Kutsal Kurtarıcı Katedrali Ermenice Սուրբ Ամենափրկիչ մայր տաճար Surb Amenap rkich mayr tachar

Kutsal Kurtarıcı Katedrali (Ermenice: Սուրբ Ամենափրկիչ մայր տաճար, Surb Amenap′rkich mayr tachar), yaygın olarak Ğazançetsots olarak anılır (Ղազանչեցոց),Azerbaycan'ın Şuşa şehrindeki bir Ermeni Apostolik katedrali. Ermeni Apostolik Kilisesi'nin Artsah piskoposluk bölgesinin merkezidir.

Ğazançetsots Katedrali
Temel bilgiler
Katedralin 2022 yılına ait bir görüntüsü

Konum	11 Ghazanchetots Caddesi, Şuşa, Azerbaycan
Koordinatlar	39°45′32″K 46°44′51″D / 39.75889°K 46.74750°D / 39.75889; 46.74750
İnanç	Ermeni Apostolik Kilisesi
Mezhep	Ermeni riti
Açılış	20 Eylül 1888 18 Haziran 1998 (yeniden kutsama)
Durum	Aktif
Mimari
Mimar(lar)	Simon Ter-Hakobian(ts)
Mimari tür	Ermeni mimarisi
İnşaat başlangıcı	1868
Tamamlanma	1887
Özellikler
Uzunluk	347 metre (1.138 ft)
Genişlik	23 metre (75 ft)

1868 ve 1887 yılları arasında inşa edilen katedral 1888 yılında kutsanmıştır. Mart 1920'de Azerbaycanlılar tarafından şehirdeki Ermenilerinin katledilmesi sırasında zarara uğramış ve Sovyet yönetiminde on yıllarca süren bir çöküş yaşamıştır. Karabağ Savaşı sırasında Azerbaycan, katedrali yüzlerce füzenin saklandığı bir tophane olarak kullandı. Savaştan sonra restore edilmiş ve 1998 yılında yeniden inşa edilmiştir. Karabağ Ermeni davasının simgesi haline gelmiştir. 35 metre yükseklikte bulunan Ghazanchetsots, dünyanın en büyük Ermeni kiliselerinden biridir.

Tarihi

Vakıf

Tarihi kayıtlara göre, şu anki katedralin olduğu yerde 1722 yılından itibaren küçük bir bazilika vardı. 19. yüzyılda, Rus İmparatorluğu tarafından Kafkasya'nın fethedilmesi sonrasında Şuşa, bölgedeki en büyük şehirlerden biriydi. , Azerbaycan ve Ermenistan'ın şu anki başkentleri olan Bakü veya Erivan'dan daha büyük ve daha müreffeh olduğunu belirtmektedir. Kent, Kafkasya'daki Tiflis ile birlikte Ermeni kültürel faaliyetlerinin önemli şehirlerinden biriydi. 1886 tarihli Rus imparatorluk verilerine göre, şehrin yaklaşık %57'si Ermeni ve %43'ü Tatar (Azeri) nüfusundan oluşmaktaydı. Mevcut katedralin en erken bölümü olan çan kulesi 1882'de Khandamiriants ailesi tarafından finanse edildi.

Kilisenin inşası 1868 yılında başladı ve 1887 yılında tamamlanmıştır. Adı, kilisenin inşasını finanse eden Nahçıvan'da bir köy olan Ghazanchi (günümüzdeki adıyla Qazançı) göçmenlerinden gelmektedir. Simon Ter-Hakobian(ts) tarafından tasarlandı. Kilisenin güney cephesinin üst kısmındaki bir yazıta göre 20 Eylül 1888'de kutsanmıştır.

Düşüş

Şuşa'nın Ermeni nüfusunun çoğunluğu Mart 1920'de katledildi ya da sürgün edildi. Katedral hasar gördü ve yavaş yavaş çürümeye yüz tuttu. Bölge, devletin ateist politikaları nedeniyle Sovyet kontrolü altına alındıktan sonra, 1930'larda sonunda kapatılmış ve 1940'larda bir tahıl ambarı haline getirilmiştir. Kubbesi ve onu çevreleyen duvarların bir kısmı 1950'lerde yıkılmıştır. Daha sonra yağmalanmış ve kentin Azeri kesiminde birkaç lüks ev inşa etmek için taşları kullanılmıştır. 1970'lerde katedral "ağır bombardımandan kurtulmuş bir görünümde"ydi. Sovyet ve Azerbaycan yetkilileri, kamu baskısıyla 1980'lerde katedralin restorasyon projesini başlatma izni verdiler. Restorasyon 1981'de başladı ve 1988'e kadar devam etti ve Volodya Babayan tarafından denetlendi. 1987'de çan kulesindeki taştan dört melek heykelinden sadece ikisi sağ kaldı.

