Ermeni isyanları (I. Dünya Savaşı)

I. Dünya Savaşında Ermeni İsyanları, Taşnak, Armenakan, Hınçak Ermeni partilerinin faaliyetleridir. Bu dönemde Osmanlı İmparatorluğu karşısına Ermeni ulusal örgütleri Ermeni milisleri (partizan gerilla müfrezeleri) ile karşı faaliyetler yürütmüş, ayrıca Rus İmparatorluğunda oluşan Ermeni gönüllü birliklerine katılarak Rus Kafkasya Ordusu'na destek vermiştir. 14 Kasım 1922 tarihli New York Times gazetesi, Birinci Dünya Savaşı'nda 200.000 Ermeni'nin İtilaf Devletleri ordularında veya İtilaf Devletleri tarafında savaşan bağımsız birliklerde savaştığını yazdı.

I. Dünya Savaşı Ermeni İsyanları
Osmanlı Cephesi
Ermeniler ele geçirdikleri toplarda, Nisan 1915
Bölge Doğu Anadolu Bölgesi Sonuç 24 Nisan 1915'te Ermeni Kırımı'nın başlaması Ankara ve Gümrü antlaşmaları
Taraflar
Osmanlı İmparatorluğu	Taşnak, Armenakan, Hınçak partizanları
Güçler
Üçüncü Ordu'ya bağlı Jandarma birimleri	Ermeni Gönüllü Tugayları Ermeni milisleri

1914-1918 yılları arasında ayaklanmalar sonucunda halklar arasında çıkan çatışmalarda Doğu Anadolu Bölgesi ve Kafkasya’dan 1.200.000 Müslüman göçmen durumuna düşmüş.^[] 1.000.000 Kafkasya Müslümanlarından Anadolu'ya gelen 130.000 sivil ölmüştür.^[] Yolda salgın hastalık, açlık, sefalet ve Ermeni çeteleri yüzünden kırılanlar tahmini olarak eklendiğinde ölü miktarı 2,5–3 milyon Müslüman Türk arasında değişmektedir.^[]

Önceler

'a göre, bütün dünyada, Fransız İhtilali'nden sonra belirginleşen milliyetçilik hareketleri Osmanlı İmparatorluğu'nda etkisini gösterir. Bunun sonucu olarak, önce Sırplar, Rumlar, Araplar ve sonra Arnavutlar kendi millî toplumunu devlet olarak kurmak için hem birbirleriyle hem de Osmanlı Devleti ile fikren ve fiilen çatışmaya girdi. 19. yy.'dan 20. yy.'a geçildiği yıllarda Rumlar Sırplar, Bulgarlar Balkan Savaşları'nın ardından Osmanlı İmparatorluğu'ndan siyasi olarak tamamen ayrıldılar. Müslüman olmayan topluluklardan, fiziki olarak Osmanlı İmparatorluğu'nun Türkiye topraklarına yakın olmaları nedeniyle, yalnızca Ermeniler bu anlamda bağımsız olamadılar. Ermeniler gelişen milliyetçilik hareketlerinin etkisinde bağımsızlıklarını kazanmak için Hınçak ve Taşnak millî teşkilatlarını kurdu. Bu teşkilatların yöntemleri ve amacı önce Müslümanlarla Ermenileri birbirine düşürmek, isyan çıkarmak ve böylece Avrupa devletlerini silahlı müdahaleye zorlayarak, onların müdahalesi ve yardımı ile Doğu Anadolu'da Ermeni Devleti kurmaktı.

Amacı

4 Aralık 1918 da Paris Barış Konferansı'na önerilen Ermeni Devleti

Osmanlı Devleti Doğu Anadolu'dan başlayarak Kafkaslara uzanan Kafkas Cephesindeki amacı 93 Harbi'nden beri Rusya’nın elinde olan Kars, Ardahan, Artvin ve Batum illerini geri almaktı. Ayrıca Rusları bu cepheye güç transferi yapmak zorunda bırakarak Almanların Doğu Cephesi'ndeki hareketlerini hafifletmek amacı gütmüştü. Ermeni İsyanları 3. Ordunun bir bölümünü Ruslara karşı kullanmak yerine iç sorunlara ayırmasına ve Rusların bu cephede hareketlerini hafifletmesine yardımcı olmuştur.

Ermeni Ulusal Hareketi, Ermeni devrimci hareketi veya Ermeni ulusal kurtuluş hareketi olarak bilinen Ermeni milliyetçiliğini savunan Ermenilerin tarihte kurulmuş olan Ermeni devletlerinin kapsadığı bölgelerde, bunlar Doğu Anadolu ve Kafkasya'da, yeniden bir Ermeni devleti kurma amacıdır. Osmanlı İmparatorluğu'nda milliyetçilik duygularının yükselişiyle ilk olarak Yunan hareketinden başlayarak diğer grupların katılmasıyla genişlerken, doğuran faktörler açısından Ermeni ulusal hareketi Yunan ulusal hareketine, diğer etnik gruplardan daha benzer şekilde gelişmiştir.Ermeni sorununa Avrupalı güçlerin katılımı Ermeni ulusal kurtuluş ideolojisini Ermeniler arasında bastırılmış haklar fikri üzerinde sağlamış ve Ermeni ulusal kimliğinin dönüşümünü "Ermeni halkının özgürlüğü (freedom)" yönünde etkilemiştir.

I. Dünya Savaşı öncesi Ermeni isyanları

Osmanlı Bankasını Basan Ermeniler Fransa'da

1780 Zeytun Ermenileri, Osmanlı İmparatorluğu yönetimine karşı ilk silahlı isyanında bulunmuştur.

Armenekan Partisi, 1885 yılında 1880 yılında kurulan Ermeni Yurttaşlar Birliği adlı gizli bir Ermeni derneğinin de kurucusu olan Ermeni Mıgırdiç Portakalyan tarafından Van merkezli olmak üzere kurulmuştur. Bu organizasyon "Kan dökmeden hürriyet elde edilemez" sloganını benimsemiş ve ihtilal yolu ile bağımsız Ermeni devletini kurmayı amaçlamıştır. Zaman içinde öne çıkan Taşnak ve Hınçak Komiteleri bu organizasyondan eleman transferi yapmıştır.

