Irak

Koordinatlar: 33°17′N, 44°19′E

Irak (Arapça: العراق el-‘Irāk; Kürtçe: عێراق Êraq), resmî adıyla Irak Cumhuriyeti (Arapça: جمهورية العـراق el-Cumhūrīyyetü'l-‘Irākīyye; Kürtçe: كۆماريى عێراق Komarî Êraq), Batı Asya'da bir ülkedir. Kuzeyde Türkiye, doğuda İran, güneydoğuda Kuveyt, güneyde Suudi Arabistan, güneybatıda Ürdün, batıda ise Suriye ile sınır komşusudur. Başkenti ve en büyük şehri Bağdat olan federal parlamenter cumhuriyet ile yönetilen bir ülkedir.

Irak جمهورية العـراق (Arapça) كۆماريى عێراق (Kürtçe) Irak Cumhuriyeti
Bayrak Arma
Slogan الله أكبر   (Arapça) "Allahu Ekber"  (transliterasyon) "Allah En Büyüktür"
Millî marş "Mawtini" Arapça: "موطني" "Anavatanım"
Irak'ın konumu (koyu yeşil)
Başkent ve en büyük şehir	Bağdat 33°20′K 44°26′D / 33.333°K 44.433°D / 33.333; 44.433
Resmî dil(ler)	Arapça Kürtçe
Tanınan bölgesel dil(ler)	Türkçe Süryanice Ermenice
Etnik gruplar (2019)	%75-80 Arap %15-20 Kürt %5 Diğer (Türkmenler, Yezîdîler, Şebekler, Ehl-i Hak, Bedeviler, Romanlar, Süryaniler, Çerkesler, Sâbiîler, Farslar)
Resmî din	İslam
Demonim	Iraklı
Hükûmet	Federal parlamenter cumhuriyet
• Cumhurbaşkanı Abdüllatif Reşid • Başbakan Muhammed Şiya es-Sudani
Yasama organı	Irak Temsilciler Konseyi
Birleşik Krallık'tan bağımsızlık
• Krallık 3 Ekim 1932 • Cumhuriyetin ilanı 14 Temmuz 1958 •  15 Ekim 2005
Yüzölçümü
• Toplam	437.072 km^2 (59.)
• Su (%)	1,1
Nüfus
• 2018 tahminî	38.434.600 (36..)
• Yoğunluk	82,71/km^2 (125.)
GSYİH (SAGP)	2021 tahminî
• Toplam	413,316 milyar $ (49.)
• Kişi başına	10.038 $ (111..)
GSYİH (nominal)	2021 tahminî
• Toplam	190,733 milyar $ (51.)
• Kişi başına	4.632 $ (99.)
Gini (2012)	29.5 düşük
İGE (2019)	0.674 orta · 123.
Para birimi	Irak dinarı (IQD)
Zaman dilimi	UTC+3 ()
Trafik akışı	sağ
Telefon kodu
ISO 3166 kodu
İnternet alan adı	.iq

Bugün Irak, Orta Doğu’da yer alan stratejik mevkisiyle, sahip olduğu petrol rezervleri ile Körfez'in önemli ülkelerinden biri durumundadır. Irak bir ara (savaştan önce), Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri'nden sonra dünyanın en büyük üçüncü petrol rezervine sahipti. Amerika'yla savaştan ve işgalden sonra üretimde önemli düşüşler olmuştur. Fakat doğal rezerv sıralamasındaki yerini korumaktadır.^[]

Irak uzun yıllar Birleşik Krallık'ın hâkim gücü altında idare edilmiştir. Birleşik Krallık'ın 1971'de Orta Doğu’dan tamamen çekilmesi ile bu bölge üzerinde ABD önder güç olmaya başlamıştır. Soğuk Savaş sonrası Orta Doğu’da etkisini artıran ABD’nin Irak’a özel bir politik ilgisi vardır. Irak, Orta Doğu'daki bütün körfez ülkelerinde olduğu gibi hızla gelişmektedir.

Tarihi

Tarih öncesi ve antik Mezopotamya

Yaklaşık 65.000-35.000 yıl öncesine ait sekiz yetişkin ve iki bebek Neandertalin kalıntılarının bulunduğu Şanidar Mağarası'nın içinde bulundu.

MÖ 65.000 ile MÖ 35.000 yılları arasında Kuzey Irak, Şanidar Mağarası'nda arkeolojik kalıntıları keşfedilen bir Neandertal kültürüne ev sahipliği yapıyordu. Bu bölge aynı zamanda yaklaşık MÖ 11.000'den kalma çok sayıda Neolitik öncesi mezarın da bulunduğu yerdir. Yaklaşık MÖ 10.000 yılından bu yana Irak, Bereketli Hilal'in büyük bir kısmıyla birlikte, tarımın ve büyükbaş hayvancılığın ilk kez ortaya çıktığı, Çanak Çömlek Öncesi Neolitik A (PPNA) olarak bilinen Neolitik kültürün merkeziydi. Irak'ta bu döneme ait M'lefaat ve Nemrik 9 gibi yerleşimlerde kazılar yapılmıştır. Sonraki Neolitik dönem olan PPNB, dikdörtgen evlerle temsil edilmektedir.

Çanak çömlek öncesi Neolitik dönemde insanlar taş, alçı ve yanmış kireçten (Vaisselle blanche) yapılmış kaplar kullanıyorlardı. Anadolu'daki obsidiyen aletlerin buluntuları erken dönem ticari ilişkilerin kanıtıdır. İnsanlığın ilerleyişinin diğer önemli yerleri arasında Halaf kültürüne ait bir dizi yer olan Jarmo (MÖ 7100 civarı) ve Ubeyd döneminin (MÖ 6.500 ile MÖ 3.800 arası) tipik yeri olan Tell al-'Ubaid vardı. İlgili dönemler tarım, alet yapımı ve mimaride giderek artan ilerleme seviyelerini göstermektedir.

