Osmanlı Devleti üç kıtaya yayılan topraklarında ulaşım ve haberleşmeye azami önemi vermek zorundaydı. İmparatorluk topraklarının güneyi çöller, merkezi dağlar, batısı ve doğusu da düşman saldırılar ile tehdit edilmekteydi. Çevresindeki devletlere nazaran coğrafyası ulaşım ve haberleşme açısından en zor devlet Osmanlı idi. Bu geniş coğrafyada ulaşım hizmetlerinin aksamaması için lonca teşkilatı ve kati kurallar oluşturulmuştu. Makineleşmeye kadar imparatorluk topraklarındaki ulaşım ve haberleşme devletin sakındığı bir konu idi. demiryolu ve telgraf ile coğrafi koşullar bir nebze hafifletilmiş ve merkezi idare güçlenmiştir.
Ulaşım
Ulaşım aracı sanayi emperyalizmine kadar deve ve yelkenli gemidir. Ulaşım teknolojisinin ilkelliği nedeniyle büyük şehirler 19. yüzyıl ortalarına kadar zaruri maddelerin temininde devamlı sıkıntı çektiler. Bu konuda değişmeler tarımda, ulaşımda başlayan yavaş çağdaşlaşma ile paralel gitti. Gelişmiş taşıma araçları(araba gibi) kullanılmadığından inşaatta da hafif ve niteliksiz gereçler kullanılmıştır. 16. yüzyılda İstanbul'a gelen Alman seyyah Schweigger: "Evleri ağaç ve kerpiçtendir. Buna rağmen bizdeki binalar kadar pahalıya mal oluyor." demiştir. Osmanlı coğrafyasının genişliği ve bakım için gerekli emtianın sağlanamaması atlı ulaşımdansa, devenin tercih edilmesine neden olmuştur. 19. yüzyıla dek de ulaşım ve haberleşme organik güce dayanmıştır.
Modern önce dönemde Osmanlı Devleti’nde yol ağı, devletin resmi haberleşme sistemine göre oluşmuştur. Bu yollar, Anadolu ve Balkanlar/Rumeli’de genellikle sağ, sol ve orta kol olarak ana güzergâhlardan ve bunlara bağlı ikincil yollardan meydana gelir. Ana yol güzergahlarının merkezi devletin başkenti İstanbul’dur. Yollar İstanbul’dan başlayarak, imparatorluğun Anadolu ve Balkanlar/Rumeli’ndeki topraklarına yayılmıştır. Osmanlı Devleti’nin ana yol güzergahları genel hatlarıyla şu şekildedir:
Rumeli Sağ Kol Güzergahı: İstanbul, Çatalca, İnceğiz, Midye, Vize, Pınar-hisarı, Kırkkilise, Fakih (Fakihler), Aydos, Prevadi, Hacıoğlu Pazarı, Divane Ali, Karasu (Tekfurgölü), Babadağı, İsakçı, Tolcı, İsmail Geçidi, Tatar Pınarı, Yanık Hisar (Palanga-i Yanık), Akkirman, Özi, Kefe ve Azak.
Rumeli Orta Kol Güzergahı: İstanbul, Büyük Çekmece, Silivri, Çorlu, Burgos (Lüleburgaz), Kuleli Köyü, Edirne, Habibce, Uzunca-âbâd Hasköy (Semizce), Papaslı, Filibe, Tatar Pazarı, İhtiman, Sofya, Dragoman, Şehirköy, Niş, Razna (Razan), Yagodina, Hasan Paşa Palangası, Hisarcık ve Belgrad.
Rumeli Sol Kol Güzergahı: İstanbul, Silivri, Türkmanlı, Ereğli, Tekirdağı (Tekfurdağı/Rodoscuk), Malkara, Keşan, Firecik, Mekri, Gümülcine, Yenice-i Karasu, Sarı Şaban, Kazlık, Pravişte, Orfan, Asıravalne, Kiliseli, Lankaza, Gölge, Katrin-Çitroz, Yenişehir, Çatalca, İzdin, Livâdiye, İstefe (Teb), Eğriboz ve Gördüs.