Ermeni Devrimci Federasyonu (Tashnagtsutiun, Taşnaksutyun) Ermeni radikal milliyetçi Ermeni bağımsızlığını sağlamak amacıyla 1890'da kurulan örgüt. 1894'te Federasyon Diyarbakır'a bağlı Sason'da Osmanlı yönetimine karşı silahlı bir direniş örgütledi. 1895'te aynı amaçla Van kentinde bir ayaklanma düzenlendi. 26 Ağustos 1896'da Papken Süni önderliğinde bir grup fedai İstanbul'da Osmanlı Bankası'nı basarak dünya kamuoyunun ilgisini çekmeyi denediler. Bu olaylar sayesinde daha önceden etkin olan Hınçak ve Armenakan gibi örgütleri kenara iterek Ermeni ulusal hareketinin önderliğini ele geçirdi. 21 Temmuz 1905 Yıldız suikast teşebbüsü II. Abdülhamit'e karşı günü Ermeni sempatizanı Belçikalı Edward Jorris önderliğinde Taşnak örgütü tarafından Cuma selamlığından önce Yıldız Camii önünde düzenlenen suikast girişiminde bulunmuştur.

Yaşananlar

1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'ndan Birinci Dünya Savaşı'na kadar olan sürede Ermenilerin fail veya mağdur sıfatıyla dahil oldukları çeşitli şiddet olayları ve bunlara bağlı gelişmeler yaşandı:

• 20 Haziran 1890: Katolik Ermenilerden gelen ihbar üzerine Ermeni kilisesinde ve Sansaryan Okulu'nda silah araması yapıldı. Bu sırada iki asker öldürüldü, üç asker yaralandı. Bunun üzerine Ermeniler ve Müslümanlar arasında kavga çıktı; 8 Ermeni ve 2 Müslüman öldü, 60 Ermeni ve 45 Müslüman yaralandı.
• 15 Temmuz 1890: İstanbul, Kumkapı'da haç yortusu için toplanan Ermeni cemaati, Hınçak üyelerinden Harutyun Cangülyan'ın yönlendirmesiyle Yıldız Sarayı'na yürümeye başladı. Kalabalığı durdurmak isteyen iki asker öldürüldü; öldürenler hapse atıldı.
• 1891 başı: Sultan II. Abdülhamit, Ermeniler için genel af ilan etti ve 76 Ermeni serbest kaldı.
• Aralık 1892: Hınçak üyeleri, Van Valisine suikast girişiminde bulundu. Aynı ay Hamparsun Boyacıyan adlı Hınçak üyesinin önderliğindeki grup Muş'un Avzim köyüne baskın düzenledi ve İshak Çavuş adlı bir Türkü öldürdü.
• Nisan 1893: Ermeniler için yeniden genel af ilan edildi ve tutuklu olanlar serbest bırakıldı.
• Haziran 1893: Hamparsun Boyacıyan adlı Hınçak üyesinin önderliğindeki grup Hayanlı aşiretine saldırdı, aşiretten bir kişi öldü,. Taraflar arasında çatışma çıkınca bölgeye asker gönderildi. Yaralı olarak yakalanan Boyacıyan tutuklanarak götürüldüğü İstanbul'da serbest bırakıldı.
• Eylül 1893: Merzifon'da Ermenilerin silah depoladığı düşünülen bir evi aramak isteyen askerlere evin içinden ateş açıldı ve bomba atıldı. 25 asker öldü ve yaralandı. İçeridekilerin dördü ölü, dördü sağ olarak ele geçirildi.
• 27 Nisan 1894: Bir Ermeni, İstanbul'da Ermeni Patriği Horen Aşıkyan'a suikast girişiminde bulundu. Saldırgan yakalandı, Aşıkyan istifa etti.
• Ağustos 1894: Batman'ın Sason ilçesinde Taşnak örgütü önderliğinde isyan başladı.
• Aralık 1894: Yozgat'ta bir Ermeni ayaklanması oldu.
• 1 Temmuz 1895: Hınçak örgütü, Ermeni zenginlerinden Karabet Kuyumcuyan'ı Merzifon'da öldürdü.
• 30 Eylül 1895: Hınçak örgütü önderliğinde İstanbul'da Kumkapı'dan Babıali'ye yürüyüş düzenlendi. İzin alınmadan yapılan yürüyüşü polis ve jandarma durdurmak istedi. Güvenlik güçlerine açılan ateşle bir binbaşı ve bazı erler öldürüldü. Taraflar arasında çatışma çıktı.
• 2 Ekim 1895: Van eski valisi Bahri Paraş ve Trabzon Komutanı Hamdi Paraş, Trabzon'da düzenlenen suikast girişiminden yaralı kurtuldular.
• 24 Ekim 1895: Zeytun Ayaklanması
• 25 Ekim 1895: Bitlis'teki bir Cuma namazına Ermeni gruplar tarafından saldırı düzenlendi.
• 30 Ekim 1895: Ermeni gruplar Erzurum Vilayet Konağı'nı bastılar ve jandarma erleri öldürdüler.
• 2 Kasım 1895: Diyarbakır'daki bir Cuma namazına Ermeni gruplar tarafından saldırı düzenlendi.
• 1895 son çeyreği: Divriği, Trabzon, Eğin, Develi, Akhisar (İzmit), Erzincan, Gümüşhane, Zeytun, Bitlis, Bayburt, Maraş, Urfa, Erzurum, Diyarbakır, Malatya, Harput, Arapkir, Sivas, Merzifon, Antep, Maraş, Muş, Kayseri, Yozgat ve İstanbul'da ayaklanmalar oldu.
• 26 Ağustos 1896: Taşnak örgütü üyesi Papken Süni'nin liderliği altında 26 Ermeni el bombası, dinamit ve tabancalarla birlikte İstanbul'un Galata semtindeki Osmanlı Bankası binasını bastı ve memurları rehin aldı.
• Temmuz 1897: İkinci Sasun Ayaklanması
• 21 Temmuz 1905: Taşnak örgütü, Sultan II. Abdülhamit'i Cuma selamlığından çıktıktan sonra öldürmek üzere yola bomba yüklü araç yerleştirdiler. Sultan saldırıdan yara almadan kurtulurken, civarda bulunan 26 kişi öldü ve 58 kişi yaralandı. Failler yakalandı ama Sultan tarafından affedildi.

