Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Hazini veya Abdurrahman Hazinî (Arapça; الفتح الخازني, Farsça; ابولفتح خازنی, "Abu al-Fath Abd al-Rahman Mansour al-Khāzini"), 11. ve 12. yüzyıl'da yaşamış astronomi ve matematik bilgini.
Türkmenistan'ın Merv şehrinde doğmuştur. Kaynaklarda zaman zaman İbnü’l-Heysem, Ebû Ca‘fer el-Hâzin ve Ebü’l-Fazl el-Hâzimî ile karıştırılan Abdurrahman el-Hâzinî, Ebü’l-Hüseyin Ali b. Muhammed el-Hâzin el-Mervezî’nin Bizans asıllı kölesidir. Sahibinin Merv sarayında hâzin (hazinedar) olmasından dolayı el-Hâzinî nisbesiyle tanınmıştır. Ebü’l-Hüseyin el-Hâzin’in sağladığı imkânlarla, devrinde mümkün olabilen en iyi eğitimi gördü; özellikle felsefe ve matematik tahsil etti. Selçuklu Sultanı Sencer devrinde (1118-1157) bir ilim ve edebiyat merkezi haline gelen Merv’de, sarayın desteğiyle çalışma ve araştırmalarını yürüttü. Uzun yıllar en güvenilir zîc olarak kabul edilen ünlü zîcini Sultan Sencer için hazırladı ve yine onun hazinesinde kullanılmak üzere, kendisine her çağın ilmî alet yapıcıları arasında mümtaz bir mevki kazandırmış olan “mîzânü’l-hikme” adını verdiği bir hidrostatik terazi yaptı. Bu terazi sayesinde metallerin ve taşların saf olup olmadıkları, iki elementten meydana gelen alaşımlar el-Hâzinî’nin yaptığı hidrostatik terazilerle ilgili bir çizim (Dictionary of Scientific Biography, VII, 347 da metallerin karışma oranları bulunabiliyordu. Bu terazi hassasiyet yönünden daha önce yapılanlardan çok üstündü.
Abdurrahman el-Hâzinî, aynı zamanda riyâzet yolunu takip eden dindar bir kimseydi; bir derviş gibi giyinir, az yer ve evinde tek başına yaşardı. Kendisine verilen mükâfatları kabul etmediği, bir keresinde Sultan Sencer’in gönderdiği 1000 dinarı, cebinde 10 dinarının olduğunu ve bu paranın kendisine 3 yıl yeteceğini söyleyerek geri çevirdiği rivayet edilir. Öğrencilerinden yalnız Hasan es-Semerkandî’nin adı bilinmektedir. Hayatı hakkında fazla bilgi bulunmayan Hâzinî’nin çalışmaları da henüz bütünüyle incelenmiş değildir. Bu incelemeler tamamlandığında bazı şüpheli ve yanıltıcı hususların açıklığa kavuşacağı umulmaktadır. Mevcut bilgilere göre ise Hâzinî’nin ilmî yönden değerlendirmesini yapmak oldukça güçtür. Bir statik ve hidrostatik bilgini olarak kendinden önceki araştırmacılara çok bağımlıdır ve özellikle Bîrûnî ile Ebû Hâtim İsfizârî’den alıntılar yapmıştır; ancak bu konularda olan derin bilgisi de inkâr edilemez. Ona göre ağırlık cismin bünyesinde bulunan bir kuvvet olup onun arzın merkezine doğru hareketine sebep olur ve özgül ağırlığına bağlıdır. İslâm dünyasında orijinal gözlemler yapmış yirmi astronomdan biri olan Hâzinî’nin zîci, Bîrûnî ve Hayyâm’ınkilerden sonra kullanılmaya başlanmış, ondan sonra da Nasîrüddîn-i Tûsî, Kutbüddîn-i Şîrâzî, Kâşî ve Uluğ Bey’in zîcleri kullanılmıştır.
