Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Gökbilim ve evrenbilimde baryonik karanlık madde, baryonlardan oluşan karanlık maddedir. Evrendeki karanlık maddenin yalnızca küçük bir kısmının baryonik karanlık madde olduğu tahmin edilmektedir.
Ön bilgi
Baryon kökenli karanlık madde tanımını vermeden önce baryon tanımını yapalım. Baryon kavramı, nükleonlardan (nötronlar ve protonlar) daha ağır temel parçaları belirtmek için, önce deneysel olarak ortaya atıldı. Günümüzde baryon adı, güçlü etkileşimlere uğrayan yarı-tam dönüşlü parçacıklar için kullanılır; başka bir deyişle baryonlar, fermion yapılı hadronlardır. Bozon yapılı hadronlar ise birer mezondur. Bilinen bütün baryonlar, en az nükleonlar kadar ağırdır; ama nükleonlardan daha ağır mezonlar hatta bir lepton vardır. Baryonlar aşağıdaki korunum yasasına uyan bir yük ("baryon yükü" denen ve B ile simgelenen) taşır: Bir sistemin toplam baryon yükü (bileşenlerinin yükler toplamı) zaman içinde değişmez. Dolayısıyla bir sistemde +1 yüklü ek bir baryon ancak bir karşıt baryonla (-1 yüklü) birlikte oluşturulabilir. Protonun kararlılığı baryon yükünün korunumuyla açıklanabilir, nitekim protonun parçalanıp verebileceği baryon yükü taşıyan daha küçük bir parçacık yoktur. Buna karşılık, proton en küçük bir kararsızlık gösterseydi, baryon yükünün korunumu yasası mutlak olmazdı.
Öngörüler
Baryonik karanlık madde için adaylar; aydınlık olmayan gaz, büyük kütleli sıkı halo cisimleri (MACHO'lar), beyaz cüceler, kızıl ötesi yıldızlar, yüzey parlaklığı düşük gökadalar, nötron yıldızları, kara delikler, kahverengi cüceler, toz bulutları ve kuark külçeleridir.
Karanlık maddenin görünen madde ile aynı dairesel hıza sahip olduğu görüşü ikisinin de aynı tip materyalden (baryonik) meydana geldiğini ileri sürmektedir. Karanlık maddenin en doğal biçimi var olduğunu bildiğimiz madde, yani baryonlardır. Hafif element bolluklarının büyük patlama ile açıklanması bir miktar baryon kökenli maddenin varlığını gerektirir. Her ne kadar aynı bolluklar karanlık maddenin çoğunluğunun baryon kökenli olmadığını ima ediyorsa da, baryon kökenli karanlık maddenin miktarı hala büyük olasılıkla ışıyan maddede gördüğümüzün birkaç katı ya da evrenin kapalı olması için gereken kritik yoğunluğun yüzde üçü kadardır. Ama acaba baryon kökenli karanlık maddeyi nerede aramamız gerekiyor? İlk beklenti,baryon kökenli karanlık maddenin galaksinin halosundaki yanıp bitmiş yıldızları oluşturmasıdır.
Baryonik karanlık maddelere en iyi aday beyaz cüce yıldızlarıdır. Gökada halolarının yüzde ellisine yakınının beyaz cücelerden oluştuğu açıktır. Diğer bir aday soğuk fraktal gazdır; gazın, bir karanlık madde şekli olduğu ve olmadığına yönelik kanıtlar vardır. Diğer adaylar ise, kahverengi cüceler, jüpiter-ebatlı nesneler, kızıl ötesi yıldızlar, nötron yıldızları ve kara deliklerdir.