Katedralin çan kulesindeki melek heykellerinden biri (solda) Ermeni tarafından yönetilen Şuşi'nin (sağda) armasında yer almaktadır.

Karabağ Savaşı

Dağlık Karabağ ihtilafının Şubat 1988'de başlamasıyla Şuşa'nın Ermeni azınlığı kentten sürüldü. Katedral Azerbaycan tarafından bir cephane haline getirildi. Ermeni siyasi analist Levon Melik-Shahnazaryan'a göre, katedral, 1988 ve 1991 arasında araba lastikleri kullanılarak üç kez ateşe verildi. Azerbaycanlılar 1989 yılında çan kulesindeki taştan melekler heykellerini parçaladılar. Bildirildiğine göre, daha sonra Donetsk'te bir pazarda bulunacak olan bronz çanı Ukrayna'ya sattılar ve bir Ermeni subayı tarafından 3 milyon rubleye satın alındı ve Ermenistan'a geri gönderildi. Şuşa 9 Mayıs 1992'de Ermeni güçleri tarafından ele geçirildiğinde, savaşın bir dönüm noktası oldu. Şuşa'nın düşmesinden önce Azerbaycan kuvvetleri katedralin potansiyel Ermeni bombardımanında güvenli bir yer olacağı için yüzlerce kutu Grad füzesini burada sakladı. Şuşa, Karabağ'ın en büyük şehri olan Hankendi bombardımanı için Grad fırlatıcılarıyla birkaç ay boyunca üs olarak kullanıldı. Ünlü aktivist İgor Muradyan'ın da arasında olduğu Ermeni gönüllüler, kentin ele geçirilmesinden hemen sonra kiliseden çıkan ahşap kutulardaki ağır silahlar ile roket mermilerini kilisenin dışına çıkardılar.Ermenistan bayrağı Ermeni birlikleri tarafından hasar gören kubbenin üstüne dikildi. Melik-Shahnazaryan, katedralin ele geçirildiği an "pratikte, muhteşem yapıdan kalan tek şey taş bir iskelet" sözlerini yazdı. Yabancı bir ziyaretçi "pencerelerinin eksik olduğunu, ancak iç mekanın makul durumda olduğunu" belirtti.

23 Ağustos 1992'de Azerbaycan bombardımanları kiliseyi hedef almayı denedi ancak ciddi bir zayiat bildirilmedi. Felix Corley, hedef alma girişiminin askeri bir önem taşımadığını ve "Karabağ'daki Ermeni mirasına saldırmak için kasıtlı bir girişimde bulunulduğunu" öne sürdü. Kasım 2020'de Azerbaycan'a geçti.^[]

Restorasyon ve canlanma

Kilisenin restorasyonu Ermeni güçlerinin ele geçirilmesinden kısa bir süre sonra başladı. 1997 itibarıyla Şuşa'da restore edilen tek bina olduğu bildirildi. Restorasyon çalışmaları New Jersey'den 110 bin dolar veren bir Ermeni Protestan bağışçı olan Andreas Roubian tarafından başlıca finanse edildi. Çeşitli Ermeni diasporası topluluklarından ve varlıklı bireylerden on binlerce dolar geldi. Temizleme ve tefrişat Mayıs 1998'de tamamlandı. Katedral, 18 Haziran 1998'de Başkalaşım Bayramı'nda Başpiskopos Pargev Martirosyan tarafından yeniden kutsandı. Restore edilen katedralde ilk Kutsal Liturji, 19 Temmuz'da Dağlık Karabağ Devlet Başkanı Arkadi Ğukasyan'ın ve Ermenistanlı yetkililerin katılımıyla gerçekleşti. Başpiskopos Sebouh Chouldjian, sağlık sorunları nedeniyle katılmayan Katolikos I. Karekin tarafından gönderilen bir mektubu okudu.

