Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Keliser (Latince chelicera [tekil], chelicerae [çoğul] < Grekçe χηλή khēlē «pençe» + κέρας keras «boynuz»), eklem bacaklılar filumunun yalnızca keliserliler denilen ve Arachnida (örümcek, akrep, kene), Merostomata, Pantopoda sınıflarından oluşan alt filumunda başa denk gelen prosoma (örümcek ve akreplerde) ya da gnathosoma (kenelerde) denilen bölümde yer alan ve ağız parçalarının ana kısmını oluşturan ucu sivri diken/kıskaç/çengel biçimli bir çift yapıdır. Besini kavramak için kullanılan sivri uzantılardır ve diğer eklembacaklı alt filumlarındaki çiğneyici çenelerin yerinde bulunur. Ayrıca örümceklerde zehir enjekte etme iğnesi olarak da işlev görür.
A) sustalı
B) iki bölütlü
C), üç bölütlü
Tipleri
Sustalı keliser
Sustalı keliserler, sustalı çakı gibidir ve grubundan örümceğimsilerde (, Schizomida, Amblypygi, Araneae) görülür. İki alt tipi vardır: Ortognat ve Labidognat keliserler.
Ortognat keliser
Ortognat keliserler, vücut eksenine paralel olarak hareket eder ve Mesothelae ve Mygalomorphae gruplarından örümcekler ile Thelyphonida, Schizomida, Amblypygi gruplarından örümceğimsilerde görülür.
Labidognat keliser
Labidognat keliserler, vücut eksenine dik olarak hareket eder ve Araneomorphae grubundan örümceklerde görülür.
Örümcek keliseri
Örümceklerde (Araneae) keliserler ilk uzantılarıdır. Embriyonal dönemde ağız açıklığının arka kısmında, sonraki gelişim döneminde ise prosomanın ön bölgesinde yer alırlar. İki ana eklemden oluşur; şişkin bir bazal eklem («keliser kaidesi») ve hareketli bir zehir dişi ya da zehir çengeli («keliser ucu»). Bazal eklem içinde zehir dişinin hareketine yardımcı olan gelişmiş kaslar ile bazı türlerde (, ) zehir bezleri bulunur. Normalde zehir dişi bir çakının ağzı gibi bazal segmentin oluğu içine oturur. Örümcek ısırdığı/soktuğu zaman, zehir dişi oturduğu bu oluktan dışa doğru hareket eder ve avın içine girer. Bu sırada zehir dişinin ucundaki ince bir açıklıktan zehir ava enjekte edilir. Keliser oluğu kutikula dişleri ile örtülüdür. Dişlere sahip olan örümcekler bu dişleri sayesinde avlarını ezerler. Dişlere sahip olmayan örümcekler ise sadece zehir dişleri yardımıyla açtıkları delikten avlarının sindirimini gerçekleştirirler. Keliser dişlerinin sayısı ve büyüklüğü taksonomistler için teşhiste önemli bir karakteristik özelliktir. Avın etkisiz hale getirilmesi, savunma, kavrama, yumurta kokonlarını taşıma, ses çıkarma, kazma ve çiftleşme sırasında eşe sıkıca kenetlenmeyi sağlama gibi değişik amaçlarla kullanılır.
Kene keliseri
Kenelerde (Ixodida) başa denk gelen gnathosoma kısmında yer alan bir çift yapıdır. Keliserler, keliser kılıfı içinde kayarak ileri geri hareket ederler ve üç parçalı olup son kısım testere dişlidir. Keliserler, kene kan emeceği zaman hipostomunu deriye sokması için deriyi perfore ederler. Keliserler aynı zamanda çiftleşme esnasında erkeklerin kendilerini sabit tutmasına yardımcı olurlar.
İki bölütlü keliser
İki bölütlü keliserler ya da Makas keliserler, chelate ve iki segmentten oluşur ve Pseudoscorpiones ile Solifugae gruplarından örümceğimsilerde görülür.
