Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Saha Bölgesi'nin 1632'de Ruslar tarafından işgaline kadar Sahaların yazılı bir edebiyatı yoktu ancak oldukça zengin bir halk edebiyatı literatürüne sahiplerdi. Bu halk edebiyatı malzemelerinin başında ve ona bağlı manzum halk edebiyatı ürünleri gelmektedir. Bu ürünün kendine has bir geleneği bulunmakta ve birçok farklı hikâyeden oluşmaktadır. Hikâyelerin her biri kahramanının adıyla anılmakta ve olonhohut adı verilen özel anlatıcıları vardır. Olonhohutlar; tarihi geleneğe bağlı kalarak kahramanları ve olayları ayrıntılı bir şekilde anlatır, anlatımı zengin mecazlar ve benzetmelerle süsler, başarıyla uygularlar. Olonhohutların anlattığı bu hikâyeler bir zincir oluşturarak Olonho çatısında toplanır. Şu ana kadar derlenebilen en önemli olonholar şunlardır: Er Soğotoh, Ürüng Uolan, Nurgun Bootor, Kulun Kulustuur, Bahımmı Baatır, Erbextey Bergen, Mülcü Böğö, Sün Caahın.
Diğer halk edebiyatı ürünlerinde bılırgı sehen (efsane), kepseen (halk hikâyesi), üge (masal), ostuoruya (masal) algıs (alkış, ilahi), ırıa (yır, türkü), xohoon (koşuk), kırııstar (beddua), bilgeler (inanışlar), ös xohoonnoro (atasözleri), taabırınnar (bilmeceler) gibi türler ilk akla gelenlerdir. Bu zengin halk edebiyatı malzemesinin yazılı edebiyata geçişi ancak 1819 yılları arasında Rus alfabesi temelli özerk bir yazıya geçişle mümkün olmuştur. Ruslar bu alfabeyi Hristiyanlığı yaymak ve folklor malzemelerini derlemek amacıyla kullanmıştır.
Bu sırada Rusya ve Saha Cumhuriyeti dışında Modern Sahaca olarak adlandırılabilecek dilin ilk yazılı örneğine, 1692 yılında Nikolaas Witsen adlı bir gezginin Amsterdam'da yayınladığı Noord en Oost Tartarye (Kuzey ve Doğu Tatarcası) adlı kitapta geçen parçalar olarak kabul edilir. Bu kitapın ilk baskısında Sahaca 35 kelime ve 29 sayı yer aldı ve Hollandaca karşılıkları verildi. Kelimeler hem Kiril hem de Latin alfabesiyle gösterildi. 1705 yılındaki ikinci baskısında ise "Babamız" adlı Sahaca duaya yer verildi. Bu kitap 1785 yılında tekrar basıldı ve Sahacaya çevirisi yapıldı. Saha edebiyatının ilk yerli eseri ise (1800-1862) tarafında 1848 yılında kaleme alınan Ahtıılar (Hatıralar) adlı eserdir.
20. yüzyıl başlarında 1905 Rus Devrimi'nin verdiği rahatlamayla Saha Soyuha (Sahaların Birliği) adlı derneği kurulması ve Saha Olonho (1908-1909, Saha Hayatı), Saha Doyduta (1907-1908, Saha Ülkesi), Saha Sanata (1912-1915, Sahaların Sesi) adlı dergiler ile Rusça-Sahaca Yakutskiy Kray adlı gazetenin çıkarılmasıyla Sahaca edebiyat dili olarak yaygınlaşmaya başlamıştır. Sahaların ilk klasik yazarları olarak Aleksey Eliseeviç Kulakovskiy (1877-1926), A. İ. Sofanov (1886-1935), N. D. Neustroev'i (1894-1926) edebiyat tarihleri ve antolojilerine almışlardır. 1900 yılında kaleme aldığı Bayanay Algıha (Nehrin Armağanları / Orman Ruhu'nun Dünyası) adlı şiiri Sahacanın ilk edebi eseri sayılır. Kulakovskiy'in Oyun Tüle (Şaman'ın Rüyası), Saha Cahtalların Metiriettere (Saha Kadınlarının Portreleri) adlı şiirleri ile 1912 yılında Yakutskay Intelligentsii'ye (Saha Aydınları) tebliğ edilmiş ve çok beğenilmiştir fakat bu tebliğ yasaklanmış ve ancak 1992'de yayınlanabilmiştir. Kulakovskiy, 1925'te Bakü'de yapılan I. Türkoloji Kurultayı'na delege olarak katılmış ve geri dönerken bilinmeyen bir hastalıktan dolayı 6 Haziran 1926'da Moskova'da öldüğü duyurulmuştur. Sofanov'un İye Doydu (Anayurt) adlı şiiri ile Cadanı Çakıp (Zavallı Yakup) adlı tiyatro oyunu bugün dahi etkisini sürdürmektedir. Sofanov 1928 yılında yaptığı bir konuşmadan dolayı beş yıllık bir sürgüne gönderilmiştir. Sürgündeyken hastalanan yazar 1935'te ölmüştür. Neustroev ise Sahaların ilk komedi tiyatrosu yazarıdır ve Sahaların modern tiyatrosunun kurucusu kabul edilmektedir. Neustroev yazdığı Dikaya Jizn (Vahşi Hayat), Timir Con Oğoloro (Demir Milletin Çocukları), Kuhağan Tıın (Kötü Ruh), Tieteybit (Aceleci) gibi eserleriyle bugüne kadar etkisini sürdürmüştür. Eserleri 1930'dan sonra yasaklanmış ancak 1950'den sonra kısmen yayınlanmıştır.