Anadolu Sağ Kol Güzergahı: Üsküdar, Gebze (Gekbûze), Dil (Hersek), İznik, Lefke, Söğüt, Eskişehir, Seyyid Gazi (Seydigaz), Hüsrev Paşa Hanı, Bayat, Bolvadin, İshaklı, Akşehir, Ilgın, Ladik, Konya, İsmail (İsmil), Karapınar, Ereğli, Ulukışla (Ulukışlak), Yayla (Gülek), Çakıd Hanı (Bayrampaşa Kervansarayı), Adana, Kurd Kulağı, Payas, Bagras (Belen), Antakya, Tenrin (Tizin) ve Halep.
Anadolu Orta Kol Güzergahı: Üsküdar, Gebze, İznikmid (İzmit), Sapanca, Hendek, Düzce Pazarı, Bolu, Gerede, Bayındır (Hamamlı), Çerkeş, Karacalar, Karaca-Viran, Koçhisar, Tosya, Hacı Hamza, Osmancık, Hacıköyü, Merzifon, Amasya, Turhal, Hınıs, Tokat, Sivas, Deliklitaş, Kangal, Hasan Çelebi, Hasan Patrik, Malatya, İzoli, Harput, Ergani, Bîretü’l-Fırat, Diyarbakır, Mardin, Nusaybin, Musul, Karakuş, Erbil (Ankâva), Altunköprü (Altun Suyu), Kerkük, Dakuk (Tavuk), Tuz Hurmatı, Ban, Yenice ve Bağdat.
Anadolu Sol Kol Güzergahı: Üsküdar, Gebze, İznikmid (İzmit), Sapanca, Hendek, Düzce Pazarı, Bolu, Gerede, Bayındır (Hamamlı), Çerkeş, Karacalar, Karaca-Viran, Koçhisar, Tosya, Hacı Hamza, Osmancık, Hacıköyü, Merzifon, Lâdik, Sonisa (Uluköy), Niksar, Tilemse (Yolkaya), Hacı Murad (Murad Kal’as), Karahisâr-ı Şarkî, Şiran, Kelkit (Çiftlik), Karakulak, Aşkale ve Erzurum.
Demiryolu
Demiryolu, idarenin umut bağladığı, fakat mali kriz yaratan ve dış borçlanmayı arttıran bir araç oldu. Muhtelif ulusların şirketleri tarafından döşendiklerinden, demiryolu hatları Anadolu kıtasında birbirlerini tamamlayan bir ağ meydana getiremediler ve daha döşendiklerinden itibaren gerileyen bir teknoloji ile kurulan bu demiryolu ağı asrımıza bir problem olarak devredildi. Demiryolları, özellikle 19. yüzyılın son çeyreğinde bir yandan zirai hasılayı arttıran, Anadolu kıtasına muhacirlerin iskanını kolaylaştıran ve asayişin kurulmasına yardımcı olan bir araçtır.
Haberleşme
İslâm devletlerinde istihbarat ve posta işleri "Berîd" teşkilatına bağlıydı. Osmanlı'da menzil teşkilatına dönüşen bu örgüt ulak ya da tatar adı verilen memurlara sahipti. Çok geniş topraklara sahip olan Osmanlı Devleti’nde posta teşkilatı başlıca sorunlardan olmuştur. Mısır’dan getirtilen posta güvercinleri çözüm üretemeyince bir tatar haberleşme örgütü kurulmuştur.Tatarlarının görevi, devletle ordu arasındaki haberleşmeyi sağlamaktır. Bu teşkilat II. Mahmud döneminde (1808-1839) kaldırılarak yerine menzil teşkilatı kurulmuştur. I.Abdülhamit döneminde ise tatarlar bir disipline bağlanarak Tatarân ocağı oluşturulmuştur. Posta tatarlarıyla haberleşme 1840 yılına kadar sürmüş ve sivil postacılığa kadar Osmanlı'da haberleşmenin ana ögesi olmuştur.Gürbüz Azak adlı Tatarlar adlı eserinde şöyle anlatır: Bir tatar, Üsküdar’dan Bağdat’a on iki, Bağdat’tan Üsküdar’a on iki günde varıp dönmek zorundadır. Asla hiçbir tatarın on üçüncü günü yoktur... Özel bir giysi ve kendilerine has bir kalpak giyerler. Tatar giysisini başkalarının giymesi yasaktır. Her otuz iki kilometrede bir menzilhane kurulmuştur. Menzilhane, doludizgin ferman taşıyan tatarın durup dinlendiği, karnını doyurduğu, temizlenip üst baş değiştiği ve at değiştirdiği yerlerdir.