Yulia Antonyan, katedralin yeniden imarının "Ermeni kültür mirasının restorasyonunu amaçlayan bir kültürel süreç ve Ermeni ulusunun manevi ve fiziksel bir 'yeniden doğuşu' olarak algılandığını" ve Şuşa'nın yeniden doğuşunu simgelediğini belirtti. Thomas de Waal, 2003'teki kitabı Karabağ: Barış ve Savaş Süreçlerinde Ermenistan ve Azerbaycan'da "şimdi yükselmekte, tertemiz bir kere daha, yıkılmış kasabanın üstüne" diye yazdı.

Önemli olaylar

16 Ekim 2008'de Karabağlı Rus kökenli bir iş insanı olan Levon Hayrapetyan'ın sponsorluğunda düzenlenen kitlesel bir düğün, Dağlık Karabağ'da gerçekleşti. O gün yaklaşık 700 çift evlendi, bunların 500'ü Ghazanchetsots ve 200'ü Gandzasar manastırında evlendi. 14 Nisan 2016'da Katolikos II. Karekin ve Kilikya Katolikosu I. Aram'ın Katolikosu Dağlık Karabağ'ın huzur ve güvenliği için dua etti. Bu, 1994 yılının ateşkesinden bu yana Ermeni ve Azerbaycan kuvvetleri arasındaki en ölümcül çatışmalardan günler sonra yaşandı. 6 Nisan 2017'de System of a Down rock grubunun solisti Serj Tankian, katedralde Ermenice olarak Hristiyan ayin duası "Lord, have mercy"i (Ter voghormia) okudu.

Mimari

Katedralin kilisesi dört apsise sahip kubbeli bir bazilikadır. 347 m (1.138 ft) uzunluğunda ve 23 m (75 ft) genişliğindedir. 35 m (115 ft) yüksekliğiyle en büyük Ermeni kiliselerinden biridir. Çatısı metalik olan konik kubbesi 17 m (56 ft) uzunluğundadır. Kilisenin batı, güney ve kuzeyden üç özdeş girişi vardır. Kapılarıyla pencerelerinde dekoratif rölyefler mevcuttur. Kilisenin kat planı, Ermenistan'ın ana kilisesi olan Eçmiyazin Katedrali'nin bir taklididir.

Hem kilise hem de çan kulesi beyaz kireç taşından inşa edilmiştir. Ayaklı çan kulesi üç katlıdır ve iki çandan oluşmaktadır, büyük olanı 1857'de Tula, Rusya'da dövülmüştür. Trompet üfleyen melek heykelleri birinci katın üstünde durmaktadır.

Önemi

Gandzasar Manastırı ile birlikte katedral, Karabağ Ermenileri için tarih ve kimlik sembolüdür.. Romancı Zori Balayan, Karabağ hareketinin ortaya çıkması sırasında katedralin sıklıkla hatırlatıldığını belirtti. Ermeniler tarafından kentin kurtuluşunun sembolü olarak algılanmaktadır ve Ermenistan ile diasporadan gelen Ermeniler için popüler bir hac merkez görevini görmektedir. Katolikos II. Karekin, 2016 yılında katedralde bir kitle önünde katedrali, Artsakh Ermeni kurtuluş hareketinin bir sembolü olarak andı. Ayrıca, Şuşa'nın 19. ve 20. yüzyılın dini-kültürel rönesansının kalıntıları olarak görülüyor.

Çok sayıda el yazması katedralde muhafaza edilmektedir ve bu el yazmaların en eskisi 1612 tarihlidir.Aydınlatıcı Grigor'un torunu olan Grigoris'in sağ kolu da kilisede tutulmaktadır.

Notlar

^ Ayrıca Ghazanchetzotz, Gazanchetsots (Rusça: Газанчецоц), Kazanchetsots (Rusça: Казанчецоц) olarak da telaffuz edilir. Azerice: Kazançetsots/Qazançetsots ya da Qazançı kilsəsi.
^ Alternatif olarak verilen değerler: 35 × 23 metre (115 × 75 ft).

