Muhammed Emin Asiyalav Mehmet Emin olarak da bilinir Avarca МухIаммад Амин Асиялав Adigece Наиб �

Muhammed Emin Asiyalav (Mehmet Emin olarak da bilinir;Avarca: МухIаммад Амин Асиялав; Adigece: Наиб Мыхьэмэд Амин), Çerkesya Konfederasyonu'nun 1848-1859 arasında (Kafkasya İmamlığı'na bağlı olarak) lideri olan siyasetçi, din adamı ve askeri kumandan.Rus-Çerkes Savaşı sırasında Çerkeslere önderlik eden liderlerden birisidir.

Hacı Naib Mirmiran Muhammed Emin Asiyalav Наиб Мыхьэмэд Амин

Çerkesya Konfederasyonu Lideri
Görev süresi 1848-1859
Yerine geldiği	Hawduqo Mansur
Yerine gelen	Seferbiy Zaneqo
Şeyh Şamil'in Çerkesya temsilcisi
Görev süresi 1848-1859
Yerine geldiği	Süleyman Efendi
Yerine gelen	Makam yok edildi
Kişisel bilgiler
Doğum	1818 , Avar Hanlığı
Ölüm	1901 (82-83 yaşlarında) Bursa, Osmanlı İmparatorluğu
Milliyeti	Çerkes
Mesleği	Asker, siyasetçi
Dini	Sünni İslam (Nakşibendilik)
Askerî hizmeti
Bağlılığı	Kafkasya İmamlığı Çerkesya Konfederasyonu
Çatışma/savaşları	Rus-Çerkes Savaşı

Onun yönetimine sanayi, diplomasi, ordu, yönetim, dini konular ve daha birçok alanda çeşitli reformlar damgasını vurdu. Yavaş yavaş köleliği kaldırdı, sosyal sınıfları yasakladı, okullar ve küçük fabrikalar inşa etti.

Biyografi

Gençliği

İsmi ve ailesi

1818 yılında Dağıstan'ın Gonoda bölgesinde doğdu. Babası Honodiyaw Hacı, annesi Asiye'dir. İmam Şamil'in verdiği bilgilere göre, babası ona "Asiye'nin Muhammed'i" anlamına gelen "Asiyalav Muhammed" adını verdi.

İmam Şamil, Muhammed Emin'e Arapça yazarken ona "ila Muhammeduna al-amin" (sadık Muhammed'imize) diye hitap ederdi. Çerkesler bu mektupları yanlış anladılar ve Emin'in bir soyadı olduğuna inanarak ona "Muhammed Emin" adını verdiler. Emin bunu aldırmadı ve daha sonra bu ismi benimsedi.

Eğitimi

11 yaşında babasının ölümünden sonra Emin, gezgin bir yaşam tarzı sürmeye başladı ve kendini eğitim ve öğrenmeye kaptırdı. Kuran okudu ve köy köy gezdi. İlk öğretmeni, köyünün kadısı olan Diet-Bek'ti. İkinci hocası Abdalrahman es-Suğuri idi. Ayrıca kısa bir süre Çerkesya'ya gitti, ancak 1830'larda Dağıstan'a döndü.

Kariyer

Şamil ile tanışması

1834 yılında gönüllü olarak İmam Şamil'in hizmetine girdi ve aldığı eğitim nedeniyle her zaman onun yanında oldu. Şamil onu önce Çeçenya valisi olarak atadı.

Çerkesya'ya gidişi

1848'de Rus-Çerkes Savaşı'nın genel gidişatını önemli ölçüde etkileyen bir olay gerçekleşti. Çerkes bölgelerinden biri olan Abzehya'dan Şeyh Şamil'e elçiler geldi. İslam'ı hakkıyla öğrenmek ve halkları imamet sancağı altında birleştirmek için kendilerine naip verilmesini istediler. İmam Şamil, Rusya'nın yayılmasına karşı mücadelelerine önderlik etmesi için Muhammed Emin'i göndermeyi kabul etti. Savaşçı bir alimin geldiğini öğrenen binlerce aile, onun yönetimini kabul etmek için Abzeh bölgesine taşındı.

