniyetsizlige neden oldu kaynak belirtilmeli Tamar in halefi IV Giorgi 1213 1223 belki de on binlerce gocebe Turk parali askerini kullanmaya devam etti Gurculer onlara Kivcagni Ahalni yani yeni Kipcaklar diyorlardi Ancak bazilari kraliyet ordusunda hizmet etmeyi reddetti ve modern Azerbaycan topraklarinda bulunan Gence ve Arran a tasindi Daha sonra Gurculer bu ceteleri yendi ve yok etti Gocebelerin bir kismi Gurcu saflarinda hizmet vermeye devam etse de bir dizi Kuman Kipcak mufrezesi 1225 te Gurcistan a yaptigi seferde Celaleddin Harezmsah ye katilarak zaferini sagladi Kipcaklar 1230 larin sonlarinda Mogollarin Gurcistan i isgali sirasinda her iki tarafta da savasmis olsalar da cogu daha sonra Mogollara karistilar kaynak belirtilmeli GenetikMayis 2018 de Nature dergisinde yayimlanan bir genetik calismada yaklasik olarak MS 1000 ila 1200 yillari arasindaki zaman dilimine ait iki Kipcak erkeginin kalintilari incelenmistir Bir erkek bireyin kalintisi Baba tarafindan Y DNA Haplogrup C Anne tarafindan ise MtDNA F1b1b tasiyicisi oldugu ve Dogu Asya atalarina sahip oldugu belirlenmistir diger erkegin ise MtDNA D4 tasiyicisi oldugu tespit edilmis ve Avrupa atalarina sahip oldugu gozlemlenmistir Dini inancKipcaklar Samanizm inancina bagliydilar Islami merkezlerin yakinlarinda Muslumanligin kabul edilmesi meydana geldi Mogol istilasini takiben Altin Orda Kipcaklari arasinda Islam inancinin populerligi artmistir Bazi Kipcaklar ve Kumanlar in 11 yuzyil dolaylarinda Muslumanlar ile olan catismalarinda muttefik olduklari icin Gurculer in araciligiyla Hristiyanlik inancini benimsedikleri bilinir Ayrica Kipcak Hani Otrok un kizi ile evli olan Gurcu Krali IV Davit in istegiyle buyuk bir kitle vaftiz olmustur 1120 den itibaren bir Kipcak milli Hristiyan kilisesi ve onemli bir ruhban sinifi bulunmaktaydi tam kaynak belirtilmeli kaynak dogrulanamadi Codex CumanicusCodex Cumanicus Kodeks Kumanikus Karadeniz in kuzeyindeki Kipcak Turklerinden Kumanlar Italyanlar ve Almanlar tarafindan 14 yuzyilda derlenmis iki bolumluk bir eserdir Sozluk metinler derlemesi olarak sayilabilecek eserin adi Latincedir ve Kuman Kitabi olarak Turkceye cevrilebilir On Bir Bati Kipcak Boyu Ak Kipcaklar TOKSOBA Dokuzoba Tatar kokenlidir Mogollarla isbirligi yaparak Durutlari yok etmenin esigine getirmistir JETIOBA Yedioba Kalabalik bir boydur BURDJOGLI Burcoglu Kipcak Toplumunun Merkezini olusturan boylardan biridir ELBARLI Kurtbolgeli Kipcak Hanlari bu boydan secilirdi KANGAROGLI Konguroglu Pecenek asillidir Sonradan Kipcak organizasyonuna girmistir ULADJOGLI Ulasoglu Macaristan da iz birakmis bir boydur DURUTLAR Dortler Dortoba Mogol saldirisindan buyuk zarar gormus Desti Kipcak dan gocmustur KULABOGLI Kulobaoglu At besleme kulturu cok gucludur JORTAN Cortan Turna baligi anlamina gelmektedir KARABIRKLI Karasapkali Pecenek asillidir KOTAN Kutan Kuman asillidir kaynak belirtilmeli Tarihte kayitli Kipcak Bey ve KomutanlariAtraga atrak Dagistan Saman Kendisine bagli 40 000 takipcisi ile Gurcistan a gocmustur Asen Bulgaristan Ortodoks Aktay Misir Musluman Kutuz tarafindan oldurulmustur Aybek Misir Musluman Kutuz tarafindan oldurulmustur Baybars Misir Musluman En meshur Kipcakdir Kutuz u suikast duzenleterek oldurtmus ve yerine gecmistir Basaraba Eflak Bogdan Ortodoks Balkanlar daki Basarabia adli bolge kendisine atfen namlandirilmistir Eflak Bogdan prensligini kurmustur Baytursun Dagistan Saman George TERTER Bulgaristan Ortodoks Gorgor Gurcistan Ortodoks Jortan Artvin Ortodoks Mensubu oldugu Cortan Boyu ile anilmis sahsi ismi kullanilmamistir Osmanli tapularinda kendisine ait mulklerden bahsedilmektedir Toktemirus Eflak