Böğ keliseri
Böğlerde (Solifugae) keliserler değişik sayıda diş, diken ve seta taşıyan, iki parçadan oluşmuş makas şeklindeki yapılardır. Vücuduna nazaran büyük yapıda ve oldukça kuvvetlidir. Keliser, dorsalde sabit ventralde hareketli parmaktan oluşur. Sabit ve hareketli parmakların iç ve dış kısımlarında birçok sıradan oluşan, küçük ve büyük dişler mevcuttur. Bu diş sıraları türlerin teşhisinde önemlidir. Keliserlerin iç kısımlarında parça parça veya sıralı halde uç kısmı tüy şeklinde sert kıl şeklinde yapılar mevcuttur. Bazen bu özel kıl benzeri yapılar değişime uğrayarak flagellum adı verilen yapıları teşkil eder. Flagellum sadece erkek böyülerde bulunur (Eremobatidae familyası hariç) ve dorsal keliseral parmağın iç-orta veya sırt-orta kısmında konumlanmıştır.
Üç bölütlü keliser
Üç bölütlü keliserler, chelate ve üç segmentten oluşur ve Scorpiones ile Opiliones gruplarından örümceğimsilerde ve Merostomata grubundan keliserlilerde görülür. Pantopoda grubundan keliserlilerde muhtemelen homologdur.
Akrep keliseri
6 = Ağız parçaları (chelicerae)
Akreplerde (Araneae) keliserler ilk uzantılarıdır. Pedipalplerin hemen ventralinde yer alır ve onlara oranla çok daha küçüktür. Coxa, tibia ve tarsus olmak üzere üç segmentten oluşmuştur. Genelde pençe tırnaklı çeneler halinde olsalar da familyasına bağlı olarak değişkenlik gösterir. Son iki segment (tarsus ve tibia) hareketli parmak (tarsus) ve sabit parmak (tibia) tarzında kıskaçlı bir makas oluşturacak şekilde birbirlerine eklemlidir. Bunlardan birinin çevresi sarılmış gibidir ve karapaks sınırı ile örtülüdür. İkinci segment biraz daha uzun olup üst kısmı dışa doğru konvekstir (dışbükey). İç yüzünde ise ince dikenimsi kıllarla (setea) kaplı yakalama işlemine yarayan dişe benzer oluşumlar vardır. Üçüncü segment hareket edebilen parçadır. Bu parça yakalama işlemi için ikinci makası taşıyan segment (coxa) olarak ifade edilir. Bu kısım eğilip bükülür ve avını emmeden önce yakalamaya yarar. Fakat iki nokta arasındaki uzaklık nedeniyle dinlenme esnasında sabittirler. Bu parçalardaki dişler sınıflandırmada dikkate alınır. Keliserle, avlarını tutmaya ve bazen de birbirlerine sürtülmek suretiyle ses çıkarmaya yararlar.