Reformlar

Muhammed Emin hükümeti tarafından kullanılan "Çerkes İslam bayrağı"

Naib, Çerkesya üzerinde tam kontrol sahibi oldu. Mutlak yönetimi neredeyse tüm Çerkesler tarafından kabul edildi. 1849 baharında Abzeh, Mahoş, Yecerıkuay ve Çemguylar Naib'e bağlılıklarını ilan ettiler; Ubın Nehri kıyısındaki Şapsığlar da ona bir ittifakla destek sözü verdiler. Kalan küçük aşiretler ona direnecek güce sahip değildi ve onun emirlerine uymak zorundaydılar.

Muhammed Emin, mutlak otoritenin bir gereklilik olduğuna inanıyordu. Kutsal değerlere dayalı yeni bir düzen olan "Nizam"ı yarattı. Bölgedeki 15 ile 60 yaşları arasındaki her Çerkes'i topladı ve gerçekten Müslüman olduklarını doğrulamak için şehadetlerini tekrar etmelerini istedi. Daha sonra mahkemeler kurdu, camiler, okullar inşa etti, kanunlar koydu ve sürekli bir ordu kurdu. Onun yönetimi demir yumruğa dayanıyordu ve yasaları çiğneyenlere acımasız cezalar vermekten çekinmedi.

Silah üretim evleri kurmaları için için Polonyalı uzmanları çağırdı ve valilerin önderliğinde 100 ailelik nahiyeler kurdu. İstanbul'a ve dünyanın diğer bölgelerine temsilciler gönderdiği için, onun döneminde diplomasiye daha fazla önem verildi.

Naib, kısa sürede Çerkesya'da devrimler gerçekleştirmeyi başardı. Daha önce Dağıstan'da kullanılan Murtaziq birliklerini Çerkesya'ya getirdi. Ele geçirilen düşman askerleri uzun süre hapsedilip ikna edildikten sonra şehadet getirerek Muhammed Emin'in ordusuna alınıyordu.

Emin daha sonra bu küçük özel orduyu yönetimini sürdürmek için bir baskı aracı olarak kullanmaya başladı. İmam Şamil'in daha etkili mücadele talepleri sonucunda Çerkeslerin savunmada kalma yönündeki genel stratejisini bozdu ve 1849 yılı boyunca Rus mevzilerine 101 saldırı düzenledi. Ruslar da tüm Çerkeslere karşı daha sert misillemede bulundular.

İsyanlar

Emin'in yükselişinden endişe duyan Ruslar, Emin'i devirip Çerkesya'yı Rusya'ya teslim ettikleri sürece, muhalefete silah ve mali destek vermenin yanı sıra yüksek rütbe vaatleriyle destek verdiler. Devam eden Rus-Çerkes Savaşı'na rağmen, çoğunluğu güçlerini kaybetmiş soylulardan oluşan muhalefet bu önerileri kabul etti. Nüfusun önemli bir kısmı, özellikle de son zamanlarda boyun eğenler, Naib'in emirlerini görmezden gelmeye başlayarak, Çerkesya'nın idari sisteminin çökmesine neden oldu.

Naib, kendisine itaat etmeyenlere sert cezalar vermeye başladı ve bu da gerilimi daha da artırdı. Muhalefet liderlerinin önderliğindeki halk, hükûmet binalarını ateşe verdi ve Naib'in kişisel ordusunu bölgeden kovdu.

Emin, Unbi (Umpa) Dağlarında Ruslara yenilince eski gücünü ve prestijini tamamen kaybetti. 16 Temmuz 1851'de Şapsığ bölgesi, Emin yanlısı olan tüm din adamlarını yönetimden uzaklaştırma kararı aldı.

