Józefa Joteyko 29 Ocak 1866 24 Nisan 1928 Polonyalı bir fizyolog psikolog pedagog ve araştırmacıydı Lisans eğitim

Józefa Joteyko (29 Ocak 1866 - 24 Nisan 1928) Polonyalı bir fizyolog, psikolog, pedagog ve araştırmacıydı. Lisans eğitimini Cenevre Üniversitesi'nde tamamladıktan sonra Brüksel Hür Üniversitesi'nde tıp fakültesine girdi ve 1896'da Paris Üniversitesi'nde Tıp Doktorasını tamamladı. Fransa'da bir tıp muayenehanesi açtı, ancak iki yıl sonra araştırma yapmayı tercih ettiğine karar verdi ve Brüksel'e geri döndü. Solvay Fizyoloji Enstitüsü'nde asistan olarak çalışırken, kas ve sinir sistemi yorgunluğu üzerine dersler verdi ve araştırmalar yaptı.

Józefa Joteyko
Joteyko at her 1896 graduation
Doğum	Józefa Franciszka Joteykówna 29 Ocak 1866(1866-01-29) Poczujki, Kiev Guberniyası, Rus İmparatorluğu
Ölüm	24 Nisan 1928 (62 yaşında) Varşova, İkinci Polonya Cumhuriyeti
Milliyet	Polish
Meslek	doktor, bilim insanı ve akademisyen
Etkin yıllar	1896–1927

Bilimin toplumsal sorunları çözebileceğine inanan Joteyko, bilimin endüstriyel verimlilik ve üretkenlikte iyileştirmelere yol açarken işçilerin yaşamlarını nasıl iyileştirebileceğini incelemek için araştırmasını genişletti. Bu, onu çocuklar üzerinde araştırmalar yapmaya ve eğitim tesislerinin bilimsel metodolojiden yararlanarak öğrencilerinin potansiyellerini nasıl optimize edebileceğini incelemeye yöneltti. 1904'ten itibaren Belçika Nöroloji Derneği'nin başkanı olarak görev yaptı ve araştırması için Brüksel Kraliyet Akademisi Desmath Ödülü ve Belçika Kraliyet Tıp Akademisi Dieudonnée Ödülüde dahil olmak üzere çok sayıda ödül aldı . Ayrıca, Fransız Bilimler Akademisi tarafından sık sık ödüllerle tanındı. 1916'da Joteyko, Collège de France'ın konuk başkanı olarak atandı ve kurumda ders veren ilk kadın oldu.

1919'da İkinci Cumhuriyet'in kurulmasının ardından Polonya'ya dönen Joteyko, tam zamanlı iş bulmakta zorlandı. Varşova'daki Ulusal Pedagoji Enstitüsü ve Ulusal Sağırlar Enstitüsü'nde ders verdi ve daha sonra 1926'da feshedilene kadar Pedagoji Enstitüsü'nün müdürü olarak atandı. Devlet Özel Eğitim Enstitüsünde ders vererek çalışmaya devam etti ve Özgür Polonya Üniversitesi'nin yanı sıra istihdam ve eğitim konusunda danışman olarak çeşitli hükûmet bakanlıklarının komitelerinde hizmet verdi. 1926'da Varşova Üniversitesi tıp fakültesinde doktora sonrası eğitimini tamamladı, ancak hastalık onun araştırmaya daha fazla katılımasına engel oldu. Ayrıca Jozefa Polonya'da eğitim sistemini geliştiren insanlardan biri olarak kabul edilmektedir.

Gençlik yılları ve eğitimi

Józefa Franciszka Joteykówna, 29 Ocak 1866'da Poczujki de doğdu. Ailesi Karolina (kızlık soyadı Odrowąż-Kurzańska) ve Lucjan Joteyko idi. Bir kız kardeşi Zofia ve iki erkek kardeşi Mieczysław ve Tadeusz Joteyko ile oluşan ailesi, toprak sahibi Litvanyalı soyluların ve Polonyalı entelektüel seçkinlerin soyundan geliyordu. O ve kardeşleri büyük aile mülkünde büyüdüler, ancak eğitim fırsatlarını iyileştirmek için o ve ailesi, Poczujki'deki mülkü kiraladıktan sonra 1873'te Varşova'ya taşındı.