Güçler

Ermenilerden el yapımı kartuşları

Şehir çarpışmasında binalar arasında siper almış Ermeni fedaileri

Osmanlı Devleti Doğu Anadolu bölgesiyle sorumlu olan Üçüncü Orduyu bulundurmaktaydı. Kasım ayında Osmanlı devleti savaşa girince Osmanlı Jandarma birimlerinin (yerel güvenlik aygıtı) komutasında el değişimine gitti. Yerel güvenlik birimlerinin yönetim ve kontrolü daha önce Valilerin altında iken askeri yönetime geçti. Bölgede bulunan jandarma birimleri buna Van Jandarma bölümü ve yedek süvari tümeni dahil olmak üzere Üçüncü Ordu ya bağlandı.

Ermeni Ulusal Hareketi veya Ermeni devrimci hareketi ve Ermeni ulusal kurtuluş hareketi nin parçası olan Taşnak, Armenakan, Hınçak altında Ermeni milisleri (çeteleri, fedaileri veya gönüllüleri (Kamavor)) olarak bilinen ailelerinin terk ederek "gerilla birlikleri" oluşturmuşlardır. Bu küçük ve gizli birlikler Osmanlının düzenli ordusuna cephede ve cephe gerisinde yıpratma savaşı taktiği uygulamışlardır. Ayrıca bu dömende Ermeni Gönüllü Tugayları Rus Kafkas Ordusuna destek vermiş (detachment birimleri olarak) ve bu güçler Osmanlı devletine karşı savaşmışlardır.

I. Dünya Savaşı

Öncül

Ermeni Gönüllü Tugayları

Kafkaslarda Düzensiz Atlı birlik

1913 baharında, Ermeni siyasi örgütlerinin mektupları (yazışmaları) ele geçirilir. Bu yazışmalarda Osmanlı İmparatorluğu'nun artık yaklaşan savaşta tarafsız kalamayacağı, bu durumda Ermenilerin endişeleri ve olası seçenekleri dile getirilmektedir. Bu belgelerde Taşnaklar Ruslardan silah talep eder.

28 Temmuz-14 Ağustos tarihleri arasında Erzurum'da Taşnakların liderliğinde bir kongre düzenlenmiş ve İttihat ve Terakki özel bir heyet göndermiştir. Kongrenin amacı Ermenilerin olası savaş çıktığında takınacakları tavrın kararlaştırılmasıydı. Osmanlı devletinde hükûmet olan İttihat ve Terakki önemli isimlerinden ve Bahattin Şakir'i bu kongreye yollar. İttihat ve Terakki Ermenilerden bazı taleplerde bulunur. İsteklerin başında Ermenilerin savaş çıkması durumunda sadık kalacağına dair söz vermesi. Ruslara karşı savaşacak Ermeni askerleri ikinci istekti. Rusya'da Ermenilerin cephe gerisinde Osmalılara yardım etmesi bulunmaktaydı. Ermenilerin cevabı ise Osmanlı Ermenilerin Osmanlı Devletine sadık olduklarını ama İttihat ve Terakki hükûmetinden bağımsız hareket edecekleri, çünkü aynı görüşde olmadıkları yönündeydi. Kafkaslardaki ayaklanma teklifini kabul edemeyeceklerini, çünkü Rusya’daki Ermenilerin Rusya’ya sadık olduklarını ilettiler. Bahattin Şakir “Ama bu ihanettir” diye bağırdı. Hovannisian'a göre Taşnaklar Osmanlı vatandaşları olarak vatan savunmasında üzerine düşeni yapma kararı almıştır. Askeri tarihçi Erikson bu toplantı sonrası İttihat ve Terakki partisinin Osmanlı Ermenilerin güçlü ve detaylı planlarla Rusya ile bağlantıda olduklarını ve amaçlarının Osmanlı İmparatorluğu'ndan bölgeyi ayırmak olduğu sonucuna vardı.Ahmet Esat Uras'a göre Taşnaklar ayaklanma kararını gizlice almıştır ve Taşnakların bu ayaklanma kararı daha sonra Osmanlı Devletinin Tehcir Kanununu çıkarmasına yol açacaktır.

1914'ün Ağustos ayında Rus Kafkas Ordusu'nda Ermeni Gönüllü Tugayları kuruldu. Tiflis'te Ağustos boyunca bir Ermeni temsilciler meclisi toplandı. Rus Çarı II. Nikolay Rusya altında bir özerk Ermenistan kurulmasını önerdi. Çar Osmanlı'da bulunan (Batı Ermenistan vilayetleri diye adlandırılan) altı vilayetin yanı sıra iki Rus Ermeni iline özerklik sözü verdi. Bir Çarlık dışişleri bakanı Rusya'nın gerçek amacını "Biz Ermenistan (topraklarını) istiyoruz, (but without) ama Ermeniler olmadan" sözüyle dile getirdi. Ermeni Millî Konseyi, Rusya'nın ortakları olan Fransa ve İngiltere'ye de bu konuda güvendiği için Çar II. Nikolay'ın teklifini kabul etti. Rusya'da yaşayan Ermeniler bu ülkeye olan askerlik zorunlulukları dolayısıyla Rusya'nın savaşa girmesinden sonra Rusya'nın Avrupa Cephesindeki birliklerine gönderilmişti. "Gönüllü" birliklerin oluşturulmasında hizmet zorunluluğu olmayan veya Rusya'da yaşamayan Ermenilerden yararlanılmıştır. Ermeni General Andranik Toros Ozanyan bu birliklerin genel komutanı idi. Osmanlı Temsilciler Meclisi üyesi Pastırmacıyan Karekin Efendi gibi komutanları vardır. Ermeni kaynakları yüzbinleri bulan bu askerlerin dünyanın değişik ülkelerinden geldiklerini söylemektedir. Osmanlı kaynakları bu askerlerin Osmanlı'da ayaklanan Ermeni nüfusundan oluştuğunu savunmaktadır. Ermeni Gönüllü Tugaylarının Rus kuvvetlerinin katıldığı başarılarda küçük sayılamayacak ölçüde etkili olmuş olmalarında karşılarındaki düşmana karşı kararlı mücadele etmek için gerçek teşvikleri olması, bölgenin yerlileri olduklarından iklim ve coğrafi koşullara alışık, yol ve dağ yollarını bilmeleri etkendir.