İç savaş

Kırım Savaşı başladıktan ve Osmanlılar Ruslara karşı savaşa katıldıktan sonra, Muhammed Emin bundan yararlanarak egemenliğini yeniden kurdu. Eski topraklarının bazı bölgelerinde kontrolü yeniden ele geçirmeyi başardı ve egemenliğini daha da güçlendirdi. 9 Ekim 1853'te Osmanlı padişahı, İmam Şamil'e bir mektup göndererek Rusya'ya kutsal savaş ilan etmesini önerdi. Muhammed Emin, bu kutsal savaşın Çerkes kısmına önderlik etmeyi görev edindi ve Rusya'ya karşı seferberliğe başladı. Daha fazla asker almaya başladı.

Bu sırada bir Çerkesya'nın kukla bir hükûmet olmasını isteyen ve Muhammed Emin'i Çerkesya'nın hükümdarı olarak tanımayan Osmanlı Devleti, Rus-Çerkes Savaşı'nda eski bir Çerkes komutanı olan Seferbiy Zaneqo'yu göndermeye hazırlanıyordu. Muhammed Emin bu karara kesinlikle karşı çıkıp Osmanlı Sadrazamına bir mektup yazarak şikayette bulunarak Osmanlılardan kendisini tanımalarını istedi. Muhammed Emin'in şikayeti reddedildi ve Zaneqo Çerkeslerin lideri ilan edildi.

Emin, Osmanlıların aslında kendisine herhangi bir şekilde yardım etmekten çok etkisini zayıflatmaya çalışan düşmanları olduğuna inanıyordu. Endişelerini bildirmek için bizzat padişahla görüşmek için İstanbul'a gitti. Padişah, Osmanlı kuklası olması şartıyla onu da paşa ilan etti ve ona "Naib Emin Paşa" adını verdi.

Bu nedenle Osmanlılar artık Çerkesya'nın iki farklı hükümdarını tanımış oluyordu. Her biri kendi tanınırlığıyla övünerek gerilimin artmasına neden oldu. Zaneqo, Padişah'a tamamen sadık olmasına rağmen, Emin sadece ismen sadık kaldı ve Sultan'dan ziyade İmam Şamil'e itaat etmeye devam etti.

Mart 1855'te Shebzh nehri yakınında Muhammed Emin ile Seferbiy Zaneqo arasındaki ilk savaş gerçekleşti. Mayıs 1856'da Sup Nehri kıyısında başka bir savaş daha oldu. Ocak 1857'de Emin ve Zaneqo'nun takipçileri Tuapse yakınlarında yeniden savaştı ve her iki taraf da kayıplar verdi.

Mayıs 1857'de Muhammed Emin İstanbul'a döndü. Daha sonra tutuklanarak Şam'a sürgüne gönderildi. Eylül 1857'de kaçarak Çerkesya'ya döndü. Otoriteyi tesis etmek için bazı son çabalar sarf etti, ancak başarısız oldu. Muhalefet liderleri, Emin'i iktidardan indirmeyi başardı. Kargaşadan yararlanan Rus ordusu, Abzeh bölgesini hızla ilhak etti, ancak muhalefet liderlerine verdiği sözlerin hiçbirini tutmadı. Bölgenin ilhakından sonra Abzeh Çerkeslerinin çoğu, Çerkes soykırımı kapsamında kışın ölüm yürüyüşüne zorlandı.

Teslim oluşu

1859'da İmam Şamil teslim olduktan sonra, artık tüm kontrolü kaybeden bir Rus askeri kampına giderek teslim olduğunu ilan ederek Türkiye'ye hareket etti. Ancak Seferbiy Zaneqo, Osmanlıların desteğini kaybettiği ve bir yıl sonra savaşta aldığı yaralar nedeniyle öldüğü için bunu yetkisini artırmak için kullanamadı.

Ölümü

Muhammed Emin, çıkardığı iç savaş nedeniyle bir hain olarak görülüyordu. Çerkeser Türkiye'ye sürüldükten sonra Muhammed Emin'i bulup öldürmek için köy köy gezdiler, fakat Muhammed Emin saklanmayı başardı ve 1901'de Bursa'da doğal sebeplerle öldü.