Kaynakça

^ ^a ^b . armenianchurch.org. . 5 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2018.
^ (2008). Qarabağ: Ermənistan və Azərbaycan sülh və savaş yollarında () (Azerice). Yusif Axundov (translator). Baku: “İlay” MMC. ss. . ISBN . p. 208: ...Qazançetsots kilsəsində... p. 216: ...Kazançetsots kilsəsi...
^ (PDF). mct.gov.az (Azerice). Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Azerbaijan. s. 12. 8 Haziran 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2017.
^ ^a ^b ^c Karapetyan, B. (Ermenice). Institute for Armenian Studies (via Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմ 1988-1994 (Karabakh Liberation War 1988-1994), 2004, Yerevan: Armenian Encyclopedia Publishing). 8 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2018. Արցախի թեմի առաջնորդանիստ Ղազանչեցոց Ս. Ամենափրկիչ մայր տաճարը (XIX դ.): Եկեղեցին գործել է մինչև 1930-ը, մասամբ նորոգվել 1981-1988-ին՝ մշեցի վերականգնող վարպետ Վ. Բաբայանի (ծ. 22.6.1937) ջանքերով: 1988-ին Շուշիի հայերին տեղահանելուց հետո ադրբեջանցիները ջարդել են զանգակատան հրեշտակների խորաքանդակները: 1998-ին ավարտվել է եկեղեցու զանգակատան նորոգումը և մեծ հանդիսությամբ օծվել հուլիսի 19-ին, որպես հայ առաքելական եկեղեցու Արցախի թեմի առաջնորդանիստ՝ Պարգև արքեպիսկոպոս Մարտիրոսյանի առաջնորդությամբ:
^ ^a ^b ^c ^d ^e Vardanyan 1998, s. 114.
^ de Waal 2003, s. 45.
^ Walker, Edward (2000). "No War, No Peace in the Caucasus: Contested Sovereignty in Chechnya, Abkhazia, and Karabakh". Bertsch, Gary K.; Craft, Cassady; Jones, Scott A.; Beck, Michael (Ed.). Crossroads and Conflict: Security and Foreign Policy in the Caucasus and Central Asia. Routledge. s. 297. ISBN . ...Shusha, along with Tbilisi (Tiflis), was at one time one of the two main Armenian cities of the Transcaucasus...
^ Свод статистических данных о населении Закавказского края, извлечённых из посемейных списков 1886 года (Rusça). Tiflis. 1893. view online 16 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ ^a ^b ^c Mkrtchyan 1988, s. 183.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Hasratyan 2002.
^ ^a ^b ^c ^d Mkrtchian & Davtian 1999.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Vardanyan 1998, s. 115.
^ . . 44 (11-12). 1987. s. 35. 16 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2018.
^ ^a ^b Melik-Shahnazaryan, Levon (1997). "Армянская Культура – Объект Агрессии Азербайджана [Armenian Culture: An Object of Aggression by Azerbaijan]". . Erivan: Nairi. 8 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2018. Только за период 1988-91 гг. в Шуши трижды поджигали, обкладывая автомобильными покрышками, шедевр армянской архитектуры XIX века, церковь Газанчецоц Христа Спасителя. От великолепного строения фактически остался лишь каменный остов.
^ (2011). (PDF). Erivan: . s. 38. ISBN . 13 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2018.
^ de Waal 2003, s. 190.
^ de Waal 2003, ss. 179-180, 190.
^ Gore, Patrick Wilson (2008). 'Tis Some Poor Fellow's Skull: Post-Soviet Warfare in the Southern Caucasus. . s. 83. ISBN . ...the Ghazanchetsots Cathedral, which the shrewd Azeris had been using as their main ammunition depot, sure that it was safe from Armenian gunners.
^ ; Rogers, Benedict (2011). "Nagorno-Karabakh: 'We Must Always Love'". The Very Stones Cry Out: The Persecuted Church: Pain, Passion and Praise. . s. 85. ISBN . Soldiers had taken the now empty boxes which had contained the GRAD missiles out of the church...
^ (2015) [1998]. Azerbaijan Diary: A Rogue Reporter's Adventures in an Oil-rich, War-torn, Post-Soviet Republic. Routledge. s. 184. ISBN .
^ de Waal 2003, s. 174.
^ de Waal 2003, ss. 179-180.
^ ^a ^b ^c Corley 1998, s. 331.
^ ^a ^b Corley 1998, s. 330.
^ (15 Kasım 1997). "An Eccentric Outpost of Christianity". . 28 Şubat 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Nisan 2018. The only building being restored is the church of Gazanchetsots, Armenia's largest church.
^ Vartivarian, Hagop (16 Aralık 2011). . . 30 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2018. Roubian, who is of Evangelical faith, became the benefactor of the Ghazanchetots Sourp Asdvadzadzin Cathedral of Shushi. He personally supervised and financed its reconstruction.
^ ^a ^b ^c Vardanyan 1998, s. 116.
^ . (Ermenice). 54 (7). . 1998. ss. 113-120. 13 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2018.