Joteyko, çalışmalarına annesi ve Fransızca öğretmeni Madame Perosette ile başladı. 1876'da aile, Sierakowska Yatılı Okulu yakınlarındaki Smolna Caddesi'ne taşındı. Joteyko oradaki okula kaydoldu, ancak annesi bilim eğitiminin yetersiz olduğunu düşündüğü için yalnızca birkaç ay orada okudu. O sırada Joteyko'nun diğer tek okul seçeneği, Rus kültürünün asimilasyonunu gerektiren bir devlet okuluna gitmesi olduğundan, annesi evde Polonyalı profesörlerden Joteyko'a özel ders aldırdı. Yedi yıllık eğitimin ardından Joteyko, özel öğretmen olmak için sınava hazırlandı. Dört dil konuşmasına ve diğer sınavları geçmesine rağmen Joteyko, Rusça dil sınavını geçemedi. Kadınların Varşova Üniversitesi'nde okuması yasak olduğu için, yeniden hazırlanmak yerine eğitimine yurtdışında devam etmeye karar verdi.

Dayısı Zygmunt Miłkowski'nin yaşadığı Cenevre'ye gitmeyi seçen Joteyko, fizik ve biyoloji bilimleri okumak için 1886'da Cenevre Üniversitesi'ne kaydoldu. Ayrıca İsviçre'ye vardığında saçlarını kısa kestirdi, daha erkeksi tarzda özel dikim elbiseler giydi ve sigara içtiği söylentiler arasındadır. Hem kişisel hem de profesyonel bir ilişki kurduğu eski lise öğretmeni Michalina Stefanowska ile tanıştı. İki yıllık eğitimin ardından Joteyko, Bachelor of Science derecesi ile mezun oldu ve kısa bir süre için Varşova'ya döndü. 1889'da, o ve ailesi, Joteyko'nun Brüksel Hür Üniversitesi Tıp Fakültesine girdiği için Brüksel'e taşındı.

Babasının hastalığı, aileyi 1890'da Varşova'ya dönmeye zorladı. Joteyko onlarla birlikte dönmedi, bunun yerine Stefanowska'nın fizyoloji okuduğu Paris'e taşındı. Birkaç ay içinde babası öldü ve aile iflasla tehdit edildi. Joteyko kısa bir süre Fransa'dan ayrıldı ve mali meseleleri halletmek için Saint Petersburg'a gitti. Aile sermayesinin bir kısmını kurtarmayı başardı ve Joteyko kendi payıyla Paris'e döndü ve Stefanowska ile bir daire kiraladı. Paris Üniversitesi'nde Charles Richet altında tıbbi çalışmalara katılan Joteyko, Tıp Doktorasını1896'da tamamladı,"La fatigue et la respiration élémentaire du muscle" teziyle fakülte ödülünü aldı (Yorgunluk ve temel kas solunumu).

Kariyeri

Fransa ve Belçika

Sonraki iki yıl boyunca Joteyko, Paris'te tıp okudu ama bu rutinden hoşlanmadığını fark etti. 1898'de Solvay Fizyoloji Enstitüsü'nde asistan olarak Belçika'ya taşınma teklifini kabul etti . Ayrıca Brüksel Yeni Üniversitesi Casimir Laboratuvarı'nda deneysel psikoloji dersleri verdi. 1903'te Casimir Laboratuvarı'nın müdürü ve Hector Denis'in (politikacı) mentoru oldu. Fizyoloji ve anestezinin eter veya kloroform yoluyla kaslar, sinirler ve sinir sistemi üzerindeki etkilerine ilişkin araştırma yaptı ve onlarla ilgili makaleler yayınladı. Joteyko özellikle kas ve merkezi sinir sistemi yorgunluğuyla ilgilendi ve yorgunluğu nicel olarak ölçmek için bu yöntemler üzerinde daha fazla çalıştı. Bilimsel çalışmaları, 1900'de Casimir Radzikowski ile ortak olmak üzere Brüksel İmparatorluk ve Kraliyet Akademisi'nin Desmath Ödülü ; 1901'de Stefanowska ile Belçika Kraliyet Tıp Akademesi'nin Dieudonnée Ödülü ve Victor Pachon ile Fransız Bilimler Akademisinin Montyon Ödülü için onurlandırıldılar. Ayrıca 1903'te de Paul-Émile Garnier ve Paul Cololian ile Fransız Bilimler Akademisi Lallemand Ödülü; Stefanowska ve Radzikowski ile Monyton Ödülü için tekrardan onurlandırıldılar.