Kaynakça
- ^ a b S. L. Zonstein (2004). The spider chelicerae: some problems of origin and evolution D. V. Logunov & D. Penney (Ed.). (PDF). , Special Issue no. 1. ss. 349-366. 4 Nisan 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Haziran 2012. Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi: "refZonstein" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: ) - ^ K. Çavuşoğlu, A. Bayram, M. Maraş, T. Kırındı (2006), Steatoda paykulliana (Araneae, Theridiidae) (Walckenaer, 1806)’nın Zehir Aygıtının Morfolojisi Hakkında[], Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 10-1 (2006), 25-29
- ^ Koç, Halil (2007). Güneydoğu Anadolu böyü (Arachnida:Solifugae) faunası: sistematiği, zoocoğrafyası ve ekolojisi 27 Eylül 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, tez danışmanı: Hüseyin Arıkan, Bornova İzmir, Aralık 2007
Dış bağlantılar
| Wikimedia Commons'ta Keliser ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Keliser Latince chelicera tekil chelicerae cogul lt Grekce xhlh khele pence keras keras boynuz eklem bacaklilar filumunun yalnizca keliserliler denilen ve Arachnida orumcek akrep kene Merostomata Pantopoda siniflarindan olusan alt filumunda basa denk gelen prosoma orumcek ve akreplerde ya da gnathosoma kenelerde denilen bolumde yer alan ve agiz parcalarinin ana kismini olusturan ucu sivri diken kiskac cengel bicimli bir cift yapidir Besini kavramak icin kullanilan sivri uzantilardir ve diger eklembacakli alt filumlarindaki cigneyici cenelerin yerinde bulunur Ayrica orumceklerde zehir enjekte etme ignesi olarak da islev gorur keliser tipleri A sustali B iki bolutlu C uc bolutludisi sicrayici orumcekte Phidippus audax keliserler yesil renkteki erkek sicrayici orumcekte Phidippus audax keliserler mavi renkteki zehirli bir orumcek turunde Atrax robustus asagi kivrik kanca gibi keliserlerTipleriSustali keliser Sustali keliserler sustali caki gibidir ve grubundan orumcegimsilerde Schizomida Amblypygi Araneae gorulur Iki alt tipi vardir Ortognat ve Labidognat keliserler Ortognat keliser Ortognat keliserler vucut eksenine paralel olarak hareket eder ve Mesothelae ve Mygalomorphae gruplarindan orumcekler ile Thelyphonida Schizomida Amblypygi gruplarindan orumcegimsilerde gorulur Labidognat keliser Labidognat keliserler vucut eksenine dik olarak hareket eder ve Araneomorphae grubundan orumceklerde gorulur Orumcek keliseri Orumceklerde Araneae keliserler ilk uzantilaridir Embriyonal donemde agiz acikliginin arka kisminda sonraki gelisim doneminde ise prosomanin on bolgesinde yer alirlar Iki ana eklemden olusur siskin bir bazal eklem keliser kaidesi ve hareketli bir zehir disi ya da zehir cengeli keliser ucu Bazal eklem icinde zehir disinin hareketine yardimci olan gelismis kaslar ile bazi turlerde zehir bezleri bulunur Normalde zehir disi bir cakinin agzi gibi bazal segmentin olugu icine oturur Orumcek isirdigi soktugu zaman zehir disi oturdugu bu oluktan disa dogru hareket eder ve avin icine girer Bu sirada zehir disinin ucundaki ince bir acikliktan zehir ava enjekte edilir Keliser olugu kutikula disleri ile ortuludur Dislere sahip olan orumcekler bu disleri sayesinde avlarini ezerler Dislere sahip olmayan orumcekler ise sadece zehir disleri yardimiyla actiklari delikten avlarinin sindirimini gerceklestirirler Keliser dislerinin sayisi ve buyuklugu taksonomistler icin teshiste onemli bir karakteristik ozelliktir Avin etkisiz hale getirilmesi savunma kavrama yumurta kokonlarini tasima ses cikarma kazma ve ciftlesme sirasinda ese sikica kenetlenmeyi saglama gibi degisik amaclarla kullanilir Kene keliseri Kenede hipostom ve keliserler Kenelerde Ixodida basa denk