Eserleri
Kitâbü Mîzâni’l-ḥikme
En önemli eseri olup 515’te (1121) hidrostatik terazisi münasebetiyle kaleme alınmıştır. Terazinin yapımı, kullanımı, teorik esası ve onunla ilgili diğer konuları ihtiva eder. Dört Arapça yazma nüshası bulunmuş ve 1359’da (1940) Haydarâbâd’da basılmıştır. Daha önce de bazı seçilmiş bölümleri (müntehabât) İngilizceye tercüme edilmiş (1859) ve ayrıca muhtasar bir Farsça tercümesi Terceme-i Mîzânü’l-ḥikme adıyla Tahran’da yayımlanmıştır (1346 hş.). Eser sekiz kitaptan meydana gelmektedir. Birinci kitap hidrostatik terazinin geometri ve fizikle ilgili ilkelerini, ikinci kitap ağırlıkların dengesi ve teraziler hakkındaki genel bilgileri, üçüncü kitap metallerle değerli taşların ve diğer cisimlerin özgül ağırlıklarının nasıl bulunacağını, dördüncü kitap yukarıdaki konularda Archimedes, Menelaus, Ebû Bekir er-Râzî ve Hayyâm tarafından ortaya konulan gelişmeleri, beşinci ve altıncı kitaplar terazinin parçalarını, montajını ve kullanılmasını, yedinci ve sekizinci kitaplar ise hidrostatik teraziler üzerinde yapılan değişiklikleri, diğer özel terazilerle ilgili bilgileri ve birçok tablo ve diyagramı ihtiva etmektedir. Bu eser Orta Çağ’da yazılan en ünlü mekanik kitaplarından biridir; ancak terazi ve baskül yapımcıları, terazi kullanan tüccarlar ve kontrol memurları için bir el kitabı olmaktan öte gidememiştir. Çünkü onu takip eden başka çalışmalar yapılmamış ve bu bilim dalı geleneksel ilimler arasında gelişemeyip kaybolmuştur.
ez-Zîcü’l-muʿteberü’s-Sencerî es-Sulṭânî
Şahsî gözlemleri sonunda hazırlayıp Sultan Sencer’e ithaf ettiği astronomik tablolardır. Kitabın 20,50 × 32 cm. boyutlarında 192 yaprak tutan bir nüshası Vatikan Sarayı’nda, diğer bir nüshası British Museum’da, bir “seçmeler” nüshası da Tahran Sipehsâlâr Medresesi Kütüphanesi’nde (nr. 682) bulunmaktadır. Ayrıca Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Hamidiye, nr. 859), bizzat Hâzinî’nin Vecîzü’z-Zîc (el-Vecîz fi’z-Zîci’s-Sulṭânî) adıyla yaptığı özetin bir nüshası vardır. Hâzinî, eserin özetindeki ifadesine göre, bu zîcde gezegenlerin gözlenebilen ve hesaplanan durumlarını karşılaştırmış, aralarındaki birbirine uymayan noktaları tespit etmiştir. Eserdeki tablolarda, 1130 yılı dolaylarında yıldızların gökyüzündeki konumları ile Merv şehrinin enlemi bulunmakta, ayrıca takvim bilgileri, mübarek günler, hükümdarlar ve peygamberlerle ilgili tarihler de yer almaktadır. Hâzinî’nin, Sultan Sencer’in emriyle İran şehirlerinde kıbleyi göstermek için bir güneş saati yaptığı ve tablolar düzenlediği bilinmekte ise de bu tablolar ve şehirlerin coğrafî koordinatları her iki nüshada da eksiktir. Onun zîci, XIV. yüzyılın ünlü Batılı astronomları George Chrysococces ve Theodore Meliteinotes tarafından da kullanılmıştır.
Risâle fi’l-âlât
Astronomi aletlerine dair bir risâledir. Tahran Sipehsâlâr Medresesi Kütüphanesi’nde Aydın Sayılı tarafından bulunmuştur. Her biri bir alete tahsis edilmiş yedi kısımdan meydana gelen, aletleri ve bunların geometrik esaslarını açıklayan on yedi sayfalık bir yazmadır.1118 senesinden îtibaren halk arasında tanınıp meşhur olmuştur. Asıl adı Abdurrahman olup Künyesi Ebü’l Feth’tir.
Kaynakça
- ^ Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi, cilt: 1, sayfa: 164-165
- Beyhakī, Tetimme, s. 161-162.
- Suter, Die Mathematiker, s. 122.
- Ebü’l-Kāsım Kurbânî, Zindegînâme-i Riyâżîdânân-ı Devre-i İslâmî, Tahran 1365, s. 228-230.
- Sarton, Introduction, II/1, s. 216-217; III/1, s. 632.
- Brockelmann, GAL Suppl., I, 902.
- Sezgin, GAS, VI, 166.
- Ziriklî, el-Aʿlâm, IV, 77.
- Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, V, 196.
- Aydın Sayılı, The Observatory in Islam, Ankara 1975, s. 177-178.
- a.mlf., “Hâzinî’nin Rasat Aletleri Üzerindeki Risâlesi”, DTCFD, XIV (1956), s. 15-19.
- Colin A. Ronan, The Cambridge Illustrated History of World’s Science, Cambridge 1984, s. 216.
- Ali Abdullah ed-Deffâ‘ – Celâl Şevkī, Aʿlâmü’l-fîzyâʾ fi’l-İslâm, Beyrut 1404/1984, s. 240-253.