Sümer hükümdarı Lagaşlı Gudea'nın heykeli

"Uygarlığın beşiği", Kalkolitik Çağ'da (Ubeyd dönemi) güney Irak'ın verimli Dicle-Fırat nehri vadisinde ortaya çıkan, bilinen en eski uygarlık olan Sümer uygarlığına ev sahipliği yaptığı için modern Irak'ı kapsayan bölge için ortak bir terimdir. MÖ 4. binyılın sonlarında dünyanın bilinen ilk yazı sisteminin ortaya çıktığı yer burasıydı. Sümerler aynı zamanda tekerleği kullanan ve şehir devletlerini yaratan ilk kişilerdi. Yazıları matematik, astronomi, astroloji, yazılı hukuk, tıp ve organize dinin bilinen ilk kanıtlarını kaydetmiştir.

Sümerce izole bir dildir.

Erken Sümer döneminin büyük şehir devletleri Eridu, Bad-tibira, Larsa, Sippar, Šuruppag, Uruk, Kiş, Ur, Nippur, Lagaş, Girsu, Umma, Hamazi, Adab, Mari, İsin Krallığı, Kutha, Der ve Akshak’tı.

Kuzeydeki Asur, Arbela (modern Erbil) ve Arrapha (modern Kerkük) gibi şehirler de M.Ö. 25. yüzyıldan itibaren Asur olarak adlandırılacak olan bölgede varlığını sürdürüyordu. Ancak bu aşamada bunlar Sümer yönetimindeki idari merkezlerdi.

Asur, Arbela (modern Erbil) ve Arrapha (modern Kerkük) gibi kuzeydeki şehirler de M.Ö. 25. yüzyıldan itibaren Asur olarak adlandırılacak bölgede varlığını sürdürüyordu; ancak bu aşamada bunlar Sümer yönetimindeki idari merkezlerdi.

Akad İmparatorluğu haritası ve askeri seferlerin yürütüldüğü yönler (sarı oklar).

Antik Çağ

En eski doğu medeniyetlerinin doğduğu Mezopotamya, 633-642 yılları arasında İslam toprakları arasına girdi. Emeviler ve Abbasiler dönemlerinde, en parlak devresini yaşadı. O zamanlar Bağdat dünyanın en önemli kültür ve ticaret merkeziydi. Irak, 637 yılında Müslümanlar tarafından fethedilmesinden sonra Ali bin Ebu Talib döneminde İslam'ın merkezi hâline getirilmiş ve başkent Kûfe'ye taşınmıştır. Ali ile Emeviler arasındaki Sıffin Savaşı da Irak sınırları içinde olmuştur. Bu savaşın ardında bu bölge günümüze kadar süren farklı mezhep ve etnik grupların mücadelelerine sahne olmuştur. Emeviler döneminden sonra Abbasiler bu bölgeye egemen olmuş ardından 1055 yılından itibaren Selçuklu Hanedanının egemenliğine girmiştir.

Orta Çağ

Abbasi dönemi (750-1258) hariç, Irak başka bir yerde merkezi olan bir imparatorluğa tabi olmuştur (Emeviler, Moğollar, İlhanlılar ve Osmanlılar) ya da Doğu Akdeniz ülkeleri ile İran arasındaki sınır bölgesini oluşturmuştur.

1258 yılından itibaren Moğol istilasına uğramış ve iki yüzyıl onların kontrolünde kalmıştır. Tarihî kaynaklar, Bağdat Kütüphanesindeki eserlerin atıldığı Dicle Nehri'nin günlerce mürekkep renginde aktığı ve binlerce ciltlik kitabı Basra Körfezi’ne taşıdığını kaydederler. Ve telef edilen/yok edilen binlerce kitapla ilimde kaç asır geri gidildiği dikkate değer bir nokta olup aynı zamanda bize Bağdat'ın o günkü bilimsel seviyesini gösteren önemli bir husustur.

Daha sonraları Akkoyunluların hâkimiyetine (1444-1467) giren Irak, 1499-1508 yılları arasında Safevilerin kontrolüne geçti. Şiilik ve Sünnilik arasındaki fark Safeviler döneminde belirginleşmiştir.

Osmanlı dönemi

Irak, Osmanlı Devleti ile İranlı hanedanları arasındaki hâkimiyet mücadelesine sahne oldu. Bu mücadele 1639'da Osmanlıların lehine sonuçlanmış ve ülke 1917'ye kadar Osmanlı yönetiminde kalmıştır.^[]

I. Dünya Savaşı esnasında Osmanlının Orta Doğu'dan çekilmesine neden olan bazı yerel isyanlar olmuştur. Bu isyanlarda İngilizlerin kışkırtmalarıyla Mekke Emiri şerif Hüseyin bin Ali kullanıldı. Hüseyin bin Ali ve oğullarına Osmanlının yıkılmasından sonra kurulacak olan Büyük Arap Devleti'nin krallığı vadedildi. Fakat gerçekler söylendiği gibi değildi. Orta Doğu farklı bir paylaşıma sahne oluyordu.

Mezopotamya'da kurulan ilk şehirler.