1904'te Joteyko, Belçika Nöroloji Derneği'nin başkanı oldu ve ertesi yıl örgütün Liège'deki kongresine başkanlık etti. 1906'da Stefanowska Paris'ten ayrıldı ve Polonya'ya döndü ve bir kız ortaokulunun müdiresi oldu. Joteyko, partnerinin ayrılmasına şiddetle karşı çıkmıştı, ancak Stefanowska araştırmaktan yorulmuştu ve öğretmenliğe geri dönmek istemişti. Towarzyszka życia (hayat arkadaşı) dediği, Joteyko'yu birbirlerine mektup yazıp ve ziyaret edebilecekleri vaadiyle ikna etti. Fizyoloji araştırmalarına devam etmesine rağmen Joteyko, Charleroi ve Mons'taki öğretmen seminerlerinde pedagojik psikoloji üzerine dersler vermeye başladı. 1908'de psikoloji alanındaki gelişmeleri bilimsel ve eğitimsel bir bakış açısıyla araştıran bir dergi olan Revue Psychologique'i kurdu ve editörü oldu. Oradaki işi sayesinde, Revue'de sekreter olarak görev yapan genç, Gürcü bir bilim insanı Varia Kipiani ile tanıştı ve onunla işbirliği yapmaya başladı. İki kadın, her ikisinin de bağlı kaldığı ve Académie Nationale de Médecine'nin 1908 Vernois Ödülü'ne layık görüldüğü vejetaryenlik üzerine ortak araştırma yaptı. Joteyko, uluslararası akademisyenleri katılmaya davet eden yaz Pedoloji Seminerleri düzenledi. Joteyko ve Stefanowska, ağrı üzerine yaptıkları çalışmaların bir sentezi olan "Psychophysiology of Pain" adlı son ortak makalelerini yayınladılar.

Joteyko, Fransa ve Belçika'daki sosyal reformcularla birlikte bilimin toplumsal sorunları çözebileceğine inanıyordu. Sadık bir feministti ve tüm istihdam alanlarının hem erkeklere hem de kadınlara açık olması gerektiğine inanıyordu. Charles Henry ile işbirliği yaparak, sosyal fenomenlerin grafiğini çizmek ve biyolojik verilerle karşılaştırmalar yapmak için bilimsel çalışma ve araçları kullanmaya çalıştı. Örneğin Joteyko, fiziksel ve zihinsel yorgunluğu ölçerek ve grafikleyerek, askeri eğitimin altı ay ile sınırlandırılması durumunda daha iyi sonuçlar vereceğini savundu. İşçiler üzerinde yaptığı araştırmalarda, çeşitli görevlerde yer alan zihinsel ve fiziksel yorgunluk faktörlerini değerlendirerek endüstrinin verimliliği ve üretimi ve ayrıca işçilerin yaşamlarını iyileştirebileceği sonucuna vardı. Vergileri ve maaşları cinsiyet gibi faktörlere dayandırmak yerine, çeşitli görevler için vergileri ve maaşları eşitlemenin bir yolu olarak, bir işi başarmak veya tamamlamak için verilen emeğe dayandırmayı önerdi. Bu çalışmalar, onu çocuklar ve eğitim tesisleri öğrencilerinin potansiyellerini iyileştirmek ve en başarılı konuma getirmek için bilimsel yöntemleri nasıl uygulayabilecekleri üzerine araştırmalara yöneltti.

1911'de Joteyko, Brüksel'de düzenlenen uluslararası bir Pedoloji Kongresi düzenledi ve başkanlık etti. Ertesi yıl, Brüksel Uluslararası Pedoloji Fakültesi'nin müfredatını kurdu ve geliştirdi. Kipiani, Fakülte'de laboratuvar asistanı olarak çalışmaya başladı. Joteyko'nun yaptığı işi öğrenen , 1913'te okumak için Brüksel'e geldi. Fakülte'yi Birinci Dünya Savaşı patlak verene kadar yöneten Joteyko, Grzegorzewska'ya akıl hocası oldu ve onun bilimsel gelişimi üzerine önemli bir etki yarattı. İki kadın, karşılıklı hayranlık ve saygıya dayalı özel bir dostluk geliştirdiler ve ömür boyu arkadaş olarak kalacaklardı. Savaş, araştırmaya devam etmelerine engel oldu ve çalışmalara devam edememesi sonucunda insani yardım çalışmalarına yöneldi. Joteyko, Belçika'da İkamet Eden Polonyalılar İçin Yardım Komitesi'ni kurmasına rağmen 1915'te ülkeyi terk etti. İlk olarak Londra'da Grzegorzewska'nın yanına gitti ve ikisi kısa süre sonra birlikte Paris'e göç etti.