gelen gnathosoma kisminda yer alan bir cift yapidir Keliserler keliser kilifi icinde kayarak ileri geri hareket ederler ve uc parcali olup son kisim testere dislidir Keliserler kene kan emecegi zaman hipostomunu deriye sokmasi icin deriyi perfore ederler Keliserler ayni zamanda ciftlesme esnasinda erkeklerin kendilerini sabit tutmasina yardimci olurlar Iki bolutlu keliser Iki bolutlu keliserler ya da Makas keliserler chelate ve iki segmentten olusur ve Pseudoscorpiones ile Solifugae gruplarindan orumcegimsilerde gorulur Bog keliseri Bogde keliserler Boglerde Solifugae keliserler degisik sayida dis diken ve seta tasiyan iki parcadan olusmus makas seklindeki yapilardir Vucuduna nazaran buyuk yapida ve oldukca kuvvetlidir Keliser dorsalde sabit ventralde hareketli parmaktan olusur Sabit ve hareketli parmaklarin ic ve dis kisimlarinda bircok siradan olusan kucuk ve buyuk disler mevcuttur Bu dis siralari turlerin teshisinde onemlidir Keliserlerin ic kisimlarinda parca parca veya sirali halde uc kismi tuy seklinde sert kil seklinde yapilar mevcuttur Bazen bu ozel kil benzeri yapilar degisime ugrayarak flagellum adi verilen yapilari teskil eder Flagellum sadece erkek boyulerde bulunur Eremobatidae familyasi haric ve dorsal keliseral parmagin ic orta veya sirt orta kisminda konumlanmistir Uc bolutlu keliser Uc bolutlu keliserler chelate ve uc segmentten olusur ve Scorpiones ile Opiliones gruplarindan orumcegimsilerde ve Merostomata grubundan keliserlilerde gorulur Pantopoda grubundan keliserlilerde muhtemelen homologdur Akrep keliseri Akrep anatomisi 6 Agiz parcalari chelicerae Akreplerde Araneae keliserler ilk uzantilaridir Pedipalplerin hemen ventralinde yer alir ve onlara oranla cok daha kucuktur Coxa tibia ve tarsus olmak uzere uc segmentten olusmustur Genelde pence tirnakli ceneler halinde olsalar da familyasina bagli olarak degiskenlik gosterir Son iki segment tarsus ve tibia hareketli parmak tarsus ve sabit parmak tibia tarzinda kiskacli bir makas olusturacak sekilde birbirlerine eklemlidir Bunlardan birinin cevresi sarilmis gibidir ve karapaks siniri ile ortuludur Ikinci segment biraz daha uzun olup ust kismi disa dogru konvekstir disbukey Ic yuzunde ise ince dikenimsi killarla setea kapli yakalama islemine yarayan dise benzer olusumlar vardir Ucuncu segment hareket edebilen parcadir Bu parca yakalama islemi icin ikinci makasi tasiyan segment coxa olarak ifade edilir Bu kisim egilip bukulur ve avini emmeden once yakalamaya yarar Fakat iki nokta arasindaki uzaklik nedeniyle dinlenme esnasinda sabittirler Bu parcalardaki disler siniflandirmada dikkate alinir Keliserle avlarini tutmaya ve bazen de birbirlerine surtulmek suretiyle ses cikarmaya yararlar Kaynakca a b S L Zonstein 2004 The spider chelicerae some problems of origin and evolution D V Logunov amp D Penney Ed PDF Special Issue no 1 ss 349 366 4 Nisan 2012 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 21 Haziran 2012 Kaynak hatasi Gecersiz lt ref gt etiketi refZonstein adi farkli icerikte birden fazla tanimlanmis Bkz Kaynak gosterme K Cavusoglu A Bayram M Maras T Kirindi 2006 Steatoda paykulliana Araneae Theridiidae Walckenaer 1806 nin Zehir Aygitinin Morfolojisi Hakkinda olu kirik baglanti Suleyman Demirel Universitesi Fen Bilimleri Enstitusu Dergisi 10 1 2006 25 29 Koc Halil 2007 Guneydogu Anadolu boyu Arachnida Solifugae faunasi sistematigi zoocografyasi ve ekolojisi 27 Eylul 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ege Universitesi Fen Bilimleri Enstitusu Doktora Tezi tez danismani Huseyin Arikan Bornova Izmir Aralik 2007Dis baglantilarWikimedia Commons ta Keliser ile ilgili ortam dosyalari bulunmaktadir