^ Antonyan, Yulia (2015). "Political power and church construction in Armenia". Agadjanian, Alexander; Jödicke, Ansgar; van der Zweerde, Evert (Ed.). Religion, Nation and Democracy in the South Caucasus. Routledge. s. 84. ISBN . The reconstruction, or construction, of churches was perceived more as a cultural process aimed at a restoration of the Armenian cultural heritage, a spiritual and physical "rebirth" of the Armenian nation. Thus, among the first churches to be reconstructed were the Ghazanchetsots Cathedral in Shushi (Karabakh) and the Amenaprkich (Lord Saviour) Church at Gyumri. Both churches were rebuilt to symbolize the rebirth of the cities, one of which devastated during the war...
^ Bardsley, Daniel (21 Temmuz 2009). "Shusha breathes new life after years of strife". The National. Abu Dhabi. 1 Mart 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Nisan 2018. The city's Ghazanchetsots Cathedral has been restored since the conflict ended and is now one of the few pristine-looking buildings in the city.
^ . hushardzan.am (Ermenice). Service for the Protection of Historical Environment and Cultural Museum Reservations (Ministry of Culture of the Republic of Armenia). 1 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2018.
^ "Karabakh's Big Wedding Day". . 31 Ekim 2008. 6 Nisan 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Nisan 2018. The couples were married in the churches of Gandzasar and Kazanchetsots in Shushi.
^ Hayrapetyan, Anahit (23 Ekim 2008). "Nagorno-Karabakh: Mass Wedding Hopes to Spark Baby Boom in Separatist Territory". . 6 Nisan 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Nisan 2018. Five hundred and sixty couples ended up being married either at St. Ghazanchetsots church or the 13th century Gandzasar monastery, not far from Vank.
^ "Հայոց երկու հայրապետները մաղթանք կատարեցին Շուշիի Ղազանչեցոց եկեղեցում". azatutyun.am (Ermenice). (Radio Free Europe/Radio Liberty). 14 Nisan 2016. 6 Nisan 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Nisan 2018.
^ (Ermenice). Armenpress. 14 Nisan 2016. 6 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2018.
^ . (Ermenice). Beyrut. 15 Nisan 2016. 6 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2018.
^ "Serj Tankian is singing "Lord, Have mercy" in Shushi: Civilnet". . 6 Nisan 2017. 3 Şubat 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Nisan 2018.
^ ""Տեր, Ողորմեա"-ն՝ Թանկյանի կատարմամբ՝ Շուշիի Ղազանչեցոց եկեղեցում". civilnet.am (Ermenice). 6 Nisan 2017. 6 Nisan 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Nisan 2018.
^ ^a ^b ^c Hasratyan 1982.
^ ^a ^b de Waal 2003, s. 185.
^ ^a ^b ; ; Donabedian, Patrick (1994). The Caucasian Knot: The History and Geopolitics of Nagorno-Karabagh. Londra: . s. 84. ISBN . Thus when it was decided to construct the Cathedral of Our Savior, called Ghazanchetsots (one of the grandest churches in all of Armenia), in 1868-1888 in Shushi, it was to Etchmiadzin, the most important sanctuary for Armenians, that they looked for inspiration, at least for the plan.
^ "A Brief History of the Art and Architecture of Artsakh — Nagorno Karabakh". nkrusa.org. Office of the Nagorno Karabakh Republic in the United States. 8 Şubat 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Nisan 2018. Artsakh's architecture of the nineteenth century is distinguished by a merger of innovation and the tradition of grand national monuments of the past. One example is the Cathedral of the Holy Savior also known as Ghazanchetzotz (1868-1888). It stands in Artsakh's former capital of Shushi, and is among the largest Armenian churches ever erected. The cathedral's architectural forms were influenced by the designs of the ancient cathedral of St. Echmiadzin (4th-9th centuries), center of the Armenian Apostolic Church located to the west of Armenia's capital of Yerevan.
^ Juskalian, Russ (21 Eylül 2012). "Off the Map in the Black Garden". The New York Times. 30 Aralık 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Nisan 2018. ...the Tolkienesque Ghazanchetsots Cathedral, built of white limestone.
^ Hagopian, Michelle (26 Eylül 2013). . Armenian Weekly. 14 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2018. But it has withstood war, and it symbolizes the liberation of Shushi and our people.
^ "Shushi City of Artsakh attracts tourists from Armenia and Diaspora". news.am. 7 Kasım 2014. 14 Aralık 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Nisan 2018. The rebuilt Temple St. Kazanchetsots is a popular place of pilgrimage for tourists from Armenia and the Diaspora.
^ Tchilingirian, Hratch (1998). (PDF). Occasional Papers on Religion in Eastern Europe. 18 (4). . 5 Mart 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2018. Between 1820 and 1930, Karabakh was a hub of vibrant religious and cultural life. [...] A remnant of this religious-cultural renaissance is the famous Cathedral of Our Saviour (1868-1887) in the Kazanchetsots neighborhood of Shushi (Lalayan 1988 and Ter Gasbarian 1993).