Bogdan Ortodoks Basaraba nin babasidir Sevinc Dagistan Saman Stefan SISMAN Bulgaristan Ortodoks Sishman ailesi uzun yillar Bulgar Kraliyet ailesini olusturmustur Saraga saricik Kirim Saman Onde gelen Fetihci komutanlardandir Hayati boyunca aktif bir politika izlemis komsu milletlere korku salmistir Baskin duzenleyip kole alma konusunda oldukca basarili idi Tumanbay dumanbey Balkanlar Saman Kemenche Macaristan Ortodoks Macar Kralina Suikast duzenleyip oldurmus Yakalanip idam edilmistir Kubasar ters saldiran Gurcistan Ortodoks Darbe ile Baskomutanliktan alinmis uzuntuden felc olmustur Kendisine bagli oymaklar Rize ye gocmustur Kutlu Aslan Gurcistan ortodoks Kubasar a darbe duzenlemis yeni yonetimde rol almistir Kutuz Misir Musluman Aybek ve Aktay i oldurmus Baybars i kesfetmistir Yonettigi Ayn Calut Muharebesi ile Dunya da Mogollari yenen ilk komutan olmustur Baybars in duzenlettigi suikast sonucu olmustur Kopyak kopek Kirim Saman Kirim Bolgesinin onde gelen Basbuglarindandir Koten Macaristan Saman Macaristan i istila etmis Kral ile anlasarak kendisine bagli 40 000 takipcisi ile yerlesik hayata gecmistir Koncek pantolon Kirim Saman Onde gelen komutanlardandir Balkanlara sik sik inmis Bizans ordularini cok yipratmistir Kalavun Misir Musluman Tapar HAN Guney Rusya Saman Kipcak organizasyonunu kuran ilk Kipcak Hanidir Elbarli Boyuna mensuptur Akbas Romanya Ortodoks Devlet adami Akkus Romanya Ortodoks Devlet adami Colpan Romanya Ortodoks Toluntay Romanya Ortodoks Payandur Romanya Ortodoks Tutarkan Romanya Ortodoks Berkis Romanya Ortodoks Balika Balik Balkanlar Saman Dobric in babasidir Dobric Balkanlar Saman Balkanlardaki Dobruca Devletini kurmustur Buga Boga Romanya Ortodoks Otemis Romanya Ortodoks Altunapa Balkanlar Saman Devlet adami Kumantay Balkanlar Saman Sargis Gurcistan Ortodoks Tugorkan Guney Rusya Saman Bonek ile birlikte pecenek baskinini yonetti Kure Guney Rusya Saman Tugorkan ile birlikte Kiyef knezligi baskinini yonetti Tomuzaba Balkanlar Saman Devlet adami Arslanaba Balkanlar Saman Devlet adami Temirtas Romanya Ortodoks Devlet adami Bercil Romanya ortodoks Devlet adami Berendey Romanya Ortodoks Devlet adami Burcka Moldova Saman Macaristan a ilk saldiriyi yapmistir Emrindeki kitlelerle toplu halde vaftiz olmustur 1233 Bolus Guney Rusya saman 1055 Pereyaslavl knezligi antlasmasini yapmistir Iskal Guney Rusya Saman Kipcak Boy birliginin saglanmasiyla kuzey saldirilarini baslatandir Kapuc Balkanlar Saman Benek Guney Rusya Saman Tugorkan ile birlikte pecenek baskinini yonetti Balaban Hindistan Delhi Musluman Ildeniz Azerbaycan Musluman Boztogan Romanya Ortodoks Devlet adami Basar Romanya Ortodoks Devlet adami kaynak belirtilmeli KipcaklasmaDogu Kipcaklari bir zamanlar hakimiyetleri altinda bulunduklari Kimek boylari ve Yenisey Kirgizlari Eski Kirgizlar ile birleserek Kirgiz eskiden Ruslarca Kara Kirgiz adi altinda Altay Yedisu ve Tanri Daglarinda hayatlarina devam etmistir Karacay Balkar Turkcesi konusan toplulugun temellerinde Kuban Bolgesine yerlesen Kara Bulgarlarin oldugu dusunulmektedir Karacaylar ve Balkarlarin atalarinin 11 Omeljan Pritsak a gore ya da 13 a gore yuzyildan sonra Kipcaklastiklari dusunulmektedir Andras Rona Tas a gore bazi Kazan Tatarlari Kipcaklasmis Volga Bulgarlaridir Orta Kipcakca donemine ait Ermeni Kipcakcasi adi verilen yazmalari birakanlarin Kipcaklasmis Ermeniler oldugu ileri surulur MirasModern Turk akademisyenlerine gore Gurcistan daki Kuman Kipcak varliginin izleri Turk Gurcu sinir bolgelerinde ozellikle bulunabilir kaynak belirtilmeli Mevcut yerel aile adlarindan bazilarini bir zamanlar Gurcistan a hizmet etmis olan Kipcak boylariyla