Büyük Britanya, Fransa ile yapılan Sykes-Picot Anlaşması uyarınca Musul’u, Fransızların Verimli Hilal’in (Mısır’da Nil nehrinin suladığı alanı, Levant’ı -bugün İsrail’in bulunduğu yer dâhil- ve Fırat’la Dicle nehirlerinin suladığı alanı kapsar) kuzeyindeki etki alanından uzaklaştırmıştır ve bilahare Milletler Cemiyeti’nin de Filistin ve Irak yönetimini Britanya’ya bir hak olarak tanımasıyla Britanya Nil’den İndus’e kadar kırılmaz bir stratejik üstünlük sağlamıştır.

Akkad alfabesi ile yazılmış Gutiler'e ait bir tablet.

Sykes-Picot Anlaşması 1916 yılında Fransızlar ve İngilizler arasında bir anlaşma yapıldı. Bu anlaşma özellikle Orta Doğu'nun bugünkü hâline gelmesine sebep olması açısından önemlidir. İngiliz subay Mark Sykes ile Fransız subay François Georges-Picot Kahire'de bir araya gelerek masa başında Orta Doğu'yu iki ülke arasında paylaştırdılar. Bu anlaşmaya göre yeni yapay devletler kuruldu. Sykes-Picot hattı denilen bu sınırlar, o dönemin koşullarında dünyanın iki büyük emperyalist gücü olan Birleşik Krallık ve Fransa'nın Orta Doğu'ya bakış açılarını yansıtmaktadır. Fransız ve İngiliz subaylar bölgenin ve göz önünde bulundurmadan sadece kendi çıkarları doğrultusunda harita üzerinde yeni ülkeler oluşturup bazı etnik grupları da parçaladılar. Bu anlaşma sonucunda kurulan devletlerden Irak, Ürdün, Filistin İngiliz bölgesi; Suriye, Lübnan Fransız bölgesi oldu.

İngiliz mandası (1920-1932)

2004 Yılında önerilen bayrak

Saddam Rejiminden sonra kullanılmaya başlanan Irak Bayrağı

Modern Irak, 1920’de Osmanlıların I. Dünya Savaşı’nda yenilmesiyle birlikte İngilizlerin, Osmanlı eyaleti olan Musul, Bağdat ve Basra’yı yeni bir politik oluşum olarak değiştirmeleri sonucu, Fırat-Dicle havzasını kontrolü altına alan ve yakın bir bölge devleti tarafından yönetilmeyen yeni bir oluşumdur.

İngilizler başta ülkeyi bizzat yönetmeyi düşünmüşlerse de halkın sert muhalefetiyle karşı karşıya kalmışlardır. Çıkan isyanlarda özellikle Şii halk rol almıştır. Şiilerin çoğunlukta olduğu Necef, bu dönemde isyanın merkezini oluşturmuştur. Sonuçta İngilizler tarafından Muhammed bin Abdullah'ın soyundan gelen Kral Faysal Irak'ın başına geçirilmiştir. Bu yöntemle İngilizler hem Irak'a tamamen hâkim olmak hem de Osmanlının ardından doğan halife boşluğunu bu şekilde doldurarak diğer İslam ülkelerine de etki etmeyi planlamıştır.

Kral Faysal'ın başa geçmesiyle beraber yaşanan en önemli gelişme Arap ulusçuluğunun teorisyeni Sati el Hüsri'nin Irak'a getirilmesidir. Onun kurduğu Arap birliğine yönelik eğitim sistemi özellikle Şii grupların tepkisini toplamıştır. Kral Faysal güçlü ve bağımsız bir Irak kurabilmenin yolunun güçlü bir ordudan geçtiğini biliyordu. Bu nedenle bu tip bir ordunun oluşması için çalışsa da Iraklı Kürtler ve Şiilerin olumsuz tavrıyla karşılaşmış ve askere almalarda daima sorunlar çıkartmışlardır. Her iki topluluk da Sünni Araplara asker olarak hizmet etmeyi reddetmiştir.

İlerleyen yıllarda Sünnilerle Şiiler arasında entegrasyon süreci yaşanmış, karşılıklı evlilikler ve ticaret ilişkileri olmuştur. 1928'e gelindiğinde 88 kişilik Irak parlamentosunda 26 Şii üye vardı.

Irak Krallığı (1932-1958)

1930 yılında Irak hükûmeti bağımsız bir devlet olma yolunda Birleşik Krallık ile 25 yıllık bir anlaşma imzalarken, 1932 yılında Milletler Cemiyeti'ne bağımsız bir devlet olarak katıldı. 1933'te Kral Faysal'ın ölümünün ardından ülkede dinsel ve etnik çatışmalar arttı.

1935'te İtalyanların Habeşistan'ı işgali Orta Doğu ülkeleri arasında özellikle güvenlik endişesinin oluşmasına sebep olmuştur. İtalyanların Kuzey Afrika'da kurduğu bu hâkimiyeti Yemen'le yaptığı anlaşmayla Kızıldeniz'in çıkışını kontrol eder hâle gelmesiyle Orta Doğu'ya taşımayı planlıyordu. Bu nedenle Orta Doğu ülkeleri arasında Sadabat Paktı kuruldu.

1936 yılında genç reformcuların desteğini kazanan Hikmet Süleyman adlı eski bir politikacı Kürt kökenli bir albay olan Bekir Sıdkı'nın liderlik ettiği bir askerî darbeyle hükûmeti ele geçirdi. Bir süre sonra ordu içindeki muhalif bir kanat, Bekir Sıdkı'yı öldürerek yönetime ağırlığını koydu. Böylece ordu içindeki hiziplerin çatışmasına dayanan hükûmetler dönemi başladı.