1916'da Joteyko, Collège de France'ın konuk başkanı olarak atandı. İlk kez bir kadının 386 yıllık kurumda ders vermesine izin verildiği zamandı. İlk dersi 24 Ocak 1916'da verdi. Ayrıca Sorbonne'da ders vermeye başladı ve 1918'de Lyon Üniversitesi'nde ders verdi. Joteyko Fransız Bilimler Akademisi'nden 1916'da Gagner Ödülü'ne ve 1918'de Bellion Ödülü'ne layık görüldü; 1917'de Académie Nationale de Médecine Vernois Ödülü ve 1918'de Collège de France tarafından verilen 123 yıllık Saintour Büyük Ödülüne layık görüldü. Polonya'nın Bölünme yıllarında, savaş Polonya vatandaşlarına devletlerini bağımsız bir ulus olarak yeniden kurma şansı sundu. Sürgündeki bu Polonyalılar, bağımsız bir Polonya'da kurumları için ihtiyaç duyacakları materyalleri yurtdışında toplamaya başladılar. 1918'de o ve Grzegorzewska, eğitim ve öğretim metodolojisi üzerine materyallerin toplanmasına yardımcı olmak amacıyla Polonya Öğretim Birliği'ni (Ligue Polonaise d'Enseignement, Polska Liga Nauczania) kurdu.

Polonya'ya Dönüş

Tam zamanlı iş bulamayınca 1919'da Joteyko, İkinci Cumhuriyet kurulduktan kısa bir süre sonra Grzegorzewska ile Polonya'ya döndü. Deneysel psikoloji bölümünün başkanlığını yapmak için Varşova Üniversitesi'ne başvurdu, ancak reddedildi. Joteyko, reddedilmenin Polonya bilim çevrelerinde kadınlardan nefret edilmesinin yanı sıra uzun süreli kadın partnerlerle yaşamasından kaynaklandığına inanıyordu. Okullar, kurumlar ve eğitimciler için özel eğitim geliştirmeyi yönetmek üzere Diyanet İşleri ve Halkı Aydınlatma Bakanlığı'nda iş bulan Grzegorzewska, Joteyko'nun Varoşa'da Państwowy Instytut Pedagogiczny'de (Ulusal Pedagoji Enstitüsü) ve National Institude of the Deaf (Ulusal Sağırlar Enstitüsü) okutman olarak iş bulmasına yardım etti. Bir yıl sonra, Joteyko'ya Enstitü'deki Genel ve Pedagojik Psikoloji Bölümü başkanlığı teklif edildi. Joteyko Pedagoji Enstitüsü'nün atölyesini kurmak için Brüksel'den özel laboratuvar ekipmanlarını getirdi. Çeşitli araçlar kullanarak öğrencilerine ince motor becerilerini, uyaranlara tepki hızlarını ve uzamsal yönelimi ölçmeyi ve ayrıca Binet-Simon zekası, Otis zihinsel yeteneği ve Stanford eğitici testler gibi sınavlardan psikolojik sonuçları analiz etmeyi öğretti.

1921'de Joteyko, Rocznik Pedagogiczny'nin (Pedagojik Yıllığı) yazı kuruluna katıldı ve ertesi yıl Din İşleri ve Halkı Aydınlatma Bakanlığı Pedagoji Komisyonu başkan yardımcılığına atandı. O zamanlar, Polonya'daki okul sistemleri için birleşik bir eğitim standardı yoktu ve var olan tesisler üst sınıfları destekliyordu. Evrensel eğitim için lobi yapan Joteyko, yoksul veya kırsal kesimdeki öğrenciler için ücretsiz okul ve üstün zekalı öğrenciler için bir burs sistemi önerdi. Ona göre, mali durumları ne olursa olsun, öğrencilerin eğitim ve becerilerinden toplumun yararlanabilmesi için öğrenebilmeleri gerekiyordu. Bir üniversite veya meslek belirlemek için yetenek testlerinin kullanılacağı ve 14 yaşına kadar tüm öğrenciler için zorunlu eğitimi tavsiye etti. Öğrenciler için gelişim düzeylerinin zaman içinde değiştiğini kabul ederek, 18 yaşında ikinci bir yetenek testi yapılmasını savundu.Zanaat okullarına giden öğrencilerin belirli zanaatlara kilitlenme eğiliminde olduklarını belirterek, tüm öğretmenlerin bir zanaat eğitiminin yanı sıra temel eğitim vermek için yeterince eğitilmeleri gerektiğini vurguladı. Bu, meslek öğrencilerinin mesleki uzmanlıklarının yönünü değiştirmesine ve böylece daha nitelikli çalışanlar yaratmasına olanak sağlayacaktır.