iliskilendirmektedirler kaynak guvenilir mi 1944 te Sovyet diktatoru Josef Stalin tarafindan Gurcistan dan surulen buyuk bir Musluman topluluk olan Ahiska Turkleri bazen Gurcistan in Orta Cag Kuman Kipcaklarinin olasi atalarindan biri olabilecegini iddia etmektedirler KaynakcaOzel Peter B Golden Turk Halklari Tarihine Giris S A Pletneva Kipchaks Publishing house Science 1990 p 35 ISBN 5 02 009542 7 Ahmet Tasagil Cin Kaynaklarina Gore Eski Turk Boylari Ignjatic Zdravko 2005 ESSE English Serbian Serbian English Dictionary and Grammar Belgrade Serbia Institute for Foreign Languages p 1033 ISBN 867147122 5 Ortayli Ilber Turklerin Tarihi Istanbul Timas Yayinlari 2015 202 264 Turk Tarihi Arastirmalari Dergisi Journal of Turkish History Researches Yil Vol 6 Sayi No 1 Bahar Spring 2021 ISSN cevrimici 2459 0185 ISSN basili 2548 091X Mogol Istilasi Karsisinda Iznik Rum Imparatorlugu III Ioannes Vatatzes Donemi Huseyin SEN 31 Mayis 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 31 Mayis 2022 a b Bati Anadolu daki Turk Yayilisina Karsi Bizans Imparatorlugu nun Kuman Alan Topluluklarini Balkanlardan Anadolu ya Nakletmesi Bizans Ordusunda Ucretli Turk Askerler XI XII Yuzyillar Selcuk Universitesi Turkiyat Arastirmalari Dergisi S 25 2009 s 53 69 IV Hacli Seferi nin Ardindan Bati Anadolu da Mucadele Eden Iki Rakip Istanbul Latin Kralligi ve Iznik Imparatorlugu Cihannuma Tarih ve Cografya Arastirmalari Dergisi S 1 Temmuz 2015 s 9 25 BELDICEANU STEINHERR Irene Bitinya da Gayrimuslim Nufus 14 Yuzyilin ikinci yarisi 15 Yuzyilin ilk yarisi Osmanli Beyligi 1300 1389 ed Elizabeth A Zachariadou cev Gul Cagali Guven Ismail Yergun Tulin Altinova 2 Baski Tarih Vakfi Yurt Yayinlari Istanbul 1997 s 8 22 GOLUBOVSKIY P V Pecenegi Torki i Polovtsi Rus i Step Do Nasestviya Tatar Vece Moskva 2011 OZTURK Meric T The Provincial Aristocracy In Byzantine Asia Minor 1081 1261 Bogazici Universitesi Yayinlanmamis Yuksek Lisans Tezi Istanbul 2013 VASARY Istvan Kumanlar ve Tatarlar Osmanli Oncesi Balkanlar da Dogulu Askerler 1185 1365 2 Baski cev Ali Cevat Akkoyunlu Yapi Kredi Yayinlari Istanbul 2015 WOLF Robert Lee The Latin Empire Of Constantinople 1204 1261 A History Of The Crusaders Volume II Later Crusades 1189 1311 General ed Kenneth M Setton ed By Robert Lee Wolf and Harry W Hazard The University Of Wisconsin Press Madison Milwaukee and London 1969 s 187 233 A Broken Miror The Kipcak World In The Thirteenth Century The Other Europe in the Middle Ages Avars Bulgars Khazars and Cumans ed By Florin Curta Roman Kovalev Brill Leiden Boston 2008 s 379 412 KECIS Murat XIII XIV Yuzyil Bizans ve Islam Kaynaklarina Gore Kuzeybati Anadolu Yol Aglari Belleten C LXXVII S 280 2013 Ankara s 849 874 5 Mart 2018 tarihinde kaynagindan arsivlendi ANADOLU DA SON TURK ISKANI IZNIK IMPARATORLUGU NDA KUMAN KIPCAKLAR VE YALOVA KAZIMIYE YORTAN ILE ELMALIK SARUHANLI KOYLERINDEKI VARLIKLARI 19 Nisan 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 2 Haziran 2022 BATI ANADOLU DAKI TURK YAYILISINA KARSI BIZANS IMPARATORLUGU NUN KUMAN ALAN TOPLULUKLARINI BALKANLARDAN ANADOLU YA NAKLETMESI 11 Ekim 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 11 Ekim 2022 Akdes Nimet Kurat IV XVII1 Yuzyillarda Karadeniz Kuzeyindeki Turk Kavimleri ve Devletleri Ankara 1972 Sayfa 83 84 TURKIYE TURKCESI AGIZLARINDA OGUZCA DISI DIL UNSURLARI PDF 9 Ekim 2022 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 9 Ekim 2022 CUMANS IN PAPHLAGONIA 9 Ekim 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 9 Ekim 2022 1 Haziran 2022 tarihinde kaynagindan arsivlendi Ocalan M Sakarya Izmit Yoresi Yerlesik Turkleri Manav Agizlarinda Otumsuz Patlayici