Sarayda padişahların buyruklarını tebliğ için peyk adı verilen görevliler bulunurdu. Peykler ile birlikte haberleşme görevlilerine sai, ulak, tatar, çapar, berid adları da verilmiştir. dönemine kadar düzenli bir posta sistemi yoktu. II.Mahmut ve oğlu Abdülmecid ilk örgütlenmeleri başlattılar. İlk Posta Teşkilatı 23 Ekim 1840 tarihinde Abdülmecid tarafından Nezaret isminde kurulmuştur. 1840-1842 yılları arasında ilk Posta Nazırlığını Ahmet Şükrü Bey yürütmüştür. Posta Nezareti kurulduktan önemli merkezlerde postaneler açılmıştır. İlk postane İstanbul’da Yeni Cami avlusunda Postahane-i Amire adı ile açılmıştır. 16 Kasım 1840 tarihinde de ilan edilmiştir. 1863 yılından sonra gönderilen postalarda posta pulu kullanılmaya başlanmıştır. İlk pullar Londra'da bastırılmıştır. Posta hizmetleri için Avusturya, Fransa, Rusya, Almanya ve İngiltere gibi yabancı devletlere imtiyazlar verilmiş, değişik kentlerde 72 adet postane açılmıştır.
Haberleşme ve posta örgütü, daha sonra telgraf döşenen yerler hariç at, deve; dağlık yerlerde de yaya ulaklar kullanıyordu. Ulaşım ve haberleşmede devrim niteliğindeki iki gelişme: Telgraf ve demiryolu merkezi idareyi de güçlendirdi. Özellikle telgraf Avrupa devletlerine paralel bir gelişme göstermiş, telgraf ve posta personeli iyi yetiştirilmiştir. 1847 yılında Sultan Abdülmecid telgrafın Osmanlı'da ilk tecrübesini görünce aygıtı icat eden Samuel Morse’a bir madalya göndererek, onu başarısından dolayı kutlamıştır. 1865 yılında telgraf iletişimi ile ilgili olarak kurulmuş olan Uluslararası Telekomünikasyon'a katılınmış, 1876 yılında da uluslararası posta taşımacılığına geçilmiştir. İki yıl sonra da (UPU) Uluslararası Posta Birliği adlı örgütün kurucularından olunmuştur. Telsiz telgraf 1906'da, manuel telefon da 1909'da kullanılmaya başlandı. Haberleşme imkanları Osmanlı İmparatorluğu'nun ve sonra da Cumhuriyetin ülke üzerindeki süratli kontrolünü, sağlayan müesseselerin başında gelir.
Kaynakça
- ^ İlber Ortaylı,Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi,308
- ^ Arslan, Ozan (2023). Seyahat Süresinin Kısalması. Kitapyurdu Doğrudan Yayıncılık. s. 56-57. ISBN .
- ^ İlber Ortaylı,Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi,s. 512
- ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 27 Ekim 2011 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 2 Ocak 2015.
- ^ . 2 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2015.
- ^ http://www.turkiyat.selcuk.edu.tr/pdfdergi/s29/gozutok.pdf 23 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . s.4
- ^ http://egeweb2.ege.edu.tr/tid/dosyalar/XIX-2_2004/TIDXIX-2_2004-01.pdf[]
- ^ Nesim Yazıcı, “Tanzimat Döneminde Osmanlı Posta Örgütü”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C.6, İstanbul, 1985.
- ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 4 Ocak 2015 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 4 Ocak 2015.
- ^ . 30 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2015.
- ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 4 Ocak 2015 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 4 Ocak 2015.
- ^ http://web.deu.edu.tr/ataturkilkeleri/ai/uploaded_files/file/dergi_27/08%20Kemal%20Ari.pdf 4 Ocak 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde . s.170
- ^ http://web.deu.edu.tr/ataturkilkeleri/ai/uploaded_files/file/dergi_27/08%20Kemal%20Ari.pdf 4 Ocak 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde . s.171
- ^ İlber Ortaylı,Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi,28
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Osmanli Devleti uc kitaya yayilan topraklarinda ulasim ve haberlesmeye azami onemi vermek zorundaydi Imparatorluk topraklarinin guneyi coller merkezi daglar batisi ve dogusu da dusman saldirilar ile tehdit edilmekteydi Cevresindeki devletlere nazaran cografyasi ulasim ve haberlesme acisindan en zor devlet Osmanli idi Bu genis cografyada ulasim hizmetlerinin aksamamasi icin lonca teskilati ve kati kurallar olusturulmustu Makinelesmeye kadar imparatorluk topraklarindaki ulasim ve haberlesme devletin sakindigi bir konu idi demiryolu ve telgraf ile cografi kosullar bir nebze hafifletilmis ve merkezi idare guclenmistir Filistin de tasimacilar 1900UlasimFilistin deki Turk katarinin yok edilmesi Carline Sydney 1920 Ulasim araci sanayi emperyalizmine kadar deve ve yelkenli gemidir Ulasim teknolojisinin ilkelligi nedeniyle buyuk sehirler 19 yuzyil ortalarina kadar zaruri maddelerin temininde de vamli sikinti cektiler Bu konuda degismeler tarimda ulasimda baslayan yavas cagdaslasma ile paralel gitti Gelismis tasima araclari araba gibi kullanilmadigindan insaatta da hafif ve niteliksiz gerecler kullanilmistir 16 yuzyilda Istanbul a gelen Alman seyyah Schweigger Evleri agac ve kerpictendir Buna ragmen bizdeki bina lar kadar pahaliya mal oluyor demistir Osmanli cografyasinin genisligi ve bakim icin gerekli emtianin saglanamamasi atli ulasimdansa devenin tercih edilmesine neden olmustur 19 yuzyila dek de ulasim ve haberlesme organik guce dayanmistir Modern once donemde Osmanli Devleti nde yol agi devletin resmi haberlesme sistemine gore olusmustur Bu yollar Anadolu ve Balkanlar Rumeli de genellikle sag sol ve orta kol olarak ana guzergahlardan ve bunlara bagli ikincil yollardan meydana gelir Ana yol guzergahlarinin merkezi devletin baskenti Istanbul dur Yollar Istanbul dan baslayarak imparatorlugun Anadolu ve Balkanlar Rumeli ndeki topraklarina yayilmistir Osmanli Devleti nin ana yol guzergahlari genel hatlariyla su sekildedir Rumeli Sag Kol Guzergahi Istanbul Catalca Incegiz Midye Vize Pinar hisari Kirkkilise Fakih Fakihler Aydos Prevadi Hacioglu Pazari Divane Ali Karasu Tekfurgolu Babadagi Isakci Tolci Ismail Gecidi Tatar Pinari Yanik Hisar Palanga i Yanik Akkirman Ozi Kefe ve Azak Rumeli Orta Kol Guzergahi Istanbul Buyuk Cekmece Silivri Corlu Burgos Luleburgaz Kuleli Koyu Edirne Habibce Uzunca abad Haskoy Semizce Papasli Filibe Tatar Pazari Ihtiman Sofya Dragoman Sehirkoy Nis Razna Razan Yagodina Hasan Pasa Palangasi Hisarcik ve Belgrad Rumeli Sol Kol Guzergahi Istanbul Silivri Turkmanli Eregli Tekirdagi Tekfurdagi Rodoscuk Malkara Kesan Firecik Mekri Gumulcine Yenice