Eğitimi demokratikleştirme ve sınıf önyargılarını ortadan kaldırma arayışında olan Joteyko, engelli öğrencilere eğitim veren özel eğitim kursları ve kurumlarını savundu. Öğrencilerin özel ihtiyaçlarına hitap eden ve öğrencilerin zihinsel yeteneklerine uygun koşullarda maksimum eğitim almalarına izin veren okulların kurulması için baskı yaptı. Dinin kişisel bir tercih meselesi olduğuna inanarak okulların laik olması gerektiğini vurguladı ve dinin eğitime girmesi, başkalarına karşı hoşgörü ve şefkat gelişimini sınırladığını düşünüyordu. Okulların profesyonel danışmanlardan yararlanacağına inanarak, daha iyi eğitim yöntemleri yaratmak amacıyla hem profesyonel rehberlik sağlamak hem de öğrenciler hakkında bilimsel veriler toplamak için her tesisin bir psikolog çalıştırmasında ısrar etti.

1922'den itibaren Joteyko,Grzegorzewska'nın organize etmesi ile Devlet Özel Eğitim Enstitüsünde ders verdi. 1926'da Uluslararası Ahlak Eğitimi Kongresi'ndeki Polonya delegasyonuna başkanlık etti. 1924'ten başlayarak Biuletyn Koła Psychologicznego'nun (Psychological Circle Bulletin) editörlüğünü yaptı. Yine 1926'da, Pedagoji Enstitüsü'nün kapanmasından bir yıl sonra, Özgür Polonya Üniversitesi'nde ders vermeye başladı, ancak laboratuvarı olmadığı için orada araştırma yapamadı. Joteyko son dersini 1926'da Devlet Özel Eğitim Enstitüsü'nde verdi ve üç ayda bir yayınlanan Polskie Archiwum Psychologii'yi (Polonya Psikoloji Arşivleri) kurdu ve editörlüğünü yaptı. Bir sonraki yıl, Ekonomi Bakanlığı'nın bir komitesinde ve Çalışma ve Sosyal Refah Bakanlığı'nın İşçi Koruma Kurulunda görev yapmak üzere atandı. Ayrıca yine 1926'da Varşova Üniversitesi Tıp Fakültesi'nde doktora sonrası eğitimini tamamladı.

Ölümü ve mirası

1920'lerin sonlarında başlayan Joteykonun rahatsızlığı, 1927'de daha ciddi hale gelen bir kalp rahatsızlığa dönüştü. Son hastalığı sırasında ona arkadaşı Grzegorzewska baktı. 24 Nisan 1928'de Varşova'da öldü ve Powązki Mezarlığı'na gömüldü. Cenaze alayını Birinci Mareşal Józef Piłsudski ve Başkan Ignacy Mościcki tarafından yönetildi. Joteyko, öldüğü sırada çalışmalarından dolayı geniş çapta saygı görüyordu ve Marie Curie ile birlikte uluslararası alanda en çok tanınan Polonyalı bilim adamlarından biriydi. O da Polonya'da eğitim reformunun öncüsü olarak hatırlanır. Eğitim reformuna yönelik pedagojik yaklaşımı, eğitimin yalnızca öğrencilerin ne öğrendiğini değil, aynı zamanda fiziksel ve zihinsel sağlıklarını öğrenmeyi teşvik eden ve yeterince eğitimli ilham veren eğitimcileri içerdiğini kabul etti.

Joteyko hayatı boyunca, 262 eser yayınladı ve el yazması formda bir araştırma koleksiyonu bıraktı. 1902'de Brüksel Kraliyet Tıp ve Doğa Bilimleri Derneği'ne ve Belçika Nöroloji Derneği'ne, 1903'te Fransız Kimyagerler Derneği'ne ve 1904'ten itibaren Lviv' de bulunan Polonya Felsefe Derneği'ne üye olarak atandı. Palermo'daki Accademia di fisica e chimica'nın(Fizik ve Kimya Akademisi) onursal üyesi oldu ve yaşamının sonlarına doğru Polonya Psikoteknik Derneği'nin (Polskie Towarzystwo Psychotechniczne) başkanlığını yaptı. Grodzisk Mazowiecki'de bir ilkokul ve bir ortaokul ve lise, ayrıca Kraków'da onun adını taşıyan Jojefa Joteyko Gymnasium and Liceum var.

