Ebu'l Vefa el-Buzcani (d. 10 Haziran 940 - ö. 1 Temmuz 998), İranlı matematikçi ve astronom.
Ebu'l-Vefâ el-Bûzcânî | |
---|---|
Ebu'l Vefa'nın temsili resim | |
Doğum | 10 Haziran 940 Buzgan Kasabası, İran |
Ölüm | 1 Temmuz 998 Bağdad, Irak |
Din | İslam |
Kariyeri | |
Etkilendikleri | Battani, Ebu Hanife Dinaveri |
Etkiledikleri | Birûni, Ebu Nasr Mansur |
Tam adı 'Ebu el-Vefa Muhammed bin Muhammed bin Yahya bin İsmail bin el-Abbas el-Büzcani' olan alim 940 yılında İran'da bulunan kasabasında doğmuştur. Bu yüzden 'Ebul Vefa Buzcani' diye meşhur olmuştur. İlim tahsiline amcası ve 'in yanında başlayan Ebul Vefa, 959 yılında Bağdat'a gitti. Ölümüne kadar da orada bilimle meşgul oldu. Bilim sahasında, matematik bilimini tahsil etti ve özellikle trigonometri üzerinde çalışmalar yaptı. Bu alanlarda çok fazla bir süre muhafaza edilemeyen kitaplar yazdı. Batlamyus'un ve 'un eserlerini inceleyip açıklamış, astronomi sahasında ise Ay'ın hareketleri üzerine çalışmalar yapmıştır. Matematik ve astronomideki hizmetleriyle bilim tarihinde önemli bir yer tutmuştur.
Astronomi
Ebu'l Vefa, yıldızların eğimlerininin kesin ve doğru bir şekilde ölçülebilmesi için bir duvar oktantı geliştirdi. Bundan başka trigonometri çizelgelerinde hesaplamalar yapmak için gelişmiş metotlar üretti ve bazı problemlerin çözümü için yeni yöntemler keşfetti. Astronomik gözlemler için sinüs (ceyb) ve tanjant (zıl) değerlerini gösteren çizelgeleri on beşer dakikalık açı aralıklarıyla hesapladı. Ünlü matematikçi 'nin de buna benzer çizelgeleri olduğu bilinse de onun çizelgeleri tanjant ve kotanjantı yayın fonksiyonu olarak vermediği gibi, Ebu'l Vefa'nın çizelgeleri kadar sağlıklı değildir.
Matematik
Ebu'l Vefa, matematik sahasında özellikle trigonometri üzerinde çalışmalar yapmıştır. Trigonometrinin altı esas oranı arasındaki trigonometrik ilişkileri ilk defa ortaya koymuştur. Bu oranlar günümüzde aynen kullanılmaktadır.
Ebu'l Vefa'nın matematik tarihinde ortaya koyduğu ilk trigonometrik özdeşliklerden bazıları şunlardır:
Ayrıca küresel trigonometride sinüs teoremini açıklamıştır:
Ebu'l Vefa, ve gibi önemli matematikçileri izleyerek tanjant ve sekant fonksiyonlarını tanımladı. Sekant kaşifi olarak genellikle Kopernik bilinirse de ünlü bilim tarihçilerinden ve 'un araştırmaları sonucu bu buluşun Ebu'l Vefa'ya ait olduğu tespit edilmiştir.
Trigonometrinin yanında cebir ilmi üzerinde derinlemesine çalışmalarda bulunan Ebu'l Vefa o zamana dek bilinmeyen dördüncü dereceden denklemlerin çözümünü gerçekleştirdi. Örneğin:
denklemini çözerken ve koniklerinin kesişmesinden istifade etti. Eski Yunanların ve Hintlerin çözemediği birçok problemi geometrik yollarla çözmeyi başardı.
Eserleri
- : Trigonometri ve astronomiden bahseden meşhur eseridir. Birinci bölümde yıldızların hareketinden önce bilinmesi gereken meseleler, ikinci bölümde yıldızların hareketlerinin incelenmesi, üçüncü bölümde yıldızların hareketlerine arız olan şeyler anlatılmaktadır. Eserin yazma bir nüshası 'nde 1138 numarada kayıtlıdır. Eser tarafından tercüme edilerek basılmıştır.