17 Ağustos Zeytun İsyanı, Zeytun Fedai Alayı kurularak çıkarılan isyandır. Bu isyanda Zeytun'da 100 kişi ölmüştür. İsyan 30 Ağustos'ta sona ermiştir.

1914

4. Ermeni Tümeni Sarıkamışa doğru ilerleyen güçleri Barduz Geçidinde karşılamış ve bu gücün cephedeki yerine geçikmesine sebep olmuştur.

1 Kasım'da Osmanlı Devleti Rusya'ya karşı savaşa girmiştir. Ruslar sınırı Bergmann Atağı ile geçti. Rusların bu atağı sadece güney omuzu boyunca Ermeni Gönüllü Tugaylarının etkili olduğunu yerlerde Karaköse ve Doğubayazıt'ı almasıyla bitti. Doğubeyazıt Osmanlının Van ilinin kuzey komşusu idi.

Aralık ayında Rus Çarı 2. Nicholas, Kafkasya Cephesi'ni ziyaret etti. Tiflis'ten Ermeni Ulusal Bürosu başkanı (1918'de Ermeni devletinin Dışilişkiler Bakanı) ve Ermeni Kilisesi Başına (Patriak) hitaben:

Ermeniler, şanlı Rus Ordusu saflarına girmek için aceleyle tüm ülkelerden, Rus Ordusuna hizmet etmek için geldiler... Bayraklarımızı serbestçe Çanakkale ve Boğaz içinde sallayalım, buranın halkları Ermeni olacaktır. Haydi yeni bir yaşam için diriliş ve Türkiye'de İsa'ya inanan Ermeni halkı...

—Nicholas II of Russia

Aralık, Sarıkamış Harekâtında Ermeni Gönüllü Tugaylarının Rus kuvvetlerinin başarısında onemli etkileri olmuştur. Kıritik zamanlarda Osmanlı cephe hareketlerine meydan okudular: "Osmanlının gecikmesi Sarıkamış etrafında Rus Kafkasya Ordusuna yeterli kuvvet konumlandırmak için zaman kazandırmıştır."

İzmit ve Adapazarı olayları

Birinci Dünya Savaşı’nda Rus gemilerinin Ereğli’yi topa tutması ile Osmanlı kuvvetlerini zayıflatmak için Ermeni çetecilerin çıkardıkları olaylardır.

Osmanlı Devleti, Balkan Savaşları sonucunda büyük askerî birliklerini kaybetmiş ve mali açıdan ağır bir yük altında kalmıştı. İmparatorluk, bu savaşların üstüne 1914 yılında Birinci Dünya Savaşı’nın patlak vermesiyle Karadeniz’de Rus Donanması’nın şiddetli hücumu ile de karşı karşıya gelmiş oldu. 1878’den bu yana Ermeni komitecilerin, gelişen milliyetçi fikirlerinin sonucu olarak, bağımsız Ermenistan Devleti istekleri, bu saldırı ile biraz daha pekişti. misyonerlerinden öğrendikleri silah yapım teknikleri ve Rus yardımı silahlarla Ruslara destek amaçlı olaylar çıkartma kararı aldılar.

Olaylar

Ruslara destek olmak adına bombardımanla birlikte, Ermenilerin şenlikleri de başlamış oldu. Kutsal günleri olmamasına rağmen gruplar halinde kiliselerde ayinler yapmaya, evlerde toplanarak eğlenceler tertip etmeye başladılar.

İstanbul’a çok yakın bir bölgede bu kadar açık ve ayan beyan seyreden bu düşmanlık, hükûmeti arama yapmaya şevketti. Yapılan aramalar sonucunda sadece Adapazarı'nda; yerli ve yabancı yapım yüzlerce fitilli bomba, mavzer ve tabancalar, binlerce cephane ve mühimmat, bomba yapımında kullanılan malzemeler ele geçirildi.

İzmit’te yüzlerce silah, büyük tahrip gücüne sahip olan on-on beş kadar bomba ile patlayıcı maddeler, bol miktarda ateşli silah ve tüfekler ele geçirildi. Arslanbey, Ovacık, Bahçecik gibi Ermeni köylerinde de birçok mavzer, gras marka tüfekler ile tabancalar bulundu.

Büyük Ruhban Okulu’nun bulunduğu Armişe bucağında okul kilisesinin baş rahip odasında çok büyük ve tahrip gücü çok fazla üç-dört bomba ile, dolaplarda çok sayıda silah ve cephane bulundu.

Sonuç

Bu olaylar Kilise ve yabancı devletlerin örgütlü olaylarda nasıl devreye girdiklerini göstermesi açısından önemlidir. Kumkapı, Babıali ve İzmit olaylarının kilisedeki ayinler esnasında başlaması bir tesadüf değildir. İngiltere, Amerika ve Fransa gibi devletlerin American Board yahut Fransız Katolik Kilisesi aracılığıyla yaptığı misyonerlik faaliyetleri, bölgede çıkan olaylardaki etkinliklerini gösterir niteliktedir.^[]

1915

Yozgat Olayları

Bu maddede belli bir etnik grubun bakış açısının ağırlıkta olduğu bir tür sistemik yanlılık sorununun bulunduğu düşünülmektedir. Maddenin evrenselleştirilmesi ve uygun hâle getirilmesi için lütfen katılınız. Şablonu maddeden çıkarmadan önce şablonun lütfen inceleyiniz.