27 Nisan 1922'de Yakutistan Özerk Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla bölgede önemli değişiklikler meydana gelmiş, Sovyet ideolojisi yeni ekonomik ve kültür politikalarını yaymak için edebiyatı bir araç olarak görmüştür. Bu konuda , S. A. Novgorodov, N. D. Neustroev, A. A. İvanov gibi bazı Saha aydınları rejimi desteklerken V. Leontev, P.V. Ksenofontov gibi aydınlar da rejime muhalif olmuştur. Yakut Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin ilk devlet başkanı da olan , önceleri Saha Sovyet Edebiyatı'nın kurucusu olarak gösterilirken 1937'de milliyetçilikle suçlanmış, 1937'de hapishanede ölmüştür. Yazar, Könül Irıata (Özgürlük Türküsü) şiirinde ve Kıhııl Oyun (Kızıl Şaman) manzum tiyatrosunda folklorik malzemeyi çok iyi kullanmıştır. Ayrıca çocukluğundaki destan bilgisinden faydalanarak kaleme aldığı 36 bin dizelik Culuruyar Nurgun Bootur (Engel Tanımaz Nurgun Bootur) adlı dokuz bölümlük kahramanlık destanı bugün Sahaların gururu sayılmaktadır. Uzun yıllar yasaklı kalmasına rağmen yazarın külliyatı 1958-1969 yılları arasında Sahaca 7 cilt halinde yayınlanmıştır.
ile başlayan Saha Sovyet Edebiyatı 1920'li yıllarda P. N. Çernih-Yakutskiy, Aleksey Andreeviç İvonov-Künde, Arhip Georgieviç Kudrin-Abağıınıskay, Nikaloy Egoroviç Mordinov-Amma Aççıgıya, Stepan Afanaseviç Savvin-Kün Ciribine, Gerasim Dmitrieviç Byastinov, Mihail Nikolaeviç Timofeev-Tereşkin gibi yazarlar tarafından temsil edilmiştir. 1930'lu yılların yazarları ise Borogonskay, Beriyak ve Çağılgan gibi edebi açıdan zayıf olan ideolojik yazarlardır. Bu döneme damgasını vuran yazarlar Semen Stepanoviç Yakovlev-Erilik Eristiin ve Stepan Pavloviç Efremov'dur. II. Dünya Savaşı sırasında P. Yakovleviç-Tulaahınan, V. A. Protodyakov-Kulantay ve D. S. Fedorov-Taas gibi yazarlar ön plan çıkmıştır. Savaş sonrasında S. R. Kulaçikov-Elleya, D. K. Sivtsev-Suorun Omollon, B. Habırııs ve İ. Ertyukov önemli eserler vermişlerdir.
Ülkede bugüne kadar 700.000 civarında Sahaca kitap basılmıştır. Günümüzde Rusça-Sahaca karışık 3 dergi, 28 gazete yayınlanmaktadır. Bunun dışında Sahaca birçok radyo ve televizyon yayını yapılmaktadır.
Kaynakça
- ^ M. Fatih Kirişçioğlu, Saha (Yakut) Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara,1999.
- ^ M. Fatih Kirişçioğlu. "Olonkho Metinlerinin Toplanması ve Araştırılması", Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Konya, 2003, S. 13, s. 227-233.
- ^ Nicolaes Witsen. Noord en Oost Tartarye, Amsterdam, 1692.
- ^ Предпосылки возникновения якутской книги. Память Якутии. 3 Kasım 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (Dil: Rusça, Son Erişim: 22/02/2020.)
- ^ a b Hayit Baymirza. "Yakut (Saha)'ların Menşe Meselesi", Sovyetler Birliği'ndeki Türklüğün ve İslam'ın Bazı Meseleleri, İstanbul, 1987, s. 47-49.
- ^ Klakovskaya, Lyudmila. Eksekyulyakh, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, C. 1, S. 19, s. 305-312, 2013.
- ^ Duranlı, Muvaffak. A. E. Kulakovskij, The Founder of Modern Sakha Poetry and His Critical Product is "Gifts of The River", Journal of Turkish World Studies, C. VII, S. 1, s. 55-65, İzmir, 2007.