Kaynakça

^ Khoon, Yahya (2010). Muhammad Amin: Imam Shamil’s Naib to the Circassians in the Northwest Caucasus
^ ^a ^b Saltık, Turabi (2000). Tarihsel Mücadele Sürecinde Adığeler, Abhazlar, Alanlar (Osetinler), Çeçenler. Berfin Yayınları.
^ UK, The National Archives (hereafter: NA), F.O. 195/443, “Report of Mehmed Emin, Naib of Sheikh Shamil to the Grand Vizier”, 15 August 1854
^ . 7 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2013.
^ Age, s. 8-9.
^ Jineps Gazetesi, Eylül 2006-Ek 1, s.10-11.
^ AnaBritannica, Çerkesler; Jineps, Eylül 2006 Ek-1, s.10-11.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Khoon, Yahya (2010). Muhammad Amin: Imam Shamil’s Naib to the Circassians in the Northwest Caucasus.
^ Berkok, İsmail. Tarihte Kafkasya. İstanbul Matbaası.
^ Гьонода МухIаммад-Аминил къо 1 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (Avar)
^ Apollon Ronowskii in Akty Sobrannye Kavkazskoi Arkheograficheskoi Kommissiei (hereafter: AKAK), (Tiflis, Vol. XII, 1904), p.1417 (hereafter: Ronowskii’s Diary
^ Zeinab Mahomedova, “‘Abd al-Rahman-Hajji al-Sughuri – Advocate of Sufi Ideals and Ideologue of the Naqshbandi Tariqa”, in Moshe Gammer (ed.), Islam and Sufism in Daghestan (Helsinki: Finnish Academy of Science and Letters, 2009), pp.57-69
^ Nikolai Karlgof, “Magomet-Amin”, Kavkazskii kalendar’ na 1860 god (Tiflis: 1860), p.78
^ Mirza Alexander Kazem-Bek, “Mokhammed Amin”, Russkoe Slovo (Vol. VI, 1860), pp.231-237
^ Ronowskii’s Diary, p.1417
^ Казиев Ш.М. Имам Шамиль / Изд. 2-е испр. — М.: Молодая гвардия, 2003. — 378 с.
^ AKAK, Vol. X, p.590, document No. 544, Vorontsov to Chernyshev (secret), 8 [20] November 1847, No. 117
^ Карлгоф Н. Магомет-Амин II // Кавказский календарь на 1861 год. — Тф.: Тип. Гл. управ. намес. кавказского, 1860. — С. 77—102 (отд. 4).
^ ^a ^b ^c ^d NA, F.O. 195/443, “Report of Mehmed Emin…”, 15 August 1854
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f İsmail Hakkı Berkok (1958). Tarihte Kafkasya. İstanbul Matbaası. 12 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Mart 2023.
^ Arkhiv Adygeskii Respublikanskii Institut Gumaniternykh Nauk, Fond (f.) 1, Papka (pa.) 79, Delo (d.) 17, pp.52-53
^ Teofil Lapinski [Tefik Bey], Die Bergvölker des Kaukasus und ihr Freiheitskampf gegen die Russen (Hamburg: Hoffmann und Campe, Vol. 1, 1863), p.276
^ AKAK, Vol. X, pp.600-602, 682, 686, document Nos. 553, 633, 636, Rashpil to Zavadovskii, 2 July 1859
^ Budberg to Vorontsov, 22 August [3 September] 1850
^ Karlgof, “Magomet-Amin”, pp.84-86
^ Lapinskii, Vol. 1, pp.275-278.
^ Jineps Gazetesi, September 2006-Add 1, p.10-11.
^ ^a ^b . Jamestown (İngilizce). 12 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2022.
^ AnaBritannica, Circassians; Jineps, September 2006 Annex-1, p.10-11.
^ Istanbul, Başbakanlık Osmanlı Arşivi [hereafter: BOA], İrade Dahiliye [İ.DH.], 281/17605, 5 Muharrem 1270 [8 October 1853]