- Kitab'un fi Amel-il Mistarati ve'l Pergarvel Gunye
- Kitabab ma Yahtacu-İleyh-İl-Küttab vel Ummal min İlm-il-Hisab
- Kitabün Fahirün bil Hisab
- Kitab'ün fi'l İlmi Hisab'il Musellat
- Kitab'ün fi'l Felek
- Kitab'un Zic-iş Şamil
- Kitab'un fi'l Hendese
- Kitab'ul Medhal ila Aritmetik
- Tefsir-ii Harezmi fi Cebri ve'l Mukabele
Saygınlığı
- Ay üzerindeki bir kratere O'na ithafen adı verilmiştir.
- Ünlü bilim tarihçisi 'History of Mathematics' adlı eserinde onun hakkında şöyle demiştir:
Ebul Vefa şüphesiz ki Harezmi'nin matematik ve geometrideki buluşlarını önemli ölçüde geliştirdi. Özellikle de geometri ile cebir arasındaki münasebetler üzerinde durdu. Böylece, bazı cebirsel denklemleri geometri yoluyla çözmeyi başardı ve ve analitik geometri'nin temelini kurdu. Bilindiği gibi, diferansiyel hesap insan zekasının bulduğu mühim ve pek faydalı bir mevzu olup, ilim ve teknolojik muasır gelişmelerin temel kaynağını teşkil etmektedir. Ayrıca Battani'nin trigonometriyle ilgili eserlerini inceleyerek girift ve anlaşılmayan yönlerini açıklığa kavuşturdu. demektedir.
Kaynakça
- ^ . 25 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ağustos 2009.
- ^ Jacques Sesiano, "Islamic mathematics", p. 157, in Selin, Helaine; D'Ambrosio, Ubiratan (2000), Mathematics Across Cultures: The History of Non-western Mathematics, Springer,
- ^ Yeni Rehber Ansiklopedisi; C:6,S:148-149
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Ebu l Vefa el Buzcani d 10 Haziran 940 o 1 Temmuz 998 Iranli matematikci ve astronom Ebu l Vefa el BuzcaniEbu l Vefa nin temsili resimDogum10 Haziran 940 Buzgan Kasabasi IranOlum1 Temmuz 998 Bagdad IrakDinIslamKariyeriEtkilendikleriBattani Ebu Hanife DinaveriEtkiledikleriBiruni Ebu Nasr Mansur Tam adi Ebu el Vefa Muhammed bin Muhammed bin Yahya bin Ismail bin el Abbas el Buzcani olan alim 940 yilinda Iran da bulunan kasabasinda dogmustur Bu yuzden Ebul Vefa Buzcani diye meshur olmustur Ilim tahsiline amcasi ve in yaninda baslayan Ebul Vefa 959 yilinda Bagdat a gitti Olumune kadar da orada bilimle mesgul oldu Bilim sahasinda matematik bilimini tahsil etti ve ozellikle trigonometri uzerinde calismalar yapti Bu alanlarda cok fazla bir sure muhafaza edilemeyen kitaplar yazdi Batlamyus un ve un eserlerini inceleyip aciklamis astronomi sahasinda ise Ay in hareketleri uzerine calismalar yapmistir Matematik ve astronomideki hizmetleriyle bilim tarihinde onemli bir yer tutmustur AstronomiEbu l Vefa yildizlarin egimlerininin kesin ve dogru bir sekilde olculebilmesi icin bir duvar oktanti gelistirdi Bundan baska trigonometri cizelgelerinde hesaplamalar yapmak icin gelismis metotlar uretti ve bazi problemlerin cozumu icin yeni yontemler kesfetti Astronomik gozlemler icin sinus ceyb ve tanjant zil degerlerini gosteren cizelgeleri on beser dakikalik aci araliklariyla hesapladi Unlu matematikci nin de buna benzer cizelgeleri oldugu bilinse de onun cizelgeleri tanjant ve kotanjanti yayin fonksiyonu olarak vermedigi gibi Ebu l Vefa nin cizelgeleri kadar saglikli degildir MatematikEbu l Vefa matematik