Kral Gazi'nin II. Dünya Savaşı'ndan kısa bir süre önce bir araba kazasında ölmesi üzerine yerine dört yaşındaki oğlu II. Faysal geçti. Yeni kralın amcası Emir Abdullah naip olarak yönetimi üstlendi.

1941'de ise Mayıs harekâtı olarak bilinen ikinci bir darbe oldu. II. Dünya Savaşı yıllarında hâkim güçler arasında yaşanan mücadele Irak üzerinde de olmuştur. Almanlar yaptıkları darbe ile kendilerine yakın bir yönetimi başa getirseler de, yapılan ikinci darbe ile İngilizler tekrar hâkimiyeti kurmuştur. İkinci Dünya Savaşı yıllarında Türkiye sınırlarına kadar gelen Almanların amaçlarından birisi de Türkiye'yi geçerek Irak'taki yandaşlarına yardım edip, buradaki İngiliz hâkimiyetini kırmaktı. Fakat daha sonra Alman ordularının Rusya'ya dönmesi, Türkiye'nin işgali ve Irak'a ulaşma planlarından vazgeçmesine sebep oldu. İngilizler Irak'ı da Almanya'ya karşı savaşa girmeye teşvik etse de Irak yönetimi Türkiye'yi örnek alarak aynı politikaları izlemiş ve savaşa girmemiştir.

1945 yılında Arap ülkeleri bir araya gelerek bir Arap Birliği örgütü kurdular. Arap Birliği harekâtı Arap ülkeleri arasında milliyetçilik duygularının da artmasına sebep oldu. Bunun sonucu olarak da Irak, Suriye, Ürdün ve Lübnan'ın tek bir ülke olarak birleşmesi düşüncesi ortaya atıldı. Arapların birleşme düşüncesini özellikle Birleşik Krallık destekliyordu. Bu birleşme ile İngilizler, Suriye ve Lübnan'daki Fransız hâkimiyetini kaldırarak bu bölgeleri de kendi hâkimiyeti altına almayı amaçlıyordu. Diğer güçlü bir Arap ülkesi olan Mısır da bu birleşmeye karşı çıkıyordu. Onun endişesi ise Arap dünyasının en büyük ülkesi olma özelliğini yitirecek olması idi. Orta Doğu'da İngilizlerin etkisinin zayıflaması, İsrail devletinin kurulması, Mısır'ın muhalefeti gibi nedenlerle bu birlik fikri hayata geçirilemedi. 1960'lı yıllarda Mısır ve Suriye'nin birleşmesi dışında Arap ülkeleri arasında bir birleşme yaşanmadı.

İsrail'in kurulması ile Arap Türkiye ilişkileri yeni bir döneme girdi. ABD'nin etkisi ile Türkiye'nin İsrail devletini tanıması Arap ülkelerinde tepki ile karşılandı. Türkiye bu tepkileri azaltmak ve yeni müttefikler bulabilmek için Irak'la yakınlaşmaya çalıştı ve ABD ve Birleşik Krallık'ın aktif katılımıyla Bağdat Paktı'nı imzaladı.

II. Dünya Savaşı sonrası dünya üzerindeki güç dengelerinde büyük değişmeler yaşandı. Birleşik Krallık hâkimiyetini yitirirken ortaya çıkan boşluğu ABD ve Sovyetler doldurmaya başladı. Irak ise bu dönemde Sovyetler Birliği yanında yer aldı.

Irak Cumhuriyeti (1958-1968)

1958 yılında gerçekleşen kanlı darbe ile krallık devrilip cumhuriyet ilan edildi. Darbenin liderlerinden General Abdülkerim Kasım başbakan oldu. Irak bu darbenin ardından Bağdat Paktı'ndan çekildiğini açıkladı. Irak'ta bu dönem özellikle komünizm ve etnik milliyetçiliğin hızla yayıldığı yıllardır.

Irak'ta yaşanan bu değişiklik Orta Doğu'daki tüm dengeleri altüst etti. Irak'taki bu darbeden etkilenen Suriye'de benzer bir askerî darbe yaşandı. Orta Doğu'nun tamamen Sovyetler Birliği'nin hâkimiyetine girmemesi için ABD ve Birleşik Krallık harekete geçti. ABD, Lübnan'a askerî müdahale yaparken Birleşik Krallık, Ürdün'deki karışıklığı bahane ederek burayı işgal etti.

Orta Doğu'nun önemli bir bölümünün Sovyet etkisi altına girmesi, ABD ve müttefiklerini endişelendirdi. Özellikle son dönemde açıklanan belgeler, Türkiye'nin Irak ve Suriye'de yaşanan darbelerin ardından ABD'nin baskısıyla bu ülkelere yönelik bir işgal planı hazırladığı ve daha sonra bazı nedenlerden dolayı bundan vazgeçtiğini ortaya koymaktadır.

8 Kasım 1963'te Baas Partisi mensupları ve ordudaki milliyetçileri darbe girişiminde bulundular. Fakat General Abdüsselam Arif yeni lider oldu ve ülke genelinde komünist avı başlatıldı.

Baas Rejimi (1968-2003)

Baas Hareketi: Baas Arap dilinde yeniden diriliş anlamına gelmektedir. 1940 yılında Suriye'de kurulan bu hareketin ilk teorisyenleri Ekrem Havrani ile Mişel Eflak'tır (Eflak, Suriyeli bir Hristiyan ve bu ideolojinin efsanevi lideridir). Baas ideolojisi, amaç olarak Orta Doğu'da tek bir Arap devleti kurulmasını benimsemiştir. Partinin sloganı Birlik, özgürlük ve sosyalizm idi. Parti ideolojisi parti birliğine ve dış baskılara karşı durmaya dayanıyordu. Baas hareketi Suriye'de ortaya çıkmışsa da, Irak'ta da taraftar bulmuştur. Baas Partisi Suriye ve Irak'ta yaptıkları devrimlerle iktidarı ele geçirmişlerdir. Saddam Hüseyin ve Hafız Esad Baas akımının son büyük temsilcileridir.