Bibliyogafya

Corley, Felix (1998). "The Armenian Church under the Soviet and independent regimes, part 3: The leadership of Vazgen". Religion, State and Society. 26 (3-4). . ss. 291-355.
(2003). . New York: . ISBN .
Vardanyan, Mariam (1998). "Օծվեց Շուշիի Սուրբ Ամենափրկիչ Ղազանչեցոց եկեղեցին [Consecration of the Ghazanchetsots Holy Savior Cathedral of Shushi]". (Ermenice). 54 (7). . ss. 113-120. 13 Kasım 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Nisan 2018.
(2002). "Շուշիի Ղազանչեցոց Ս. Ամենափրկիչ Եկեղեցի [Ghazanchetsots S. All-Savior Church of Shushi]". Ayvazyan, Hovhannes (Ed.). "Քրիստոնյա Հայաստան" հանրագիտարան ["Christian Armenia" Encyclopedia] (Ermenice). Erivan: Armenian Encyclopedia Publishing.
(1982). "Շուշի. Ճարտարապետությունը [Shushi: Architecture]". Volume (Ermenice). Erivan. s. 601.
Mkrtchyan, Shahen (1988). "Церковь Казанчецоц [Ghazanchetsots Church]". Историко-архитектурные памятники Нагорного Карабаха [Historical and architectural monuments of Nagorno-Karabakh]. Erivan: Hayastan Publishing. ss. 183-184.
Mkrtchian, Shahen; Davtian, Schors (1999). "The Church of Ghazanchetsots". (Ed.). Shushi: The City of Tragic Fate. Erivan: Amaras Publishing House. ISBN . 1 Ocak 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Nisan 2018.

[4] Ayrıca Ghazanchetzotz, Gazanchetsots (Rusça: Газанчецоц), Kazanchetsots (Rusça: Казанчецоц) olarak da telaffuz edilir. Azerice: Kazançetsots/Qazançetsots ya da Qazançı kilsəsi.

[41] Alternatif olarak verilen değerler: 35 × 23 metre (115 × 75 ft).

[armenianchurch.org-1] . armenianchurch.org. . 5 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2018.

[2] (2008). Qarabağ: Ermənistan və Azərbaycan sülh və savaş yollarında () (Azerice). Yusif Axundov (translator). Baku: “İlay” MMC. ss. . ISBN . p. 208: ...Qazançetsots kilsəsində... p. 216: ...Kazançetsots kilsəsi...

[3] (PDF). mct.gov.az (Azerice). Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Azerbaijan. s. 12. 8 Haziran 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2017.

[historyofarmenia.am-5] Karapetyan, B. (Ermenice). Institute for Armenian Studies (via Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմ 1988-1994 (Karabakh Liberation War 1988-1994), 2004, Yerevan: Armenian Encyclopedia Publishing). 8 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2018. Արցախի թեմի առաջնորդանիստ Ղազանչեցոց Ս. Ամենափրկիչ մայր տաճարը (XIX դ.): Եկեղեցին գործել է մինչև 1930-ը, մասամբ նորոգվել 1981-1988-ին՝ մշեցի վերականգնող վարպետ Վ. Բաբայանի (ծ. 22.6.1937) ջանքերով: 1988-ին Շուշիի հայերին տեղահանելուց հետո ադրբեջանցիները ջարդել են զանգակատան հրեշտակների խորաքանդակները: 1998-ին ավարտվել է եկեղեցու զանգակատան նորոգումը և մեծ հանդիսությամբ օծվել հուլիսի 19-ին, որպես հայ առաքելական եկեղեցու Արցախի թեմի առաջնորդանիստ՝ Պարգև արքեպիսկոպոս Մարտիրոսյանի առաջնորդությամբ:

[FOOTNOTEVardanyan1998114-6] Vardanyan 1998, s. 114.

[FOOTNOTEde_Waal200345-7] Waal 2003, s. 45.