^ Sadâret Amedi Kalemi [A.AMD.], 49/77, 5 Muharrem 1270
^ BOA, Hariciye Nezâreti Siyasî Kısım [HR.SYS.], 1345/94, 22 Safer 1270 [24 November 1853]
^ Sadâret Divan-I Hümayun Kalemi [A.DVN.], 94/2, 25 Safer 1270 [27 November 1853]
^ Ibid, İrade Dahiliye [İ.DH.], 303/19234, 28 Şevval 1270 [24 July 1854]
^ NA, F.O. 195/144, Longworth to Clarendon, “Cyclops” off Anapa, 21 June 1855, No.3, see the same in Ibid., F.O. 188/1441, No.8
^ NA, F.O. 195/443, Lloyd to Clarendon, Varna, 24 July 1854
^ BOA, İrade Dahiliye [İ.DH.], 305/19355, 5 Zilkâde 1270 [30 July 1854]
^ Kazem-Bek, “Mokhammed Amin”, p.238
^ [Rear-Admiral Sir] Adolphus Slade [Mushaver Pasha], Turkey and the Crimean War: A Narrative of Historical Events [London: Smith, Elder & Co., 1867], p.203; Budak, p.77
^ BOA, Hariciye Tercüme Odası [HR.TO.], 424/37, 20 Rebîulâhir 1272 [30 December 1855]
^ Askhad Iosufovich Chirg, Razvitie obshchestvenno-politicheskogo storia adygov Severo-Zapadnogo Kavkaza, konets XVIII – 60-e gg. XIX v. [Maikop: Kachestvo, 2002], p.155.
^ Chirg, p.158.
^ AKAK, Vol. XII, p.719, document No.614, Bariatinskii to Sukhozanet, 22 February [6 March] 1857, No.22.
^ BOA, İrade Meclis-i Mahsus [İ.MMS.], 10/430, 28 Zilkâde 1273 [20 July 1857]; NA, F.O. 195/528, Stevens to Clarendon, Trebizond, 15 May 1857, No.16 [copy]; Ibid, Stevens to Stratford, Trebizond, 16 May 1857, No.12; Kazem-Bek, “Mukhammed Amin”, p.239; Lapinskii, Vol. 2, pp.108-109
^ BOA, İrade Dahiliye [İ.DH.], 25156, 9 Zilkâde 1273 [1 July 1857]; NA, F.O. 195/458, Misk to Stratford, Damascus, 30 September 1857, No.21.
^ BOA, İrade Meclis-i Mahsus [İ.MMS.], 10/430, 28 Zilkâde 1273 [20 July 1857]
^ NA, F.O. 195/458, Misk to Stratford, Damascus, 30 September 1857, No.21; F.O. 78/1303, Stevens to Clarendon, Trebizond, 19 December 1857, No.44; F.O. 78/1276, Alison to Clarendon, 25 December 1857, No.53
^ Kazem-Bek, “Mukhammed Amin”, pp.239-240
^ . Jamestown (İngilizce). 12 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2022.
^ A. Fonwill, The War of Independence of Circassia (1863-1864), Istanbul, 1996, p. 44-47.
^ Fonvill, Arthur (1863). Çerkesya Bağımsızlık Savaşı. ISBN .
^ Кидирниязов Д. С. Народно-освободительная борьба на Северо-западном Кавказе под руководством Мухаммед-Амина в 50-е гг. XIX в // Вестник Института истории, археологии и этнографии. — Махачкала: ДНЦ РАН, 2017. — Т. 2, № 50. — С. 55—63. — ISSN 2078-1423.
^ A.N. D’iachkov-Tarasov, “Abadzekhi”, Zapiski Kavkazskogo Otdela Russkogo Imperatorskogo Geograficheskogo Obshchestva [Tiflis: Kn.22, Vyp.4, 1902], p.49

[1] Khoon, Yahya (2010). Muhammad Amin: Imam Shamil’s Naib to the Circassians in the Northwest Caucasus

[ReferenceB-2] Saltık, Turabi (2000). Tarihsel Mücadele Sürecinde Adığeler, Abhazlar, Alanlar (Osetinler), Çeçenler. Berfin Yayınları.