Olayların gelişimi

Yozgat ili, Ermeni nüfus açısından Anadolu toprakları içerisinde en yüksek nüfuslu bölge idi. Seferberliğin ilanından sonra Kilise ve Misyoner okullarının Ermeni halka, büyük devletlerin özellikle de Rusya’nın yardıma geleceğini ve onları bağımsızlığa kavuşturacaklarına dair yaptıkları telkinler sonucunda birçok olaylar yaşandı.

Merkezdeki ayaklanma

Boğazlıyan’ın Orih adlı Ermeni köyünün Ermenileri, Akdağ merkezi Çayırşeyhi köyünün üç yerine dinamit yerleştirmişler ve bu dinamitlerden birinin infilak etmesi sonucu küçük yaştaki bir çocuk ağır yaralanmıştı. Bu olay üzerine yapılan aramada Orih, Menteşe ve İğdeli Ermeni köylerinde birkaç bomba, dinamit, 27 adet gra ve martin tüfeğiyle birçok silah ve cephane bulunmuştur.

Yine aynı bölgede asker almak için köylere çıkan jandarma kumandanı ile emrindeki müfrezenin yolu kesilerek ateş açıldı. Boğazlıyanlı Mihran ve Ohanis adındaki iki kardeşin evinde silahlar bulundu. Gevançlı köyünden Katip Matyes’in evinde tüm parçaları ile birlikte dinamit bulundu.

Boğazlıyan ayaklanması

Yozgat’ın Boğazlıyan ilçesine bağlı Çakmak köyü ile Yazbir dağında dolaşan yetmiş kişilik silahlı Ermeni çetesi ile Ankara’nın Bala, Haymana hudutlarındaki Yeknam ormanlarında silahlı ve sayıca fazla Ermeni çeteleri tarafından yönetilen ve birkaç kola ayrılmış üç yüz kadar silahlı Ermeni görüldü.

Yozgat’ın Kumkuyu köyünde saklanmış üç yüz kadar silahlı Ermeni çetesi, 2 Eylül 1915 günü çevredeki Türk köylerini ateşe verdiler. Özel olarak inşa edilmiş siperlerden, mazgal deliklerinden asker ve jandarmalar üzerine ateş açtılar. Çat-Kebir köyü ormanına sığınmış sekiz yüze yakın silahlı Ermeni, orman içindeki Akdağ geçidinde, hazırladıkları siperlerden asker, jandarma ve ahaliye karşı taarruz ettiler. Günlerce süren çatışmalardan sonra bu grup Kızılcaova’ya doğru kaçtılar.

Sonuç

Bu olaylar dışında Yozgat ve Boğazlıyan’da tehcir gerçekleşene kadar birçok irili ufaklı olaylar yaşanmıştır. Merzifon Amerikan Koleji, Ermeni Kilisesi ve Ermeni komitelerinin çalışmaları Birinci Dünya Savaşı sonuna kadar devam etmiştir. Ayrıca bu süreçte suçlu bulunan Boğazlıyan Kaymakamı Kemal Bey’de Divan-ı Harbi Örfi’de yargılanmış ve idam edilmiştir.

Ocak - Nisan

Hasankale'deki çatışmalardan kaçan Müslüman mülteciler (1915)

Aram Manukyan Van İsyanında yönetici idi ve General Yudeniç şehre geldiğinde olarak atadı

Osmanlıların bütün Doğu Anadolu bölgesinde güvenliği sağlamak için yeterli güçleri yoktu. 1. ve 2. Ordulardan 3. Orduya gelen takviyeler bir bölüğü geçmemekteydi. Gelibolu daha aktif çatışmalar başlamadan Osmanlı kaynaklarını eritmeye başlamıştı.

3. Ordu cephe gerisi ayaklanmalarla uğraşıyordu. 27 Şubat Adilcevaz’daki Ermeniler 30 kadar Siirtli askerin Arin köyünde geceyi geçirmelerine silahla karşı çıktılar. Çıkan çatışmada Van'ın Erciş’teki jandarma müfrezesi ile karşılık verildi. Çatışma sonucunda Adilcevaz'daki bu Ermeni güçleri yelkenli gemilerle Van Gölü’ne açılarak kurtuldular. 27 Şubat itibarıyla Osmanlı ordusundaki Ermeniler silahsızlandırılıp cephe gerisi birimlere aktarıldı.

Osmanlı Devleti, herhangi bir önleme başvurmadan önce^[]Ermeni Patriği, Ermeni milletvekilleri ve Ermeni cemaatinin ileri gelenlerine "Ermenilerin Müslümanları arkadan vurmaya ve katletmeye devam etmeleri halinde gerekli önlemleri alacağını" bildirmiştir. Ancak, olaylar durmak yerine giderek yoğunlaşınca^[], Osmanlı Hükûmeti ordunun birçok cephede savaş halinde bulunması nedeniyle cephe gerisini de emniyete alma çabası içine girmiştir.

15 Mart Van Mahmudiye kaymakamı Ermenilerin Mahmudiye'de Müslümanlarını toplu halde katlederek camileri kendi atlarını barındırmak üzere kullanıma aldığını (ahıra çevirmişlerdir) İstanbula telegramla rapor etmiştir. Ayrıca Van ili Saray kazası Kavlik (Keçikayası), Heretil (Kapıköy), Şezuhane, Yamanyurt, Belecek ve Özalp kazası Perâkal (Boyaldı) köylerindeki katliamlarla ilgili tutanak s:Ermeni faaliyetleri - Tutanak (Mahmûdî köylerindeki katliamlar - 15 Mart 1915) dökümünde öğrencilere zorla Hristiyanlık kabul ettirilmek istendiği ayrıca Perâkal’de Nezu Hatun gördüklerin den etkilenerek delirdiği yazılmıştır.

25 Mart'ta, Van valisi Cevdet Bey Rusların Van'ı işgalini kolaylaştırmak için Ermeni yerli güçlerin hazırlık içinde bulunduklarını ve bunun koordineli bir şekilde birden isyan edeceklerini bildirmiştir. 25 Mart Zeytun İsyanınında Maraş Jandarma Bölük Komutanı Süleyman Efendi komutasında askerî birlik çarpışma sonucunda Süleyman Efendi dahil, askerlerden 8 kişiyi öldürüp, 26 kişiyi de yaralamışlardı. Zeytun Ermeni milisleri çevredeki halktan yardım gördüklerinden dolayı yakalanamaz.