Baryon kökenli karanlık maddenin var olduğu kesindir. Gökada halolarındaki, gökada kümelerinde ve süperkümelerindeki, hatta evrenin kapalı olmasını sağlayacak tüm karanlık maddeyi oluşturacak miktarda olup olmadığı ise daha belirsizdir. Baryon kökenli karanlık madde en azından gökada halolarındaki karanlık madde için ciddi bir adaydır. Diğer yandan evrenin kapalı olmasını sağlayacak yoğunluk için WIMP'lere ya da başka zayıf etkileşimli parçaçıklara başvurmak gerekir. Zayıf bir biçimde etkileşen, kütlesi, diyelim ki protonunkinden de büyük olan parçacığa özel bir ad verilir: 'zayıf etkileşimli büyük kütleli parçacık' anlamına gelen İngilizce 'weakly interacting massive particle' sözcüklerinin baş harflerinden oluşan WIMP'lerdir. Karanlık maddenin bu iki rakip biçimine atfen baryon kökenli karanlık maddenin ciddi adayları "büyük kütleli sıkı halo cisimleri" anlamına gelen "massive compact halo objects" sözcüklerinin başharflerinden oluşan MACHO adı verilmiştir.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- G. Jungman, M. Kamionkowski, and K. Griest, Phys. Rep. 267, 195 (1996)
- M. S. Turner, arXiv:astro-ph/9904051 (1999)
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Gokbilim ve evrenbilimde baryonik karanlik madde baryonlardan olusan karanlik maddedir Evrendeki karanlik maddenin yalnizca kucuk bir kisminin baryonik karanlik madde oldugu tahmin edilmektedir On bilgiBaryon kokenli karanlik madde tanimini vermeden once baryon tanimini yapalim Baryon kavrami nukleonlardan notronlar ve protonlar daha agir temel parcalari belirtmek icin once deneysel olarak ortaya atildi Gunumuzde baryon adi guclu etkilesimlere ugrayan yari tam donuslu parcaciklar icin kullanilir baska bir deyisle baryonlar fermion yapili hadronlardir Bozon yapili hadronlar ise birer mezondur Bilinen butun baryonlar en az nukleonlar kadar agirdir ama nukleonlardan daha agir mezonlar hatta bir lepton vardir Baryonlar asagidaki korunum yasasina uyan bir yuk baryon yuku denen ve B ile simgelenen tasir Bir sistemin toplam baryon yuku bilesenlerinin yukler toplami zaman icinde degismez Dolayisiyla bir sistemde 1 yuklu ek bir baryon ancak bir karsit baryonla 1 yuklu birlikte olusturulabilir Protonun kararliligi baryon yukunun korunumuyla aciklanabilir nitekim protonun parcalanip verebilecegi baryon yuku tasiyan daha kucuk bir parcacik yoktur Buna karsilik proton en kucuk bir kararsizlik gosterseydi baryon yukunun korunumu yasasi mutlak olmazdi OngorulerBaryonik karanlik madde icin adaylar aydinlik olmayan gaz buyuk kutleli siki halo cisimleri MACHO lar beyaz cuceler kizil otesi yildizlar yuzey parlakligi dusuk gokadalar notron yildizlari kara delikler kahverengi cuceler toz bulutlari ve kuark kulceleridir Karanlik maddenin gorunen madde ile ayni dairesel hiza sahip oldugu gorusu ikisinin de ayni tip materyalden baryonik meydana geldigini ileri surmektedir Karanlik maddenin en dogal bicimi var oldugunu bildigimiz madde yani baryonlardir Hafif element bolluklarinin buyuk patlama ile aciklanmasi bir miktar baryon kokenli maddenin varligini gerektirir Her ne kadar ayni bolluklar karanlik maddenin cogunlugunun baryon kokenli olmadigini ima ediyorsa da baryon kokenli karanlik maddenin miktari hala buyuk olasilikla isiyan maddede gordugumuzun birkac kati ya da evrenin kapali olmasi icin gereken kritik yogunlugun yuzde ucu kadardir Ama acaba baryon kokenli karanlik maddeyi nerede aramamiz gerekiyor Ilk beklenti baryon kokenli karanlik maddenin galaksinin halosundaki yanip bitmis yildizlari olusturmasidir Baryonik karanlik maddelere en iyi aday beyaz cuce yildizlaridir Gokada halolarinin yuzde ellisine yakininin beyaz cucelerden olustugu aciktir Diger bir aday soguk fraktal gazdir gazin bir karanlik madde sekli oldugu ve olmadigina yonelik kanitlar vardir Diger adaylar ise kahverengi cuceler jupiter ebatli nesneler kizil otesi yildizlar notron yildizlari ve kara deliklerdir Baryon kokenli karanlik maddenin var oldugu kesindir Gokada halolarindaki gokada kumelerinde ve superkumelerindeki hatta evrenin kapali olmasini saglayacak tum karanlik maddeyi olusturacak miktarda olup olmadigi ise daha belirsizdir Baryon kokenli karanlik madde en azindan gokada halolarindaki karanlik madde icin ciddi bir adaydir Diger yandan evrenin kapali olmasini saglayacak yogunluk icin WIMP lere ya da baska zayif etkilesimli parcaciklara basvurmak gerekir Zayif bir bicimde etkilesen kutlesi diyelim ki protonunkinden de buyuk olan parcaciga ozel bir ad verilir zayif etkilesimli buyuk kutleli parcacik anlamina gelen Ingilizce weakly interacting massive particle sozcuklerinin bas harflerinden olusan WIMP lerdir Karanlik maddenin bu iki rakip bicimine atfen baryon kokenli karanlik maddenin ciddi adaylari buyuk kutleli siki halo cisimleri anlamina gelen massive compact halo objects sozcuklerinin basharflerinden olusan MACHO adi verilmistir Ayrica bakinizBaryonik olmayan karanlik madde MACHOKaynakcaG Jungman M Kamionkowski and K Griest Phys Rep 267 195 1996 M S Turner arXiv astro ph 9904051 1999