- Richard Lorch, “Al-Khazini’s Sphere That Rotates by Itself”, MTUA, IV (1980), s. 287-291
- E. Wiedemann, “Hâzinî”, İA, V/1, s. 414.
- Robert E. Hall, “al-Khazinī”, DSB, VIII, 335-351.
- Vernet, J. (1978). "al-K̲h̲āzinī". ; Lewis, B.; ; Bosworth, C. E. (Ed.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume IV: Iran–Kha (İngilizce). Leiden: E. J. Brill. s. 1186. OCLC 758278456.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Hazini veya Abdurrahman Hazini Arapca الفتح الخازني Farsca ابولفتح خازنی Abu al Fath Abd al Rahman Mansour al Khazini 11 ve 12 yuzyil da yasamis astronomi ve matematik bilgini Turkmenistan in Merv sehrinde dogmustur Kaynaklarda zaman zaman Ibnu l Heysem Ebu Ca fer el Hazin ve Ebu l Fazl el Hazimi ile karistirilan Abdurrahman el Hazini Ebu l Huseyin Ali b Muhammed el Hazin el Mervezi nin Bizans asilli kolesidir Sahibinin Merv sarayinda hazin hazinedar olmasindan dolayi el Hazini nisbesiyle taninmistir Ebu l Huseyin el Hazin in sagladigi imkanlarla devrinde mumkun olabilen en iyi egitimi gordu ozellikle felsefe ve matematik tahsil etti Selcuklu Sultani Sencer devrinde 1118 1157 bir ilim ve edebiyat merkezi haline gelen Merv de sarayin destegiyle calisma ve arastirmalarini yuruttu Uzun yillar en guvenilir zic olarak kabul edilen unlu zicini Sultan Sencer icin hazirladi ve yine onun hazinesinde kullanilmak uzere kendisine her cagin ilmi alet yapicilari arasinda mumtaz bir mevki kazandirmis olan mizanu l hikme adini verdigi bir hidrostatik terazi yapti Bu terazi sayesinde metallerin ve taslarin saf olup olmadiklari iki elementten meydana gelen alasimlar el Hazini nin yaptigi hidrostatik terazilerle ilgili bir cizim Dictionary of Scientific Biography VII 347 da metallerin karisma oranlari bulunabiliyordu Bu terazi hassasiyet yonunden daha once yapilanlardan cok ustundu Abdurrahman el Hazini ayni zamanda riyazet yolunu takip eden dindar bir kimseydi bir dervis gibi giyinir az yer ve evinde tek basina yasardi Kendisine verilen mukafatlari kabul etmedigi bir keresinde Sultan Sencer in gonderdigi 1000 dinari cebinde 10 dinarinin oldugunu ve bu paranin kendisine 3 yil yetecegini soyleyerek geri cevirdigi rivayet edilir Ogrencilerinden yalniz Hasan es Semerkandi nin adi bilinmektedir Hayati hakkinda fazla bilgi bulunmayan Hazini nin calismalari da henuz butunuyle incelenmis degildir Bu incelemeler tamamlandiginda bazi supheli ve yaniltici hususlarin acikliga kavusacagi umulmaktadir Mevcut bilgilere gore ise Hazini nin ilmi yonden degerlendirmesini yapmak oldukca guctur Bir statik ve hidrostatik bilgini olarak kendinden onceki arastirmacilara cok bagimlidir ve ozellikle Biruni ile Ebu Hatim Isfizari den alintilar yapmistir ancak bu konularda olan derin bilgisi de inkar edilemez Ona gore agirlik cismin bunyesinde bulunan bir kuvvet olup onun arzin merkezine dogru hareketine sebep olur ve ozgul agirligina baglidir Islam dunyasinda orijinal gozlemler yapmis yirmi astronomdan biri olan Hazini nin zici Biruni ve Hayyam inkilerden sonra kullanilmaya baslanmis ondan sonra da Nasiruddin i Tusi Kutbuddin i Sirazi Kasi ve Ulug Bey in zicleri kullanilmistir EserleriKitabu Mizani l ḥikme En onemli eseri olup 515 te 1121 hidrostatik terazisi munasebetiyle kaleme alinmistir Terazinin yapimi kullanimi teorik esasi ve onunla ilgili diger konulari ihtiva eder Dort Arapca yazma nushasi bulunmus ve 1359 da 1940 Haydarabad da basilmistir Daha once de bazi secilmis bolumleri muntehabat Ingilizceye tercume edilmis 1859 ve ayrica muhtasar bir Farsca tercumesi Terceme i Mizanu l ḥikme adiyla Tahran da yayimlanmistir 