1967'deki Altı Gün Savaşı'nda Arap ülkelerinin İsrail'e karşı ağır bir yenilgi almaları Irak'taki Baas hareketine olan desteği artırdı. 17 Temmuz 1968'de gerçekleşen kansız bir darbenin ardından iktidar tamamen Baasçılara geçti. Hükûmet programı konusunda başlayan anlaşmazlıklar üzerine Baas yanlısı Saddam Hüseyin'in başında bulunduğu bir grup subay temmuz sonlarında öteki darbeci hizipleri saf dışı bıraktı. Devlet başkanlığı ve başbakanlığa getirilen el-Bekir, aynı zamanda yeni oluşturulan Devrimci Komuta Konseyi ve Baas Partisi Bölgesel Komutanlığı başkanı olarak kesin bir denetim sağladı. Hükûmete ağırlığını koyan Baas Partisi, örgütlü yapısıyla hemen hemen bütün kurumları ele geçirmeyi başardı. Tabanını genişletmek isteyen parti, 1970'te Kürtlerle çatışmaya son vererek Irak Komünist Partisi (IKP), Kürdistan Demokratik Partisi (KDP) ve öteki bazı milliyetçi ve sol eğilimli siyasi güçlerle iş birliğine yöneldi. Ancak, 1974'te Kürtlerle, ardından komünistlerle ilişkilerin bozulması nedeniyle yeniden tek partili sıkı bir rejime dönüldü.

1976'da başbakanlığı ve bazı önemli yetkileri Hasan El Bekir'den devralan Saddam Hüseyin, Temmuz 1979'da, Irak devlet başkanı oldu.

İran-Irak Savaşı: 1979 yılında İran'da yaşanan İslam Devrimi oldu. 1975'te Kürt sorununu çözmek için İran'a bazı ödünler veren Irak 1979'da bu ülkede yaşanan rejim değişikliğinden yararlanarak İran'a savaş açtı. Her iki ülkeye de insani ve ekonomik olarak büyük kayıplar verdiren İran-Irak Savaşı 1988'de imzalanan bir ateşkes antlaşmasıyla sona erdi.

I. Körfez Savaşı: II. Dünya Savaşı'ndan sonra başlayan Soğuk Savaş tüm dünyayı iki kampa ayırmıştı. 1980'li yıllar Sovyetler'in çözülme sürecine girmesine ve Soğuk Savaş'ın sonuçlanmasına sahne oldu. İki kutuplu bir dünyadan tek kutuplu bir dünyaya doğru etkinlik haritasının tekrar çizilmeye başlanması, Orta Doğu'ya da yansıdı.

Irak, Ağustos 1990'da petrol üretim kotalarını aşmak ve tartışmalı bölgelerden petrol çıkarmakla suçladığı komşusu Kuveyt'i işgal ederek 19. ili olarak topraklarına kattığını ilan etti. Saddam Hüseyin'in uzlaşmaz tutumu karşısında BM'ye üye çeşitli ülkeler ABD öncülüğünde Suudi Arabistan'a askerî yığınak yapmaya başladı. BM Güvenlik Konseyi Irak'a 15 Ocak 1991'e değin Kuveyt'ten çekilmesi için son bir uyarıda bulundu. 17 Ocak 1991'de başlayan ve Körfez Savaşı olarak bilinen Çöl Fırtınası Harekâtı sonunda 27 Şubat 1991'de Kuveyt kurtarıldı. 28 Şubat'taki ateşkesin ardından kuzeydeki Kürtler ve güneydeki Şiiler arasında başlayan ayaklanmalar Irak kuvvetlerince acımasızca bastırıldı. 2 milyonun üzerinde Iraklı Kürt Türkiye ve İran'a sığındı. Bunun üzerine BM, 36. paralelin kuzeyi ve 32. paralelin güneyindeki bölgeleri Irak uçuşlarına yasakladı.

ABD yönetimindeki müttefik kuvvetler 1993, 1996, 1998 ve 2001 yıllarında Irak'a karşı hava saldırıları düzenledi. Körfez Savaşı'ndan sonra uygulamaya konan Birleşmiş Milletler ambargosu 1996 yılında başlayan Gıda Karşılığı Petrol Programıyla yumuşatıldı.

Irak'ın İşgali (2003-2011)

ABD ve Birleşik Krallık öncülüğündeki koalisyon kuvvetleri Irak'ı kitle imha silahlarından arındırmak, Saddam Hüseyin'in teröre verdiği desteği kesmek ve Irak halkını özgürleştirmek gerekçeleriyle Irak'taki Baas Rejimi'ne karşı saldırıya geçti. 20 Mart 2003'te başlayan hava saldırısı ve onu takip eden kara harekâtı sonunda 9 Nisan 2003'te başkent Bağdat'a giren koalisyon güçleri Saddam Hüseyin iktidarını devirdi. 15 Nisan'da Irak tümüyle koalisyon güçlerinin denetimine geçti. Bundan sonra bir süre belli bir direniş gerçekleşmedi. Aralık 2003'te Saddam Hüseyin yakalandı. Sonraki dönemlerde işgalci ABD güçlerine karşı bir direniş başladı ve günümüzde de bazen çok şiddetli olarak (özelikle Felluce) devam etmektedir. Bunun yanında Şiiler ile Sünniler arasında derin bir ayrışma ortaya çıkmış ve adeta iç savaşı andıran, günümüzde de devam eden şiddetli çatışmalar yaşanmaktadır. Terör örgütleri tarafından da düzenlenen saldırılarda çok sayıda insan ölmüştür. 2008 başlarında işgalin başladığı Mart 2003'ten beri 4020 civarında ABD askeri ölürken 1 milyondan fazla Iraklının şiddet, çatışma ve direniş olayları sonucu öldüğü belirtilmiştir. Ayrıca ABD'nin Iraklı tutuklulara yaptığı işkenceler skandala yol açmıştır. Bunun yanında keyfî uygulamalar sonucu öldürülen Iraklı sivillere rastlanmıştır.