[3] UK, The National Archives (hereafter: NA), F.O. 195/443, “Report of Mehmed Emin, Naib of Sheikh Shamil to the Grand Vizier”, 15 August 1854

[4] . 7 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2013.

[5] Age, s. 8-9.

[6] Jineps Gazetesi, Eylül 2006-Ek 1, s.10-11.

[7] AnaBritannica, Çerkesler; Jineps, Eylül 2006 Ek-1, s.10-11.

[:1-8] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Khoon, Yahya (2010). Muhammad Amin: Imam Shamil’s Naib to the Circassians in the Northwest Caucasus.

[:13-9] Berkok, İsmail. Tarihte Kafkasya. İstanbul Matbaası.

[10] Гьонода МухIаммад-Аминил къо 1 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (Avar)

[11] Apollon Ronowskii in Akty Sobrannye Kavkazskoi Arkheograficheskoi Kommissiei (hereafter: AKAK), (Tiflis, Vol. XII, 1904), p.1417 (hereafter: Ronowskii’s Diary

[12] Zeinab Mahomedova, “‘Abd al-Rahman-Hajji al-Sughuri – Advocate of Sufi Ideals and Ideologue of the Naqshbandi Tariqa”, in Moshe Gammer (ed.), Islam and Sufism in Daghestan (Helsinki: Finnish Academy of Science and Letters, 2009), pp.57-69

[13] Nikolai Karlgof, “Magomet-Amin”, Kavkazskii kalendar’ na 1860 god (Tiflis: 1860), p.78

[14] Mirza Alexander Kazem-Bek, “Mokhammed Amin”, Russkoe Slovo (Vol. VI, 1860), pp.231-237

[15] Ronowskii’s Diary, p.1417

[16] Казиев Ш.М. Имам Шамиль / Изд. 2-е испр. — М.: Молодая гвардия, 2003. — 378 с.

[17] AKAK, Vol. X, p.590, document No. 544, Vorontsov to Chernyshev (secret), 8 [20] November 1847, No. 117

[18] Карлгоф Н. Магомет-Амин II // Кавказский календарь на 1861 год. — Тф.: Тип. Гл. управ. намес. кавказского, 1860. — С. 77—102 (отд. 4).

[ReferenceA-19] NA, F.O. 195/443, “Report of Mehmed Emin…”, 15 August 1854

[:14-20] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f İsmail Hakkı Berkok (1958). Tarihte Kafkasya. İstanbul Matbaası. 12 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 12 Mart 2023.

[21] Arkhiv Adygeskii Respublikanskii Institut Gumaniternykh Nauk, Fond (f.) 1, Papka (pa.) 79, Delo (d.) 17, pp.52-53

[22] Teofil Lapinski [Tefik Bey], Die Bergvölker des Kaukasus und ihr Freiheitskampf gegen die Russen (Hamburg: Hoffmann und Campe, Vol. 1, 1863), p.276

[23] AKAK, Vol. X, pp.600-602, 682, 686, document Nos. 553, 633, 636, Rashpil to Zavadovskii, 2 July 1859

[24] Budberg to Vorontsov, 22 August [3 September] 1850

[25] Karlgof, “Magomet-Amin”, pp.84-86

[26] Lapinskii, Vol. 1, pp.275-278.

[27] Jineps Gazetesi, September 2006-Add 1, p.10-11.

[:0-28] . Jamestown (İngilizce). 12 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2022.

[29] AnaBritannica, Circassians; Jineps, September 2006 Annex-1, p.10-11.

