Latinceden Rumenceye ses değişiklikleri

Rumence, Halk Latincesinden türemiş bir Romen dilidir.

Kaba Latince dönemi

Iotacization

Kaba Latincede, diğer ünlü izleyen kısa ve yarı ünlüle değiştirildi. Daha sonra, 'den önce olan ünsüzleri palatalize edildi.

• Lat. puteum > *putju > Rum. puț, fakat:
• Lat. rōgātiōnem > *rogatjone > *rogačone > Rum. rugăciune ('dua')
• Lat. hordeum > *ordju > *ordzu > Rum. orz ('buğday'), fakat:
• Lat. deorsum > *djosu > *džosu > Rum. jos ('aşağı')
• Lat. socium > *sokju > Rum. so]ț ('dost', 'koca')
• Lat. cāseum > *kasju > Rum. caș ('bir peynir çeşidi')
• Lat. vīnea > *vinja > * > Rum. vie
• Lat. mulierem > *muljere > * > Rum. muiere ('kadın')

Labial ünsüzler değişmezdi:

• Lat. rubeum > *robju > Rum. roib

Ünlüler

Latince ünlüler a, o ve u değişmedi:

• Lat. mare > Rum. mare ('deniz')
• Lat. pālum > *paru > Rum. par ('direk')
• Lat. focum > *focu > Rum. foc ('ateş')
• Lat. pōmum > *pomu > Rum. pom ('meyve veren bir ağaç')
• Lat. multum > *multu > Rum. mult ('çok')
• Lat. tū > Rum. tu ('sen')

Latincede kısa bir u, (ama m ve b'den önce gelen de) o hâline geldi.

• Lat. *autumna (from autumnus) > *tomna > Rum. toamnă ('sonbahar')
• Lat. *rubeum > *robju > Rum. roib

Bazan Latincede uzun bir ō u hâline geldi:

• Lat. cohortem > *cōrtem > Rum. curte

e ve i ünsüzleri aşağıdaki değişlikler yaptılar:

• kısa, vurgulu e * hâline geldi
• kısa, vurgusuz e, uzun ē ve kısa i *e hâline geldi
• uzun ī değişmez (i)

Meselâ:

• Lat. pellem > * > Rum. piele ('deri')
• Lat. signum > *semnu > Rum. semn ('simge')
• Lat. vīnum > *vinu > Rum. vin ('şarap')

Ünsüzler

Yalnız ünsüzlerde, büyük değişiklikler yoktu.

• Lat. quattuor > *quattro > Rum. patru ('dört')
• Lat. equa > * > *jepa > Rum. iapă ('kâbus')
• Lat. lingua > *lemba > Rom. limbă ('dil')
• Lat. quid > *ke > Rum. ce ('ne')
• Lat. quandō > *kando > *kându > Rum. când ('ne zaman')
• Lat. sanguis > *sange > Rum. sânge ('kan')

Diğer değişiklikler: ct > pt, gn > mn ve x > ps. Daha sonra, ps, s hâline gelerek kolaylaştırıldı.

• Lat. factum > *faptu > Rum. fapt ('olgu')
• Lat. signum > *semnu > Rum. semn ('simge')
• Lat. coxa > *copsa > Rum. coapsă ('kalça'), fakat:
• Lat. laxō > *lapso > *lasu > Rum. las ('bırakıyorum')

Sözcük sonundaki ünsüzler

Bütün sözcük sonundaki ünsüzler kayboldu.

Proto-Rumenceye kadar

'l' rotasizmi

Ünlüler aralarındakı l r oldu.

• Lat. gelu > Rom. ger ('frost')
• Lat. salīre > Rom. a sări (sărire) ('sıçramak')

Palatalizasyon

• Lat. testa > * > *tjesta > *ţesta > Rom. ţeastă ('kafatası')
• Lat. decem > * > *djeke > *dzeče > Rom. zece ('on')
• Lat. servum > * > *sjerbu > Rom. şerb ('serf')
• Lat. dīcō > *dziku > Rom. zic ('söylüyorum')

Vurgusuz ünlüler hafifletmesi

Vurgusuz a, ă oldu, vurgusuz o, u oldu. Then ă became e after palatal sounds. Unstressed o was kept in some words due to analogy.

• Lat. capra > Rom. capră ('goat')
• Lat. vīnea > *vinja > *viɲă > *viɲe > Rom. vie ('bağ')
• Lat. fōrmōsum > Rom. frumos ('güzel')

Backing of e

The vowel e was changed to ă when preceded by a labial consonant and followed by a back vowel in the next syllable (i.e. it stayed e when the following vowel was i or e):

• Lat. mēnsam > *mesa > *măsă > Rom. masă ('table'), fakat
• Lat. mēnsae > *mese > Rom. mese ('masalar')
• Lat. vēndō > *vendu > *văndu > *vându > Rom. vând ('satıyorum'), fakat
• Lat. vēndis > *vendi > *vendzi > *vindzi > Rom. vinzi ('satıyorsun')

Yeni değişiklikler

Bu değişiklikler bütün lehçelerde görülmez.

Sesli eş anlamlıların karşılık gelen sürtünmeli ifadelere dönüştürülmesi

Cenûbî lehçelerde ve Standart Rumencede, dz kaybedildi, z sesine dönüştü:

• dzic > zic ('söylüyorum')
• lucredzi > lucrezi ('çalışıyorsun')

dž, yalnızca sert olduğunda j sesine dönüştü:

• gioc > joc ('oyun'), fakat:
• deget ('parmak') değişmedi.

'â' ve yumuşak 'n' arasına kaydırma /j/ eklenmesi

Bu sadece birkaç kelimede görülür:

• pâne > pâine ('ekmek')
• câne > câine ('köpek')

It also explains the plural mână - mâini ('el(ler)'). This is also specific to southern dialects and the standard language; in other regions one may hear câne etc.

'ş', 'ţ' ve 'dz' sertliği

Şimâlî lehçelere ilgilendirir. İnce vokalleri kalınlarıyla değişir:

• şi > şî ('ve')
• ţine > ţânʲe ('tutuyor')
• dzic > dzâc ('söylüyorum')

Ayrıca bakınız

• Latince
• Rumence
• Latin dilleri