[8] Walker, Edward (2000). "No War, No Peace in the Caucasus: Contested Sovereignty in Chechnya, Abkhazia, and Karabakh". Bertsch, Gary K.; Craft, Cassady; Jones, Scott A.; Beck, Michael (Ed.). Crossroads and Conflict: Security and Foreign Policy in the Caucasus and Central Asia. Routledge. s. 297. ISBN . ...Shusha, along with Tbilisi (Tiflis), was at one time one of the two main Armenian cities of the Transcaucasus...

[9] Свод статистических данных о населении Закавказского края, извлечённых из посемейных списков 1886 года (Rusça). Tiflis. 1893. view online 16 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

[FOOTNOTEMkrtchyan1988183-10] Mkrtchyan 1988, s. 183.

[FOOTNOTEHasratyan2002-11] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Hasratyan 2002.

[FOOTNOTEMkrtchianDavtian1999-12] Mkrtchian & Davtian 1999.

[FOOTNOTEVardanyan1998115-13] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Vardanyan 1998, s. 115.

[14] . . 44 (11-12). 1987. s. 35. 16 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2018.

[Shahnazaryan-15] Melik-Shahnazaryan, Levon (1997). "Армянская Культура – Объект Агрессии Азербайджана [Armenian Culture: An Object of Aggression by Azerbaijan]". . Erivan: Nairi. 8 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2018. Только за период 1988-91 гг. в Шуши трижды поджигали, обкладывая автомобильными покрышками, шедевр армянской архитектуры XIX века, церковь Газанчецоц Христа Спасителя. От великолепного строения фактически остался лишь каменный остов.

[16] (2011). (PDF). Erivan: . s. 38. ISBN . 13 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2018.

[FOOTNOTEde_Waal2003190-17] Waal 2003, s. 190.

[FOOTNOTEde_Waal2003179-180,_190-18] Waal 2003, ss. 179-180, 190.

[19] Gore, Patrick Wilson (2008). 'Tis Some Poor Fellow's Skull: Post-Soviet Warfare in the Southern Caucasus. . s. 83. ISBN . ...the Ghazanchetsots Cathedral, which the shrewd Azeris had been using as their main ammunition depot, sure that it was safe from Armenian gunners.

[20] ; Rogers, Benedict (2011). "Nagorno-Karabakh: 'We Must Always Love'". The Very Stones Cry Out: The Persecuted Church: Pain, Passion and Praise. . s. 85. ISBN . Soldiers had taken the now empty boxes which had contained the GRAD missiles out of the church...

[21] (2015) [1998]. Azerbaijan Diary: A Rogue Reporter's Adventures in an Oil-rich, War-torn, Post-Soviet Republic. Routledge. s. 184. ISBN .

[FOOTNOTEde_Waal2003174-22] Waal 2003, s. 174.

[FOOTNOTEde_Waal2003179-180-23] Waal 2003, ss. 179-180.

[FOOTNOTECorley1998331-24] Corley 1998, s. 331.

[FOOTNOTECorley1998330-25] Corley 1998, s. 330.

[26] (15 Kasım 1997). "An Eccentric Outpost of Christianity". . 28 Şubat 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Nisan 2018. The only building being restored is the church of Gazanchetsots, Armenia's largest church.

[27] Vartivarian, Hagop (16 Aralık 2011). . . 30 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2018. Roubian, who is of Evangelical faith, became the benefactor of the Ghazanchetots Sourp Asdvadzadzin Cathedral of Shushi. He personally supervised and financed its reconstruction.

[FOOTNOTEVardanyan1998116-28] Vardanyan 1998, s. 116.

[29] . (Ermenice). 54 (7). . 1998. ss. 113-120. 13 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2018.

[30] Antonyan, Yulia (2015). "Political power and church construction in Armenia". Agadjanian, Alexander; Jödicke, Ansgar; van der Zweerde, Evert (Ed.). Religion, Nation and Democracy in the South Caucasus. Routledge. s. 84. ISBN . The reconstruction, or construction, of churches was perceived more as a cultural process aimed at a restoration of the Armenian cultural heritage, a spiritual and physical "rebirth" of the Armenian nation. Thus, among the first churches to be reconstructed were the Ghazanchetsots Cathedral in Shushi (Karabakh) and the Amenaprkich (Lord Saviour) Church at Gyumri. Both churches were rebuilt to symbolize the rebirth of the cities, one of which devastated during the war...