18 Nisan Bitlis Bitlis ili içindeki Ermeni vatandaşlarının çıkardıkları olaylar Bitlis ili dahilinde düşük sıcaklıkda Ocak 1915 başlasa da merkezdeki çatışmalar zamanı göz önüne alınırsa 18 Nisan 1915 kabul edilmektedir.

15 Nisan'da önce Van ilinin kuzeyinde ve nispeten yoğun olduğu ilçelerinde, 17 Nisan'da Şatak'ta (Çatak), 20 Nisan'da Van'ın merkezinde büyük bir ayaklanma başlatmışlardır. 20 Nisan günü Van kentinde ayaklanma başladı. Ermeni isyancıları 300 tüfek ve 1.000 tabanca ile 1.500 gönüllü Ermeni ile 30.000'i bulan Ermeni Vanlılar ve 15.000 Ermeni mültecinin korunmasını üstlenmiş. Van Valisi’nin daha önceki yardım çağrılarına Bitlis’te bulunan Kâzım Bey komutasındaki birkaç tabur Van’a gönderildi. General Yudeniç onlara destek olmak için üç haftadan fazla süren çatışmalardan sonra döndü. Käthe Ehrhold Van'daki ayaklanmada Ermeni köylülerini korudu. General Yudeniç saldırı planlamasında Van şehrine bir bölük ayırdı. Bu askerler General Truhin'in komutası altında olan Baykal Kazakları ve bir Ermeni gönüllü tugayından oluşmaktaydı. Osmanlı güçleri ile çatışsan Ermeni halkı rahatlatmak için bir kanat oldu. Bölgede Osmanlı memurlara suikast ve jandarmalar şehit edilmiş; karakollar ve Müslüman yerleşim birimleri saldırıya uğramış; devlet binaları yakılmıştır. Van jandarma tümeninin bir kısmı ile bir takım aşiretler Ermenilere karşı savaştılarsa da ayaklanmayı bastıramamışlardır. Çatışmalar Van bölgesine yayılmıştır Ermeni olmayan Hristiyan Nasturiler Çölemerik'de ayaklanmışlardır.

24 Nisan, tarihinde Dahiliye Nezaretince, o zaman Dahiliye Nazırı olan Mehmed Talat Paşa, Ermeni Komite merkezlerinin kapatılması, elebaşlarının tutuklanması ve her türlü belgelerine el konulması kararı alındı. Bu karar bütün vilayetlere iletildi. Bu karar üzerine devlet aleyhine faaliyette bulunmak suçundan İstanbul'dan başlayarak diğer merkezlerdeki Ermeni liderler tutuklanmıştır.

Mayıs - Ağustos

20 Nisan, Van isyanında Ermenilerin savunma hattı

Van Şehrinin çatışmalardan sonraki hali

Haziran, bir grup Fedayi 21 Mayıs'ta General Yudeniç Van şehrine geldi.

Şehir ve kalenin anahtarları Ermeniler tarafından kendisine sunuldu. Rus Çarı, 18 Mayıs'ta Van'ın Rus ve Ermenilerin güçlerinin kontrolünde olmasından dolayı "Van halkına fedakarlıkları dolayısıyla teşekkür ettiğini" ve Rus İçişleri Bakanı Sazanof ise "Bu başarıda bölge halkına teşekkür" eden beyannamesi yayınlanmıştır. Ermeni gazeteleri ve bazı batılı gazeteler; Osmanlı ya karşı başarılarını büyük bir sevinçle manşetlerine çıkarmışlardır. Bu hükûmetin başına Van Valisi olarak Aram Manukyan atandı. Van ili elinde tutan Rusya, karşı savaşa bu derece parlak bir biçimde katılmış olan Ermeni unsurunu memnun etmek için Aram Manukyan Van işyanının başından beri silaha sarılmış ve bu grupların başına olan yeni kurulan yönetime vali yaptı. General Yudeniç daha önce kurulan Ermeni geçici hükûmetini Rusya adına onadı. Van güvene alınca General Yudeniç mücadeleye yaz boyunca Van Gölü'nün batısında devam etti.

3. Ordunun Haziran itibarı ile Van isyanına ayırdığı birimler
Van Jandarma Bölüğü	2.500
36. Bölük	5.400
1. Öncül Güç	7.500
Bağdat Tümeni	560
Toplam	15.960

3. Ordu'nun Haziran itibarı ile Van isyanına ayırdığı birimler 15,960. 3. Ordu bu yılın sonbaharında 60.000 askeri var. Van İsyanı Osmanlının bu cephede Ruslar ilerlerken güçlerinin %25 bağlamıştır.

Musa Dağ İsyanı, İskenderun Bölgesi Samandağ Bucağına bağlı yedi Ermeni köyü halkı Musa Dağı'nda toplanmış durumdayken yollar kontrol altına alındığı halde İskenderun kıyılarında bulunan bir Fransız harp gemisinin Ermeni milisleri ve diğerlerini gemiye aldıkları olay.

27 Mayıs tarihinde "Tehcir Kanunu" olarak bilinen asıl adı "Savaş zamanında hükümet uygulamalarına karşı gelenler için asker tarafından uygulanacak önlemler hakkında geçici kanun" kabul edilmiştir. Erzurum, Van ve Bitlis vilayetlerinde bulunan Ermenilerin, Musul'un güney kısmı, Zor ve Urfa sancağına; Adana, Halep, Maraş civarında bulunan Ermeniler ise Suriye'nin doğu kısmı ile Halep'in doğu ve güneydoğusuna nakledilmesi planlanmıştır.

6 Haziran'da Arapkir Ermenileri tehcir edildiler. Fırat kıyısında Arapkir’den çıkan kervanlar kurşunlandılar. 7 Haziran'da Erzincan ve Akn şehirlerinde, 10 Haziran'da Mardin şehrinde, 11 Haziran'da Hotoçur şehrinde, 14 Haziran'da Erzurum'da tehcir başladı.