i Karasu Sari Saban Kazlik Praviste Orfan Asiravalne Kiliseli Lankaza Golge Katrin Citroz Yenisehir Catalca Izdin Livadiye Istefe Teb Egriboz ve Gordus Anadolu Sag Kol Guzergahi Uskudar Gebze Gekbuze Dil Hersek Iznik Lefke Sogut Eskisehir Seyyid Gazi Seydigaz Husrev Pasa Hani Bayat Bolvadin Ishakli Aksehir Ilgin Ladik Konya Ismail Ismil Karapinar Eregli Ulukisla Ulukislak Yayla Gulek Cakid Hani Bayrampasa Kervansarayi Adana Kurd Kulagi Payas Bagras Belen Antakya Tenrin Tizin ve Halep Anadolu Orta Kol Guzergahi Uskudar Gebze Iznikmid Izmit Sapanca Hendek Duzce Pazari Bolu Gerede Bayindir Hamamli Cerkes Karacalar Karaca Viran Kochisar Tosya Haci Hamza Osmancik Hacikoyu Merzifon Amasya Turhal Hinis Tokat Sivas Deliklitas Kangal Hasan Celebi Hasan Patrik Malatya Izoli Harput Ergani Biretu l Firat Diyarbakir Mardin Nusaybin Musul Karakus Erbil Ankava Altunkopru Altun Suyu Kerkuk Dakuk Tavuk Tuz Hurmati Ban Yenice ve Bagdat Anadolu Sol Kol Guzergahi Uskudar Gebze Iznikmid Izmit Sapanca Hendek Duzce Pazari Bolu Gerede Bayindir Hamamli Cerkes Karacalar Karaca Viran Kochisar Tosya Haci Hamza Osmancik Hacikoyu Merzifon Ladik Sonisa Ulukoy Niksar Tilemse Yolkaya Haci Murad Murad Kal as Karahisar i Sarki Siran Kelkit Ciftlik Karakulak Askale ve Erzurum Demiryolu 20 yuzyilda yapilan Hicaz Demiryolu Demiryolu idarenin umut bagladigi fakat mali kriz yaratan ve dis borclanmayi arttiran bir arac oldu Muhtelif uluslarin sirketleri tarafindan dosendiklerinden demiryolu hatlari Anadolu kitasinda birbirlerini tamamlayan bir ag meydana getiremediler ve daha dosendiklerinden itibaren gerileyen bir teknoloji ile kurulan bu demiryolu agi asrimiza bir problem olarak devredildi Demiryollari ozellikle 19 yuzyilin son ceyreginde bir yandan zirai hasilayi arttiran Anadolu kitasina muhacirlerin iskanini kolaylastiran ve asayisin kurulmasina yardimci olan bir aractir HaberlesmeOsmanli pullariBir kartpostal 1895 Islam devletlerinde istihbarat ve posta isleri Berid teskilatina bagliydi Osmanli da menzil teskilatina donusen bu orgut ulak ya da tatar adi verilen memurlara sahipti Cok genis topraklara sahip olan Osmanli Devleti nde posta teskilati baslica sorunlardan olmustur Misir dan getirtilen posta guvercinleri cozum uretemeyince bir tatar haberlesme orgutu kurulmustur Tatarlarinin gorevi devletle ordu arasindaki haberlesmeyi saglamaktir Bu teskilat II Mahmud doneminde 1808 1839 kaldirilarak yerine menzil teskilati kurulmustur I Abdulhamit doneminde ise tatarlar bir disipline baglanarak Tataran ocagi olusturulmustur Posta tatarlariyla haberlesme 1840 yilina kadar surmus ve sivil postaciliga kadar Osmanli da haberlesmenin ana ogesi olmustur Gurbuz Azak adli Tatarlar adli eserinde soyle anlatir Bir tatar Uskudar dan Bagdat a on iki Bagdat tan Uskudar a on iki gunde varip donmek zorundadir Asla hicbir tatarin on ucuncu gunu yoktur Ozel bir giysi ve kendilerine has bir kalpak giyerler Tatar giysisini baskalarinin giymesi yasaktir Her otuz iki kilometrede bir menzilhane kurulmustur Menzilhane doludizgin ferman tasiyan tatarin durup dinlendigi karnini doyurdugu temizlenip ust bas degistigi ve at degistirdigi yerlerdir Sarayda padisahlarin buyruklarini teblig icin peyk adi verilen