Ordu

Irak Silahlı Kuvvetleri, Irak'ın iç ve dış güvenliğini sağlamak; ülkeyi havadan, karadan ve denizden korumak amacıyla 1921 yılında kurulan ve günümüzde faaliyet gösteren silahlı kuvvet. Irak Silahlı Kuvvetleri, kendisine bağlı 4 birim bulundurur. Bunlar; Irak Kara Kuvvetleri, Irak Deniz Kuvvetleri, Irak Hava Kuvvetleri ve Irak Özel Operasyonel Kuvvetleri olarak sıralanır. Peşmerge, Kürdistan Bölgesel Yönetimi'ne bağlı Irak'ın bölgesel silahlı kuvvetidir.

Coğrafya

Cheekha Dar, Irak'ın en yüksek noktasıdır

Irak coğrafyası

Irak'ın uydudan görüntüsü

Irak'ın iklim haritası. Haritada Irak'ın kuzeyinde Türkiye ve İran sınırındaki dağlık bölgenin yoğun kar yağışı altında kaldığı görülmektedir.

Körfez ülkeleri arasında Irak, Suudi Arabistan ve İran’dan sonra 437.072 km² ile en büyük yüz ölçümüne sahip ülkedir. Arap olmayan dünya ile komşu tek Arap körfez devleti Irak, kuzeyde Türkiye, batıda Suriye ve Ürdün, doğuda İran, güneyde Suudi Arabistan ve Kuveyt ile çevrilidir. Irak’ın Körfez ile ilgisi denize çok kısa olan cephesinden kaynaklanır: 924 km² su alanına (kara suları) sahiptir. Bu görünümü ile tipik bir kara devleti olarak Irak, sınırlı bir stratejik derinliğe sahip olan Kuzey Irak’taki dağlık arazi dışında her taraftan savunmasız sınırlarla çevrili ve denize ulaşımı ise yetersizdir. Körfez’in üç büyüklerinden Irak’ın komşuları İran (1.458 km), Suudi Arabistan (814 km), Suriye (605 km), Türkiye (331 km), Kuveyt (242 km) ve Ürdün (181 km) ile olan toplam sınır uzunluğu 3.631 km’dir.

Sahip olduğu petrol rezervleri ve tarıma elverişli toprakları ile jeopolitik öneme sahip olan Irak; Saddam Hüseyin’in etkisi ve bölgede (özellikle Irak üzerinde) hâkim unsur olan ABD politikaları ile de Orta Doğu ve Körfez’in stratejik hassasiyete ve öneme sahip önemli bir ülkesi durumundadır. Ülkede başkent Bağdat'taki Bağdat Havalimanı başta olmak üzere altı adet uluslararası uçuşlara açık havalimanı bulunmaktadır.

IRAK'tan yönler
Suriye	Türkiye	İran
Ürdün	K B D G	İran
Suudi Arabistan	Suudi Arabistan	Kuveyt ve Basra Körfezi

İklimi

Irak Köppen iklim sınıflandırması haritası

Irak'ta, soğuk ve kurak kışlar, sıcak, bulutsuz yazlar görülür. Çoğunlukla çöl olması bu sayılan iklimsel sonuçları doğurur. İran ve Türkiye sınırı boyunca uzanan kuzeydeki dağlık bölgeler, yoğun kar yağışı altındadır. Bazen Orta ve Güney Irak'ta sel görülür. Toz ve kum fırtınaları da diğer doğal afetler arasında yer alır. Çoğunlukla geniş düzlüklerden oluşan bir arazi yapısı vardır. İran sınırında büyük bataklıklar görülür.

Biyoçeşitlilik

Bölgede günümüzde nesli tükenen Asya aslanı, tarih boyunca ülkenin önemli bir sembolü olarak kalmıştır.

Irak'ın olağanüstü ekosistemi ve habitat çeşitliliği, ülkede önemli bir tür çeşitliliğinin oluşmasını sağlamıştır. Mezopotamya, üzerinde tarımın yapılmaya başladığı yıllardan itibaren birçok bitkinin anavatanı olmuştur ve günümüzde bu bitkiler Irak'ta yaşayan insanlar tarafından kullanılmaktadır. Irak'ın faunasının çeşitliliği, florasının çeşitliliğinden bile büyüktür. Meşe ormanları, Irak'ın kuzeyindeki Zagros Dağları'nın büyük bir bölümünü kaplar ve bir ekolojik bölge oluşturur. Irak'ın güneyinde ise kendine has çöl biyoçeşitlilikleri vardır. Bölge ayrıca Avrasya yaban hayatına da ev sahipliği yapar. Serçe, kınalı keklik, bıldırcın, ibibik, güvercin, yaban güvercini, ördek, yaban ördek, bayağı dağ bülbülü gibi kuşlar da burada yaşar. Bu yüzden Irak'ın biyoçeşitliliği bölgeden bölgeye değişebilmektedir. Irak'ın kuzeyinde karasal iklim hâkimdir, güneyinde ise çöl iklimi hâkimdir.