sahasinda ozellikle trigonometri uzerinde calismalar yapmistir Trigonometrinin alti esas orani arasindaki trigonometrik iliskileri ilk defa ortaya koymustur Bu oranlar gunumuzde aynen kullanilmaktadir Ebu l Vefa nin matematik tarihinde ortaya koydugu ilk trigonometrik ozdesliklerden bazilari sunlardir sin a b sin a cos b cos a sin b displaystyle sin a b sin a cos b cos a sin b cos 2a 1 2sin2 a displaystyle cos 2a 1 2 sin 2 a sin 2a 2sin a cos a displaystyle sin 2a 2 sin a cos a Ayrica kuresel trigonometride sinus teoremini aciklamistir sin A sin a sin B sin b sin C sin c displaystyle frac sin A sin a frac sin B sin b frac sin C sin c Ebu l Vefa ve gibi onemli matematikcileri izleyerek tanjant ve sekant fonksiyonlarini tanimladi Sekant kasifi olarak genellikle Kopernik bilinirse de unlu bilim tarihcilerinden ve un arastirmalari sonucu bu bulusun Ebu l Vefa ya ait oldugu tespit edilmistir Trigonometrinin yaninda cebir ilmi uzerinde derinlemesine calismalarda bulunan Ebu l Vefa o zamana dek bilinmeyen dorduncu dereceden denklemlerin cozumunu gerceklestirdi Ornegin X4 pX3 r displaystyle X 4 pX 3 r denklemini cozerken y3 axy b 0 displaystyle y 3 axy b 0 ve X2 Y 0 displaystyle X 2 Y 0 koniklerinin kesismesinden istifade etti Eski Yunanlarin ve Hintlerin cozemedigi bircok problemi geometrik yollarla cozmeyi basardi Eserleri Trigonometri ve astronomiden bahseden meshur eseridir Birinci bolumde yildizlarin hareketinden once bilinmesi gereken meseleler ikinci bolumde yildizlarin hareketlerinin incelenmesi ucuncu bolumde yildizlarin hareketlerine ariz olan seyler anlatilmaktadir Eserin yazma bir nushasi nde 1138 numarada kayitlidir Eser tarafindan tercume edilerek basilmistir Kitab un fi Amel il Mistarati ve l Pergarvel Gunye Kitabab ma Yahtacu Ileyh Il Kuttab vel Ummal min Ilm il Hisab Kitabun Fahirun bil Hisab Kitab un fi l Ilmi Hisab il Musellat Kitab un fi l Felek Kitab un Zic is Samil Kitab un fi l Hendese Kitab ul Medhal ila Aritmetik Tefsir ii Harezmi fi Cebri ve l MukabeleSayginligiAy uzerindeki bir kratere O na ithafen adi verilmistir Unlu bilim tarihcisi History of Mathematics adli eserinde onun hakkinda soyle demistir Ebul Vefa suphesiz ki Harezmi nin matematik ve geometrideki buluslarini onemli olcude gelistirdi Ozellikle de geometri ile cebir arasindaki munasebetler uzerinde durdu Boylece bazi cebirsel denklemleri geometri yoluyla cozmeyi basardi ve ve analitik geometri nin temelini kurdu Bilindigi gibi diferansiyel hesap insan zekasinin buldugu muhim ve pek faydali bir mevzu olup ilim ve teknolojik muasir gelismelerin temel kaynagini teskil etmektedir Ayrica Battani nin trigonometriyle ilgili eserlerini inceleyerek girift ve anlasilmayan yonlerini acikliga kavusturdu demektedir Kaynakca 25 Ekim 2008 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 14 Agustos 2009 Jacques Sesiano Islamic mathematics p 157 in Selin Helaine D Ambrosio Ubiratan 2000 Mathematics Across Cultures The History of Non western Mathematics Springer ISBN 1 4020 0260 2 Yeni Rehber Ansiklopedisi C 6 S 148 149