Not

Polonya'da kadın ve LGBT tarihi üzerine akademisyenler, 19. yüzyılın başında kadın ilişkileri konusunda yetersiz araştırma yapıldığı konusunda hemfikirdi. Lezbiyen ilişkileri hakkında çok az şey biliniyordu. Iwona Dadej'e göre, Polonya'da konu hakkında çok az şey yazılmış ve araştırmacılar kadınların arkadaşlıkları konusundan belgelemeye "değerli" olmadıkları için kaçınıyorlar. Bugün "lezbiyen" olarak adlandırılacak ilişkiler, tarihsel olarak nadiren bu şekilde etiketlenir. Bunun yerine, duygusal bağlara sahip derin dostluklar olarak tasvir ediliyorlar, bu da Boston'da bir evliliğe katılan çiftlerin romantik bağları olup olmadığını veya sadece karşılıklı ekonomik çıkar için birlikte mi yaşadıklarını belirlemeyi zorlaştırıyor. Dadej, bir çiftin ilişkisi olanları, kadınların hem profesyonel hem de kişisel deneyimleri paylaşan hayat arkadaşı oldukları ilişkiler olarak tanımlıyor. Kendilerini bir aile yapısı içinde örgütlediler, tipik olarak bekarlardı ve erkek vasileri yoktu ve kendi ekonomik desteklerini sağlıyorlardı.

Kaynakça

^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l . web.archive.org. 14 Mayıs 2019. 14 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2023.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s . web.archive.org. 25 Şubat 2018. 25 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2023.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Creese, Mary R. S. (12 Mart 2015). Ladies in the Laboratory IV: Imperial Russia's Women in Science, 1800-1900: A Survey of Their Contributions to Research (İngilizce). Rowman & Littlefield. ISBN . 12 Nisan 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Nisan 2023.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Mérieux, Fondation Marcel (2005). Body Counts: Medical Quantification in Historical and Sociological Perspective (İngilizce). McGill-Queen's Press - MQUP. ISBN . 12 Nisan 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Nisan 2023.
^ ^a ^b . Gallica (Fransızca). 16 Aralık 1908. 27 Mart 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2023.
^ ^a ^b . web.archive.org. 2 Haziran 2013. 2 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2023.
^ ^a ^b . 1914 ULB 1918. 16 Ekim 2018. 24 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2023.
^ ^a ^b ^c (PDF). web.archive.org. 12 Haziran 2019. 23 Ocak 2022 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2023.
^ . web.archive.org. 11 Ocak 2018. 11 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2023.
^ ^a ^b ^c ^d ^e (PDF). 19 Haziran 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
^ ^a ^b . web.archive.org. 14 Mayıs 2012. 14 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2023.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g . web.archive.org. 26 Nisan 2018. 26 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2023.
^ . docplayer.pl. 17 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2023.

[:0-1] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l . web.archive.org. 14 Mayıs 2019. 14 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2023.

[:1-2] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s . web.archive.org. 25 Şubat 2018. 25 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2023.

[:4-3] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Creese, Mary R. S. (12 Mart 2015). Ladies in the Laboratory IV: Imperial Russia's Women in Science, 1800-1900: A Survey of Their Contributions to Research (İngilizce). Rowman & Littlefield. ISBN . 12 Nisan 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Nisan 2023.

[:3-4] Mérieux, Fondation Marcel (2005). Body Counts: Medical Quantification in Historical and Sociological Perspective (İngilizce). McGill-Queen's Press - MQUP. ISBN . 12 Nisan 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Nisan 2023.

[:13-5] . Gallica (Fransızca). 16 Aralık 1908. 27 Mart 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2023.

[:5-6] . web.archive.org. 2 Haziran 2013. 2 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2023.

[:6-7] . 1914 ULB 1918. 16 Ekim 2018. 24 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2023.

[:7-8] (PDF). web.archive.org. 12 Haziran 2019. 23 Ocak 2022 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2023.

[9] . web.archive.org. 11 Ocak 2018. 11 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2023.

[:8-10] (PDF). 19 Haziran 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.

[:9-11] . web.archive.org. 14 Mayıs 2012. 14 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2023.

[:12-12] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g . web.archive.org. 26 Nisan 2018. 26 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2023.

[13] . docplayer.pl. 17 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2023.