Bitki örtüsü

Irak'ın iklim şartları, kuzeydeki topoğrafik ve dağlık yapısı nedeniyle ülkede bitki örtüsü olarak bozkır ve orman bulunur. Ülkenin kuzeyindeki dağlık bölgede kavak, söğüt ve meşe ağaçları bulunur. Güneyinde ise genelde çöl ağaçları olan hurma ve palmiye ağaçları vardır.

Ekonomi

Erbil’deki Empire World

Irak'ın ekonomisini tarım, turizm, alışveriş ve petrol ihracatı oluşturmaktadır.

Kültür

Irak'ın kültürü Mezopotamya kültürü, İslam dini ve geleneksel Arap ve Kürt kültürü etrafında biçimlenmiştir. Buna karşın, Irak çeşitlilikler içinde yüksek bir kozmopolit toplum ve canlı bir kültüre sahiptir. İslam etkisi Arap ve Kürt kültürünün mimari, müzik, giyim, mutfak ve yaşam tarzında görülebilmektedir.

Sanat

Yahya ibn Mahmud al-Wasiti'nin illüstrasyonları 20. yüzyıldaki modern Bağdat sanat hareketi için ilham kaynağı oldu.

Eski Irak'ta birbirine bağlı birkaç sanat geleneği vardı. Abbasi Hanedanlığı, 750 ile 945 yılları arasında Abbasi Halifeliği'nde, özellikle Mezopotamya'nın merkezinde gelişti. Abbâsîler esas olarak Mezopotamya sanat geleneklerinden etkilendiler ve daha sonra Pers ve Orta Asya tarzlarını etkilediler. 8. ve 13. yüzyıllar arasında Abbasi döneminde çanak çömlek yüksek bir gelişmişlik seviyesine ulaşmış, hat sanatı dekoratif objelerin yüzeylerini süslemek için kullanılmaya başlanmış, tezhipli el yazmaları, özellikle Kur'an metinleri daha karmaşık ve stilize hale gelmiştir. Irak'ın ilk sanat okulu bu dönemde kuruldu ve zanaatkarların ve zanaatların gelişmesine olanak sağladı.

Abbasi döneminin zirvesinde, 12. yüzyılın sonlarında, el yazması illüstrasyon ve kaligrafide bir üslup hareketi ortaya çıktı. Artık Bağdat Okulu olarak bilinen bu İslam sanatı hareketi, geçmişte kullanılan basmakalıp karakterlerden ziyade günlük yaşamın temsilleri ve son derece etkileyici yüzlerin kullanımıyla karakterize ediliyordu.

Abbasi döneminin zirvesinde, 12. yüzyılın sonlarında, el yazması illüstrasyon ve kaligrafide bir üslup hareketi ortaya çıktı. Artık Bağdat Okulu olarak bilinen bu İslam sanatı hareketi, geçmişte kullanılan basmakalıp karakterlerden ziyade günlük yaşamın temsilleri ve son derece etkileyici yüzlerin kullanımıyla niteleniyordu.

Mutfak

Arap ve Kürt mutfağı oldukça tutulmakta olup ülkenin her yerinde döner lokantalarından Irak otellerinin lüks lokantalarına kadar her yerde bulunabilmektedir. Hızlı yiyecekler, Arap, Kürt ve Batı mutfakları da oldukça popüler olup geniş miktarda bulunabilmektedir. Mutfağın temel malzemeleri kuzu eti, yöresel baharatlar, pirinç ve bulgurdur. Mutfağın temel bileşenleri kebap, etli yemekler ve hamurlu tatlılardır.

Giyim ve kurallar

Irak'ta giyim bakımından bir zorlayıcılık yoktur. İnsanlar istedikleri kıyafeti giyebilmektedir örneğin: yöresel kıyafetler veya Batı tarzı kıyafetler. Irak'ta insanların birçoğu yöresel Arap kıyafeti olan kandura ve Kürt kıyafeti giyerler. Bu giyim biçimleri, Irak'ın çok sıcak ve nemli veya çok soğuk olan iklimine göre değişmektedir.

Demografik göstergeler

2014 yılı nüfus tahminlerine göre Irak, 32.585.692 kişilik bir nüfusa sahiptir. Toplam nüfusun %75-80'i Araplar, %15-20'si Kürtler ve %5'i ise Türkmenler, Süryaniler, Keldaniler, Nesturiler, Asuriler ve diğer etnik gruplara mensuptur.

%97’si Müslüman olan halkın %60-65'i Şii Müslümanlar, %32-37’si Sünni Müslümanlardan oluşmaktadır.

Şii Araplar Irak'ın güneyinde yaşarken, Bağdat civarında Sünni ve Şii Araplar, Irak'ın kuzeyinde ise Sünni Kürtler, Yezidiler ve Irak Türkmenleri yaşamaktadır.

Irak oldukça genç bir nüfusa sahip olup nüfusun %55’i 15-64 yaş grubuna, %42’si 0-14 yaş grubuna, %3’ü 65 yaş ve üzeri gruba dâhildir. Ortalama ömrün yaklaşık 66,5 yıl olduğu Irak’ta bebek ölüm oranlarının yüksekliği (%6,2) önemli bir sorundur. Irak nüfusunun %58‘i okuma yazma bilmektedir. Bu oran erkeklerde %70,7’ye çıkarken, kadınlarda %45’e inmektedir. 2000 yılı nüfus artış hızı %2,86 olarak tahmin edilmiştir. Bu itibarla günümüzde Irak’ın nüfusunun verilen nüfus artış hızını dikkate alırsak 37 milyonun üzerinde seyrettiği muhtemeldir.