15 Haziran'da Şebinkarahisar İsyanı Sivaslı Murat (Hamparsum Boyacıyan) adında bir Ermeni çete reisi, 500 kadar adamıyla Şebinkarahisar'ı basmış, Kafkas Cephesi'nin ana ikmal yolu buradan geçtiği için Osmanlı ordusunun ikmal ve geri hizmetleri aksayacak, Rus ordusunun ileri harekâtı kolaylaşacaktı. Hızla şehirdekilerin çoğunu dışarı sürdüler ve şehri Osmanlı askerlerine karşı kale yaptılar. Birkaç Müslüman öldürüldü. Ancak, Osmanlı birlikleri kaleye saldırdı. Müslüman köylüler silahlanarak Şebinkârahisar yakınlarındaki kırsalda Ermeni milislerini öldürdü.

22 Haziran'da Kayseri'de, 26 Haziran'da Harput, Trabzon, Merzifon ve Samsun'da, 24 Haziran'da Şebinkârahisar'da tehcir başladı.

Erzurum olayları esnasında Alvar Köyü'nden Müslüman mülteciler

Eylül - Aralık

1916

1917

1918

30 Mart'ta başlayan Mart Olayları'nda Ermeni Devrimci Federasyonu kuvvetleri çatışmalar sırasında Azeri sivillere yönelik katliam rapor edilmiş, Azeri ve diğer Müslüman halk mensuplarından 3.000 ila 12.000 kişinin öldürüldüğü aktarılmıştır.

25 Nisan 1918 tarihinde Kars'ın Subatan köyünde Ermenilerin Türklere karşı yaptığı iddia edilen saldırılarda 550'nin üzerinde kişinin ölmüştür.

Sonrası

Nemesis Harekâtı

1920'de Ermeni Devrimci Federasyonu gizli bir operasyon planlayarak bir suikast grubu oluşturmuştur. Plan ve operasyonu yürütme ile görevlendirilen Shahan Natalie ve Soghomon Tehlirian'dır. Soğomon Tehliryan 24 Nisan 1915 tarihinde Dahiliye Nezareti'nce, o zaman Dahiliye Nazırı olan Mehmed Talat Paşa'nın Ermeni Komite merkezlerinin kapatılması ve elebaşılarının tutuklanması kararında tutuklananlar arasındadır.^[] Bu birim 1920-1922 yıllarında aralarında Azerbaycan ve Osmanlı Ermenilerinden Osmanlılar yanında olan siyasi ve askeri kişileri öldürdü. Soghomon Tehlirian 1921 yılında Mehmed Talat Paşa'yı öldürecektir.

Kültürel

Iğdır Soykırım Anıtı ve Müzesi 1915-1920 tarihleri arasında Ermeni çetelerin Türklere karşı uyguladığı saldırıları, soykırım iddiasını sembolize etmektedir ve ilgili belgeler bulundurulmaktadır. Her ay 4000 civarında ziyaretçi müzeyi gezmektedir.