[30] Istanbul, Başbakanlık Osmanlı Arşivi [hereafter: BOA], İrade Dahiliye [İ.DH.], 281/17605, 5 Muharrem 1270 [8 October 1853]

[31] Sadâret Amedi Kalemi [A.AMD.], 49/77, 5 Muharrem 1270

[32] BOA, Hariciye Nezâreti Siyasî Kısım [HR.SYS.], 1345/94, 22 Safer 1270 [24 November 1853]

[33] Sadâret Divan-I Hümayun Kalemi [A.DVN.], 94/2, 25 Safer 1270 [27 November 1853]

[34] Ibid, İrade Dahiliye [İ.DH.], 303/19234, 28 Şevval 1270 [24 July 1854]

[35] NA, F.O. 195/144, Longworth to Clarendon, “Cyclops” off Anapa, 21 June 1855, No.3, see the same in Ibid., F.O. 188/1441, No.8

[36] NA, F.O. 195/443, Lloyd to Clarendon, Varna, 24 July 1854

[37] BOA, İrade Dahiliye [İ.DH.], 305/19355, 5 Zilkâde 1270 [30 July 1854]

[38] Kazem-Bek, “Mokhammed Amin”, p.238

[39] [Rear-Admiral Sir] Adolphus Slade [Mushaver Pasha], Turkey and the Crimean War: A Narrative of Historical Events [London: Smith, Elder & Co., 1867], p.203; Budak, p.77

[40] BOA, Hariciye Tercüme Odası [HR.TO.], 424/37, 20 Rebîulâhir 1272 [30 December 1855]

[41] Askhad Iosufovich Chirg, Razvitie obshchestvenno-politicheskogo storia adygov Severo-Zapadnogo Kavkaza, konets XVIII – 60-e gg. XIX v. [Maikop: Kachestvo, 2002], p.155.

[42] Chirg, p.158.

[43] AKAK, Vol. XII, p.719, document No.614, Bariatinskii to Sukhozanet, 22 February [6 March] 1857, No.22.

[44] BOA, İrade Meclis-i Mahsus [İ.MMS.], 10/430, 28 Zilkâde 1273 [20 July 1857]; NA, F.O. 195/528, Stevens to Clarendon, Trebizond, 15 May 1857, No.16 [copy]; Ibid, Stevens to Stratford, Trebizond, 16 May 1857, No.12; Kazem-Bek, “Mukhammed Amin”, p.239; Lapinskii, Vol. 2, pp.108-109

[45] BOA, İrade Dahiliye [İ.DH.], 25156, 9 Zilkâde 1273 [1 July 1857]; NA, F.O. 195/458, Misk to Stratford, Damascus, 30 September 1857, No.21.

[46] BOA, İrade Meclis-i Mahsus [İ.MMS.], 10/430, 28 Zilkâde 1273 [20 July 1857]

[47] NA, F.O. 195/458, Misk to Stratford, Damascus, 30 September 1857, No.21; F.O. 78/1303, Stevens to Clarendon, Trebizond, 19 December 1857, No.44; F.O. 78/1276, Alison to Clarendon, 25 December 1857, No.53

[48] Kazem-Bek, “Mukhammed Amin”, pp.239-240

[49] . Jamestown (İngilizce). 12 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2022.

[50] A. Fonwill, The War of Independence of Circassia (1863-1864), Istanbul, 1996, p. 44-47.

[:12-51] Fonvill, Arthur (1863). Çerkesya Bağımsızlık Savaşı. ISBN .

[52] Кидирниязов Д. С. Народно-освободительная борьба на Северо-западном Кавказе под руководством Мухаммед-Амина в 50-е гг. XIX в // Вестник Института истории, археологии и этнографии. — Махачкала: ДНЦ РАН, 2017. — Т. 2, № 50. — С. 55—63. — ISSN 2078-1423.

[53] A.N. D’iachkov-Tarasov, “Abadzekhi”, Zapiski Kavkazskogo Otdela Russkogo Imperatorskogo Geograficheskogo Obshchestva [Tiflis: Kn.22, Vyp.4, 1902], p.49