gorevliler bulunurdu Peykler ile birlikte haberlesme gorevlilerine sai ulak tatar capar berid adlari da verilmistir donemine kadar duzenli bir posta sistemi yoktu II Mahmut ve oglu Abdulmecid ilk orgutlenmeleri baslattilar Ilk Posta Teskilati 23 Ekim 1840 tarihinde Abdulmecid tarafindan Nezaret isminde kurulmustur 1840 1842 yillari arasinda ilk Posta Nazirligini Ahmet Sukru Bey yurutmustur Posta Nezareti kurulduktan onemli merkezlerde postaneler acilmistir Ilk postane Istanbul da Yeni Cami avlusunda Postahane i Amire adi ile acilmistir 16 Kasim 1840 tarihinde de ilan edilmistir 1863 yilindan sonra gonderilen postalarda posta pulu kullanilmaya baslanmistir Ilk pullar Londra da bastirilmistir Posta hizmetleri icin Avusturya Fransa Rusya Almanya ve Ingiltere gibi yabanci devletlere imtiyazlar verilmis degisik kentlerde 72 adet postane acilmistir Haberlesme ve posta orgutu daha sonra telgraf dosenen yerler haric at deve daglik yerlerde de yaya ulaklar kullaniyordu Ulasim ve haberlesmede devrim niteligindeki iki gelisme Telgraf ve demiryolu merkezi idareyi de guclendirdi Ozellikle telgraf Avrupa devletlerine paralel bir gelisme gostermis telgraf ve posta personeli iyi yetistirilmistir 1847 yilinda Sultan Abdulmecid telgrafin Osmanli da ilk tecrubesini gorunce aygiti icat eden Samuel Morse a bir madalya gondererek onu basarisindan dolayi kutlamistir 1865 yilinda telgraf iletisimi ile ilgili olarak kurulmus olan Uluslararasi Telekomunikasyon a katilinmis 1876 yilinda da uluslararasi posta tasimaciligina gecilmistir Iki yil sonra da UPU Uluslararasi Posta Birligi adli orgutun kurucularindan olunmustur Telsiz telgraf 1906 da manuel telefon da 1909 da kullanilmaya baslandi Haberlesme imkanlari Osmanli Imparatorlugu nun ve sonra da Cumhuriyetin ulke uzerindeki suratli kontrolunu saglayan muesseselerin basinda gelir Kaynakca Ilber Ortayli Turkiye Teskilat ve Idare Tarihi 308 Arslan Ozan 2023 Seyahat Suresinin Kisalmasi Kitapyurdu Dogrudan Yayincilik s 56 57 ISBN 9786057208378 Ilber Ortayli Turkiye Teskilat ve Idare Tarihi s 512 Arsivlenmis kopya PDF 27 Ekim 2011 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 2 Ocak 2015 2 Ocak 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 2 Ocak 2015 http www turkiyat selcuk edu tr pdfdergi s29 gozutok pdf 23 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde s 4 http egeweb2 ege edu tr tid dosyalar XIX 2 2004 TIDXIX 2 2004 01 pdf olu kirik baglanti Nesim Yazici Tanzimat Doneminde Osmanli Posta Orgutu Tanzimattan Cumhuriyete Turkiye Ansiklopedisi C 6 Istanbul 1985 Arsivlenmis kopya PDF 4 Ocak 2015 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 4 Ocak 2015 30 Aralik 2014 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 2 Ocak 2015 Arsivlenmis kopya PDF 4 Ocak 2015 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 4 Ocak 2015 http web deu edu tr ataturkilkeleri ai uploaded files file dergi 27 08 20Kemal 20Ari pdf 4 Ocak 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde s 170 http web deu edu tr ataturkilkeleri ai uploaded files file dergi 27 08 20Kemal 20Ari pdf 4 Ocak 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde s 171 Ilber Ortayli Turkiye Teskilat ve Idare Tarihi 28