Ayrıca bakınız

• Müslüman - Türk katliamları
• Ermeni Kırımı

Kaynakça

1. ^ Armenia and the president; A Letter to Mr. Harding on the Problem of Effective Protection of Christian Minorities Under Turkish Rule 31 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., New York Times, 14 Kasım 1922 tarihli makale.
2. ^ ^{a b c} Hüdavendigar Onur: Milleti Sadıkadan Hayk’ın Çocuklarına, İstanbul, 1999, s.126.
3. ^ Louise Nalbandian, Armenian Revolutionary Movement, California University Press, 1963, s.110
4. ^ "Asia: Journal of the American Asiatic Association", 1919, Published by Asia Pub. Co., Volume.19 page 327
5. ^ ^{a b c d} Hinterhoff, Marshall Cavendish Illustrated Encyclopedia, pp. 499-503 Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "caven" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: )
6. ^ The Armenian Genocide: History, Politics, Ethics By Richard G. Hovannisian p. 129
7. ^ Arman J. Kirakossian, British Diplomacy and the Armenian Question, from the 1830s to 1914, s.58, .
8. ^ ^{a b} . FORSNET. 18 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Mart 2020. 
9. ^ Şimşir, Bilal (2000). Şehit Diplomatlarımız (1973-1994) (2015 bas.). Ankara: Bilgi Yayınevi. ISBN . 
10. ^ Ussher 1917, ss. 254
11. ^ Erickson 2001, ss. 42
12. ^ Erickson 2001, ss. 97
13. ^ Erickson 2001, ss. 98
14. ^ ^{a b c d e f g} Richard G. Hovannisian, The Armenian People from Ancient to Modern Times, 244
15. ^ Richard G. Hovvanisian, Armenia on the Road to Independence 1918, Berkley, Los Angels, 1967, s.41-43.
16. ^ Erickson, Edward J. (2001), Ordered to Die: A History of the Ottoman Army in the First World War. Greenwood Publishing Group. , s.97
17. ^ Ahmet Esat Uras, The Armenians in History and the Armenian Question, Belge Yayınları, İstanbul, 1987, s.596-600.
18. ^ David Starr Jordan, War and Waste: A Series of Discussions of War and War Accessories, s.172.
19. ^ Hovannisian, The Armenian People from Ancient to Modern Times s.280.
20. ^ The Encyclopedia Americana, 1920, v.28, s.412.
21. ^ ^{a b c} Joseph L. Grabill, Protestant Diplomacy and the Near East: Missionary Influence on American Policy, 1810-1927, 1971, s.59, .
22. ^ Hugh Chisholm, Encyclopedia Britannica, Encyclopedia Britannica, Company ltd., twelve edition, 1920, s.198.
23. ^ The Washington Post Cuma, Kasim 12, 1914. Başlık: "ARMENIANS JOIN RUSSIANS AND 20,000 SCATTER TURKS NEAR ZEITUN".
24. ^ "Arşivlenmiş kopya". 17 Mart 2010 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Kasım 2009. 
25. ^ ^{a b} Garegin Pasdermadjian, "Why Armenia Should be Free" p. 21
26. ^ Shaw 1977, ss. 314-315
27. ^ Mazıcı, Nurşen, Uluslararası Rekabette Ermeni Sorununun Kökeni, İstanbul: 1987;44
28. ^ Öney, Celal, II. Abdülhamid Döneminde Anadolu’da Meydana Gelen Ermeni İsyanlarında Amerikan Board Okullarının Rolü, Balıkesir: Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2004;46.
29. ^ Karayumak, Ömer, Ermeniler – Ermeni İsyanları, Ankara: Vadi Yayınları, 2007;239
30. ^ Cengiz, Erdoğan, Ermeni Komitelerinin A’mal ve Harekat-ı İhtilaliyyeleri, Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1983;293
31. ^ İpek, Nurdan, Armaş Ermenileri, Kocaeli: Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2004;67
32. ^ Yalçınkaya, Alaeddin, Ermeni Patrikliği’nin ‘’Uluslararası Aktör’’leşmesi, Ermeni Araştırmaları 2. Türkiye Kongresi Bildirileri II.Cilt, Ankara: ASAM, 2007;760.
33. ^ Hocaoğlu, Mehmet, Tarihte Ermeniler, İstanbul: Anda Dağıtım, 1976;582.
34. ^ Cengiz, Erdoğan (haz.), Ermeni Komitelerinin A’mal ve Harekat-ı İhtilaliyyesi, Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1985;282.
35. ^ Akdoğan, Berna, 19. Ve 20. Yüzyılda Arşiv Vesikalarına Göre Boğazlıyan, Niğde: Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 2006;56.
36. ^ Ussher 1917, s. 288
37. ^ ^{a b c} Serdar, Törehan (Temmuz 1996). . ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ DERGİSİ, Sayı 35, Cilt: XII: TTK. 10 Aralık 2011 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2009. 
38. ^ ATBD., Nisan 1987, sayı 86, belge 2051.
39. ^ ATBD., Nisan 1987, sayı 86, belge 2052.
40. ^ Sakarya 1984, ss. 190-192
41. ^ ATBD, Ekim 1985, sayı 85, belge 2003, 2005.
42. ^ Erickson 2001, ss. 106
43. ^ ÇAR Allen ve Paul Muratoff, Kafkas Battlefields, Türk tarihinde Wars-A History of Kafkas Sınır, 1828-1921, 320.
44. ^ Sakarya 1984, ss. 245-246
45. ^ Sakarya 1984, ss. 227
46. ^ The New York Times marks a less number: "2000 killed and 3000 wounded in struggle between Russians and Mussulmans. Mussulmans and Bolshevist forces are engaged in a deadly conflict at Baku, on the Caspian Sea." Baku in flames as battle rages (Associated press) // New York Times, May 20, 1918, Monday, page 2. query.nytimes.com/gst/abstract.html?res=F50D11FC3D5A11738DDDA90A94DD405B888DF1D3
47. ^ . YouTube. 13 Ağustos 2013. 24 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2023. 
48. ^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Mart 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Mart 2016. 
49. ^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Nisan 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Mart 2016. 
50. ^ "Arşivlenmiş kopya". 30 Mart 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Mart 2016. 
51. ^ ^{a b c d} Alexander, Edward (2000). A Crime of Vengeance. Backinprint.com. ISBN . 
52. ^ . 23 Temmuz 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2009. 

Konuyla ilgili yayınlar

• Erickson, Edward J. (2001). Ordered to Die: A History of the Ottoman Army in the I World War. Greenwood Publishing Group. ISBN . 
• Shaw, Stanford Jay (1977). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Cambridge University Press. 
• Sakarya, İhsan (1984). Belgelerle Ermeni sorunu (Gnkur. Basımevi bas.). Turkey: Gnkur. Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı yayınları. s. 492. 
• Hinterhoff, Eugene (1984). Persia: The Stepping Stone To India. Marshall Cavendish Illustrated Encyclopedia of World War I, vol iv. New York: Marshall Cavendish Corporation. ISBN . 
• Méndez, Rafael Méndez (1926). Four yıls beneath the Crescent. Londra: Charles Scribner's Sons. ISBN . 
• Pastırmacıyan, Karekin (1918). Why Armenia Should be Free: Armenia's Role in the Present War. Hairenik Pub. Co. s. 45. 11 Ocak 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Kasım 2009. 
• İhsan Bal, Ermeni Terörü ve Dış bağlantıları, Ermeni Araştırmaları 1. Türkiye Kongresi'nde sunduğu bildirisi
• Sedat Laçiner, Türkler ve Ermeniler, (Ankara U.S.A.K. Yayınları, 2005).
• Samuel Weems, Ermenistan: Terörist “Hristiyan” Ülkenin Sırları, (Armenia: Secrets of A “Christian” Terrorist State), Azeri Türkçesinden çeviren Hüseyin Adıgüzel (İstanbul: İleri Yayınları, March 2006), , 392 sayfa.

Dış bağlantılar

• Tetik, Dr. Alb. Ahmet (2005). "I". (PDF). Anakara,Turkey: Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Baskanligi Yayinlari. 5 Mart 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2009. 
• Tetik, Dr. Alb. Ahmet (2005). "II". (PDF). Anakara,Turkey: Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Baskanligi Yayinlari. 5 Mart 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2009. 
• Tetik, Dr. Alb. Ahmet (2005). "III". (PDF). Anakara,Turkey: Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Baskanligi Yayinlari. 5 Mart 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2009. 
• Tetik, Dr. Alb. Ahmet (2005). "IV". (PDF). Anakara,Turkey: Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Baskanligi Yayinlari. 5 Mart 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2009. 
• Tetik, Dr. Alb. Ahmet (2005). "V". Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918 (PDF). Anakara,Turkey: Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Baskanligi Yayinlari. ^[].
• Tetik, Dr. Alb. Ahmet (2005). "VI". Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918 (PDF). Anakara,Turkey: Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Baskanligi Yayinlari. ^[].
• Tetik, Dr. Alb. Ahmet (2005). "VII". Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918 (PDF). Anakara,Turkey: Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Baskanligi Yayinlari. ^[].