[31] Bardsley, Daniel (21 Temmuz 2009). "Shusha breathes new life after years of strife". The National. Abu Dhabi. 1 Mart 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Nisan 2018. The city's Ghazanchetsots Cathedral has been restored since the conflict ended and is now one of the few pristine-looking buildings in the city.

[hushardzan.am-32] . hushardzan.am (Ermenice). Service for the Protection of Historical Environment and Cultural Museum Reservations (Ministry of Culture of the Republic of Armenia). 1 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2018.

[33] "Karabakh's Big Wedding Day". . 31 Ekim 2008. 6 Nisan 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Nisan 2018. The couples were married in the churches of Gandzasar and Kazanchetsots in Shushi.

[34] Hayrapetyan, Anahit (23 Ekim 2008). "Nagorno-Karabakh: Mass Wedding Hopes to Spark Baby Boom in Separatist Territory". . 6 Nisan 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Nisan 2018. Five hundred and sixty couples ended up being married either at St. Ghazanchetsots church or the 13th century Gandzasar monastery, not far from Vank.

[35] "Հայոց երկու հայրապետները մաղթանք կատարեցին Շուշիի Ղազանչեցոց եկեղեցում". azatutyun.am (Ermenice). (Radio Free Europe/Radio Liberty). 14 Nisan 2016. 6 Nisan 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Nisan 2018.

[36] (Ermenice). Armenpress. 14 Nisan 2016. 6 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2018.

[37] . (Ermenice). Beyrut. 15 Nisan 2016. 6 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2018.

[38] "Serj Tankian is singing "Lord, Have mercy" in Shushi: Civilnet". . 6 Nisan 2017. 3 Şubat 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Nisan 2018.

[39] ""Տեր, Ողորմեա"-ն՝ Թանկյանի կատարմամբ՝ Շուշիի Ղազանչեցոց եկեղեցում". civilnet.am (Ermenice). 6 Nisan 2017. 6 Nisan 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Nisan 2018.

[FOOTNOTEHasratyan1982-40] Hasratyan 1982.

[FOOTNOTEde_Waal2003185-42] Waal 2003, s. 185.

[Caucasian_Knot-43] ; ; Donabedian, Patrick (1994). The Caucasian Knot: The History and Geopolitics of Nagorno-Karabagh. Londra: . s. 84. ISBN . Thus when it was decided to construct the Cathedral of Our Savior, called Ghazanchetsots (one of the grandest churches in all of Armenia), in 1868-1888 in Shushi, it was to Etchmiadzin, the most important sanctuary for Armenians, that they looked for inspiration, at least for the plan.

[nkrusa-44] "A Brief History of the Art and Architecture of Artsakh — Nagorno Karabakh". nkrusa.org. Office of the Nagorno Karabakh Republic in the United States. 8 Şubat 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Nisan 2018. Artsakh's architecture of the nineteenth century is distinguished by a merger of innovation and the tradition of grand national monuments of the past. One example is the Cathedral of the Holy Savior also known as Ghazanchetzotz (1868-1888). It stands in Artsakh's former capital of Shushi, and is among the largest Armenian churches ever erected. The cathedral's architectural forms were influenced by the designs of the ancient cathedral of St. Echmiadzin (4th-9th centuries), center of the Armenian Apostolic Church located to the west of Armenia's capital of Yerevan.

[45] Juskalian, Russ (21 Eylül 2012). "Off the Map in the Black Garden". The New York Times. 30 Aralık 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Nisan 2018. ...the Tolkienesque Ghazanchetsots Cathedral, built of white limestone.

[46] Hagopian, Michelle (26 Eylül 2013). . Armenian Weekly. 14 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2018. But it has withstood war, and it symbolizes the liberation of Shushi and our people.

[47] "Shushi City of Artsakh attracts tourists from Armenia and Diaspora". news.am. 7 Kasım 2014. 14 Aralık 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 5 Nisan 2018. The rebuilt Temple St. Kazanchetsots is a popular place of pilgrimage for tourists from Armenia and the Diaspora.

[48] Tchilingirian, Hratch (1998). (PDF). Occasional Papers on Religion in Eastern Europe. 18 (4). . 5 Mart 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2018. Between 1820 and 1930, Karabakh was a hub of vibrant religious and cultural life. [...] A remnant of this religious-cultural renaissance is the famous Cathedral of Our Saviour (1868-1887) in the Kazanchetsots neighborhood of Shushi (Lalayan 1988 and Ter Gasbarian 1993).