Unsuz Degismeleri PDF 4 Mayis 2014 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 9 Kasim 2022 TURKIYE TURKCESI AGIZLARINDA OGUZCA DISI DIL UNSURLARI PDF 9 Ekim 2022 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 9 Ekim 2022 CUMANS IN PAPHLAGONIA 9 Ekim 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 9 Ekim 2022 Anthony Karasulas Mounted Archers of the Steppe B C 600 A D 1300 Osprey Publishing 2004 Akdes Nimet Kurat Rusya Tarihi Baslangictan 1917 ye Kadar TTK Basimevi 2010 John Keegan Savas Sanati Tarihi Cev Fusun Doruker Sabah Kitaplari 1995 a b John Keegan Savas Sanati Tarihi Cev Fusun Doruker Sabah Kitaplari 1995 Akdes Nimet Kurat Rusya Tarihi Baslangictan 1917 ye Kadar TTK Basimevi 2010 ge iconThe Georgian Chronicles about the Kipchak resettlement in Georgia at the TITUS Project 6 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde Rusca The Polovtsi 20 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde in Istoriya Dona i Severnogo Kavkaza s drevnejshih vremen do 1917 goda Damgaard et al 2018 Supplementary Table 2 Rows 20 105 Damgaard et al 2018 Supplementary Table 9 Row 14 Damgaard et al 2018 Supplementary Table 8 Row 75 a b Damgaard et al 2018 s 4 Damgaard et al 2018 Supplementary Table 8 Row 44 a b May 2016 s 221 12 Mayis 2008 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 5 Haziran 2020 Roux 1997 s 242 Ahmet Bican Ercilasun Turk Dili Tarihi Akcag Yayinlari Ankara 2010 s 382 ISBN 978 975 338 589 3 Kildioglu Mehmet 2006 IX XVI asirlarda Yenisey Irtis bolgesinde Kirgiz Kipcak iliskileri 26 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde A U Turkiyat Arastirmalari Enstitusu Dergisi sayi 30 sayfa 133 166 Erzurum 2006 Peler Gokce Yukselen Abdurrazak 2013 Kafkasya da Turk Lehcelerinin Fonksiyonlari 18 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Karadeniz Arastirmalari Kis 2013 sayi 36 sayfa 163 188 Andras Rona Tas Nutshell Chuvash 7 Agustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Erasmus Mundus Intensive Program Turkic languages and cultures in Europe TLCE Some of the Kazan Tatars are Kipchakized Volga Bulgars Arikan Ibrahim 2006 Ermeni Harfleriyle Yazilmis Kipcakca Zebur Metin Dizin 6 Mayis 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde TC Gaziantep Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu Turk Dili ve Edebiyati Ana Bilim Dali Yuksek Lisans Tezi tez danismani Vahit Turk Gaziantep Temmuz 2006 Republic of Turkey Ministry of Culture and Tourism 29 Eylul 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde Yunusov Arif The Akhiska Meskhetian Turks Twice Deported People Central Asia and Caucasus Lulea Sweden 1999 1 2 p 162 165 GenelDamgaard P B Marchi N 9 Mayis 2018 137 ancient human genomes from across the Eurasian steppes Nature 557 7705 369 373 doi 10 1038 s41586 018 0094 2 PMID 29743675 21 Subat 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 11 Nisan 2020 Polovtsi The Columbia Encyclopedia Altinci Baski 2001 05 Pouchenie Orta Cag Rus Kronolojisi Rusca Bugunku Kipcak Turkcesi Mustafa Oner TDK Ankara 1998 Artvin ve cevresi Kipcak Turk Tarihi Kurat Akdes Nimet Turk kavimleri ve Turk Devletleri s83 84 Kirzioglu kipcaklar s 148 M Fahrettin Kirzioglu Coruh boyu kipcak Turkleri kitabi M Fahrettin Kirzioglu Yukari kur ve Coruh boylarinda kipcaklar Ankara 1992 Turk Tarihinde Kipcaklar Prof Dr Saadettin GomecDis baglantilarDr Erdogan Altinkaynak PDF 2 Ocak 2014 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 29 Haziran 2022 Murad Adji 10 Kasim 2004 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 29 Haziran 2022 Wikimedia Commons ta Kipcaklar ile ilgili ortam dosyalari bulunmaktadir