Irak nüfusu (2014): 36.004.552 kişi.

Dinsel olarak

• % 55-60 Şii Müslüman (Arap-Türkmen) nüfus: 17.050.000-18.600.000
• % 37-40 Sünni Müslüman (Arap-Kürt-Türkmen) nüfus: 11.470.000-12.400.000
• % 2-3 Hristiyan (Süryani, Keldani, Asuri-Şabak-diğer) nüfus: 620.000-930.000
• % 1-2 Ezidi (Kürt) nüfus: 400.000-600.000

Etnik olarak

• % 51-54 Şii Arap, nüfus: 15.810.000-16.740.000
• % 20-21 Sünni Arap, nüfus: 6.200.000-6.510.000
• % 16-20 Kürt, nüfus: 5.250.000-7.000.000
• % 8-9 Türkmen, nüfus: 2.500.000-3.000.000
• % 3 Hristiyan (Süryani, Keldani, Nasturi, Asuri), nüfus: 620.000-930.000

Eğitim

İlleri ve başkentleri

Irak 19 ilden (Arapça: محافظات muḥāfaẓat, tekil hâlinde محافظة muhafazah) oluşur:

1. Bağdat (بغداد) (Bağdat)
2. Selahaddin (صلاح الدين) (Tikrit)
3. Diyala (ديالى) (Bakuba)
4. Vasıt (واسط) (Kut)
5. Meysan (ميسان) (Amara)
6. Basra (البصرة) (Basra)
7. Zi Kar (ذي قار) (Nasiriye)
8. Müsenna (مثنى) (Samava)
9. Kadisiye (قادسية) (Divaniye)
10. Babil (بابل) (Hilla)
11. Kerbela (كربلاء) (Kerbela)
12. Necef (النجف) (Necef)
13. Enbar (أنبار) (Ramadi)
14. Ninova (نينوى) (Musul)
15. Duhok (دهوك) (Duhok)
16. Erbil (أربيل) (Erbil)
17. Kerkük (كركوك) (Kerkük)
18. Süleymaniye (سليمانية) (Süleymaniye)
19. Halepçe (حلبجة) (Halepçe)

Kaynakça

1. ^
2. ^ ^{a b c} . The World Factbook. 27 Eylül 2021. 10 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
3. ^ . 1 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
4. ^ ^{a b c d} "World Economic Outlook Database, October 2018". IMF.org. International Monetary Fund. 9 Ekim 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 7 Mart 2019. 
5. ^ . Data.worldbank.org. 2 Ocak 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ağustos 2016. 
6. ^ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 Aralık 2020. ss. 343-346. ISBN . 15 Aralık 2020 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 16 Aralık 2020. 
7. ^ "Irak Anayasası onaylandı", Hürriyet, 25.10.2005^[]. (erişim: 1.02.2021)
8. ^ . 18 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2015. 
9. ^ Murray, Tim (2007). Milestones in Archaeology: A Chronological Encyclopedia. Abc-Clio. s. 454. ISBN . 
10. ^ Edwards, Owen (2010). "The Skeletons of Shanidar Cave". Smithsonian. 
11. ^ Edwards, Owen (March 2010). "The Skeletons of Shanidar Cave". Smithsonian. Retrieved 17 October 2014.
12. ^ ^{a b} Ralph S. Solecki, Rose L. Solecki, and Anagnostis P. Agelarakis (2004). The Proto-Neolithic Cemetery in Shanidar Cave. Texas A&M University Press. pp. 3–5. .
13. ^ Carter, Robert A. and Philip, Graham Beyond the Ubaid: Transformation and Integration in the Late Prehistoric Societies of the Middle East (Studies in Ancient Oriental Civilization, Number 63) The Oriental Institute of the University of Chicago (2010) p.2, at http://oi.uchicago.edu/research/pubs/catalog/saoc/saoc63.html 15 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .; "Radiometric data suggest that the whole Southern Mesopotamian Ubaid period, including Ubaid 0 and 5, is of immense duration, spanning nearly three millennia from about 6500 to 3800 B.C".
14. ^ ^{a b c} Charles Keith Maisels (24 Ekim 2005). The Near East: Archaeology in the 'Cradle of Civilization'. Routledge. ss. 6-109. ISBN . 
15. ^ "Arşivlenmiş kopya". 28 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Mayıs 2015. 
16. ^ "Arşivlenmiş kopya". 31 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Mayıs 2015. 
17. ^ Benjamin Sass, Joachim Marzahn. Aramaic and figural stamp impressions on bricks of the sixth century B.C. from Babylon. Otto Harrassowitz Verlag, 2010. Pp. 181-182.
18. ^ Wijdan, A. Contemporary Art From The Islamic World. s. 166. 
19. ^ Dabrowska, K. and Hann, G., Iraq Then and Now: A Guide to the Country and Its People, Bradt Travel Guides, 2008, p. 278
20. ^ "Baghdad school," in: Encyclopædia Britannica, Online: 27 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
21. ^ ^{a b c} "CIA World Factbook". 24 Aralık 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Nisan 2008. 
22. ^ "joshuaproject.net". 11 Aralık 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Şubat 2008. 
23. ^ "Arşivlenmiş kopya". 16 Şubat 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Mart 2015. 
24. ^ "Arşivlenmiş kopya". 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 11 Mart 2015. 

Dış bağlantılar