1346 hs Eser sekiz kitaptan meydana gelmektedir Birinci kitap hidrostatik terazinin geometri ve fizikle ilgili ilkelerini ikinci kitap agirliklarin dengesi ve teraziler hakkindaki genel bilgileri ucuncu kitap metallerle degerli taslarin ve diger cisimlerin ozgul agirliklarinin nasil bulunacagini dorduncu kitap yukaridaki konularda Archimedes Menelaus Ebu Bekir er Razi ve Hayyam tarafindan ortaya konulan gelismeleri besinci ve altinci kitaplar terazinin parcalarini montajini ve kullanilmasini yedinci ve sekizinci kitaplar ise hidrostatik teraziler uzerinde yapilan degisiklikleri diger ozel terazilerle ilgili bilgileri ve bircok tablo ve diyagrami ihtiva etmektedir Bu eser Orta Cag da yazilan en unlu mekanik kitaplarindan biridir ancak terazi ve baskul yapimcilari terazi kullanan tuccarlar ve kontrol memurlari icin bir el kitabi olmaktan ote gidememistir Cunku onu takip eden baska calismalar yapilmamis ve bu bilim dali geleneksel ilimler arasinda gelisemeyip kaybolmustur ez Zicu l muʿteberu s Senceri es Sulṭani Sahsi gozlemleri sonunda hazirlayip Sultan Sencer e ithaf ettigi astronomik tablolardir Kitabin 20 50 32 cm boyutlarinda 192 yaprak tutan bir nushasi Vatikan Sarayi nda diger bir nushasi British Museum da bir secmeler nushasi da Tahran Sipehsalar Medresesi Kutuphanesi nde nr 682 bulunmaktadir Ayrica Suleymaniye Kutuphanesi nde Hamidiye nr 859 bizzat Hazini nin Vecizu z Zic el Veciz fi z Zici s Sulṭani adiyla yaptigi ozetin bir nushasi vardir Hazini eserin ozetindeki ifadesine gore bu zicde gezegenlerin gozlenebilen ve hesaplanan durumlarini karsilastirmis aralarindaki birbirine uymayan noktalari tespit etmistir Eserdeki tablolarda 1130 yili dolaylarinda yildizlarin gokyuzundeki konumlari ile Merv sehrinin enlemi bulunmakta ayrica takvim bilgileri mubarek gunler hukumdarlar ve peygamberlerle ilgili tarihler de yer almaktadir Hazini nin Sultan Sencer in emriyle Iran sehirlerinde kibleyi gostermek icin bir gunes saati yaptigi ve tablolar duzenledigi bilinmekte ise de bu tablolar ve sehirlerin cografi koordinatlari her iki nushada da eksiktir Onun zici XIV yuzyilin unlu Batili astronomlari George Chrysococces ve Theodore Meliteinotes tarafindan da kullanilmistir Risale fi l alat Astronomi aletlerine dair bir risaledir Tahran Sipehsalar Medresesi Kutuphanesi nde Aydin Sayili tarafindan bulunmustur Her biri bir alete tahsis edilmis yedi kisimdan meydana gelen aletleri ve bunlarin geometrik esaslarini aciklayan on yedi sayfalik bir yazmadir 1118 senesinden itibaren halk arasinda taninip meshur olmustur Asil adi Abdurrahman olup Kunyesi Ebu l Feth tir Kaynakca Turkiye Diyanet Vakfi Islam ansiklopedisi cilt 1 sayfa 164 165 Beyhaki Tetimme s 161 162 Suter Die Mathematiker s 122 Ebu l Kasim Kurbani Zindeginame i Riyazidanan i Devre i Islami Tahran 1365 s 228 230 Sarton Introduction II 1 s 216 217 III 1 s 632 Brockelmann GAL Suppl I 902 Sezgin GAS VI 166 Zirikli el Aʿlam IV 77 Kehhale Muʿcemu l muʾellifin V 196 Aydin Sayili The Observatory in Islam Ankara 1975 s 177 178 a mlf Hazini nin Rasat Aletleri Uzerindeki Risalesi DTCFD XIV 1956 s 15 19 Colin A Ronan The Cambridge Illustrated History of World s Science Cambridge 1984 s 216 Ali Abdullah ed Deffa Celal Sevki Aʿlamu l fizyaʾ fi l Islam Beyrut 1404 1984 s 240 253 Richard Lorch Al Khazini s Sphere That Rotates by Itself MTUA IV 1980 s 287 291 E Wiedemann Hazini IA V 1 s 414 Robert E Hall al Khazini DSB VIII 335 351 Vernet J 1978 al K h azini Lewis B Bosworth C E Ed The Encyclopaedia of Islam New Edition Volume IV Iran Kha Ingilizce Leiden E J Brill s 1186 OCLC 758278456