- ^ Yuriy Vasilyev. "Yakutların Üç Klasiği" Türk Dünyası Anayurttan Atayurda, 2 (1), Ankara, 1993. s. 39-42.
- ^ Maksimova, P. V. Yakutska Literatura, Yakutsk, 1994.
- ^ Samir Kazımoğlu. "Saha (Yakut) Türklerinin Edebiyatı", Türk Toplulukları Edebiyatı, C. II, Ankara, 1997.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Saha Bolgesi nin 1632 de Ruslar tarafindan isgaline kadar Sahalarin yazili bir edebiyati yoktu ancak oldukca zengin bir halk edebiyati literaturune sahiplerdi Bu halk edebiyati malzemelerinin basinda ve ona bagli manzum halk edebiyati urunleri gelmektedir Bu urunun kendine has bir gelenegi bulunmakta ve bircok farkli hikayeden olusmaktadir Hikayelerin her biri kahramaninin adiyla anilmakta ve olonhohut adi verilen ozel anlaticilari vardir Olonhohutlar tarihi gelenege bagli kalarak kahramanlari ve olaylari ayrintili bir sekilde anlatir anlatimi zengin mecazlar ve benzetmelerle susler basariyla uygularlar Olonhohutlarin anlattigi bu hikayeler bir zincir olusturarak Olonho catisinda toplanir Su ana kadar derlenebilen en onemli olonholar sunlardir Er Sogotoh Urung Uolan Nurgun Bootor Kulun Kulustuur Bahimmi Baatir Erbextey Bergen Mulcu Bogo Sun Caahin Tarafindan 1701 Yilinda Cizilmis Nicolaes Witsen in Portresi Nicolaes Witsen in Noord en Oost Tartarye eserinde Sahacanin ilk yazili orneklerine rastlanir Noord en Oost Tartarye adli eserinde Nicholaes Witsen Tarafindan Sahalarin ve Sahaca Konusan Kisilerin Ilk TasviriSaha Samanlari sozlu edebiyatin ve dil varliginin korunmasinda ve gelistirilmesi onemli roller ustlenmistir Diger halk edebiyati urunlerinde bilirgi sehen efsane kepseen halk hikayesi uge masal ostuoruya masal algis alkis ilahi iria yir turku xohoon kosuk kiriistar beddua bilgeler inanislar os xohoonnoro atasozleri taabirinnar bilmeceler gibi turler ilk akla gelenlerdir Bu zengin halk edebiyati malzemesinin yazili edebiyata gecisi ancak 1819 yillari arasinda Rus alfabesi temelli ozerk bir yaziya gecisle mumkun olmustur Ruslar bu alfabeyi Hristiyanligi yaymak ve folklor malzemelerini derlemek amaciyla kullanmistir Bu sirada Rusya ve Saha Cumhuriyeti disinda Modern Sahaca olarak adlandirilabilecek dilin ilk yazili ornegine 1692 yilinda Nikolaas Witsen adli bir gezginin Amsterdam da yayinladigi Noord en Oost Tartarye Kuzey ve Dogu Tatarcasi adli kitapta gecen parcalar olarak kabul edilir Bu kitapin ilk baskisinda Sahaca 35 kelime ve 29 sayi yer aldi ve Hollandaca karsiliklari verildi Kelimeler hem Kiril hem de Latin alfabesiyle gosterildi 1705 yilindaki ikinci baskisinda ise Babamiz adli Sahaca duaya yer verildi Bu kitap 1785 yilinda tekrar basildi ve Sahacaya cevirisi yapildi Saha edebiyatinin ilk yerli eseri ise 1800 1862 tarafinda 1848 yilinda kaleme alinan Ahtiilar Hatiralar adli eserdir I Altay Yakut Dil Konferansi Katilimcilari Yakutsk 1934 Soldan Saga Oturanlar G U Germogenov P A Oyunsky Bilinmiyor G V Ksenofontov Soldan Saga Ayaktakiler N I Stepanov V M Novikov Milliyetcilik yaptiklari iddiasiyla bu resimdeki Ksenofontov idam edilmis Oyunsky supheli sekilde olmus digerleri ise baski altina alinmistir 20 yuzyil baslarinda 1905 Rus Devrimi nin verdigi rahatlamayla Saha Soyuha Sahalarin Birligi adli dernegi kurulmasi ve Saha Olonho 1908 1909 Saha Hayati Saha Doyduta 1907 1908 Saha Ulkesi Saha Sanata 1912 1915 Sahalarin Sesi adli dergiler ile Rusca Sahaca Yakutskiy Kray adli gazetenin cikarilmasiyla Sahaca edebiyat dili olarak yayginlasmaya baslamistir Sahalarin ilk klasik yazarlari olarak Aleksey Eliseevic Kulakovskiy 1877 1926 A I Sofanov 1886 1935 N D Neustroev i 1894 1926 edebiyat tarihleri ve antolojilerine almislardir 1900 yilinda kaleme aldigi Bayanay Algiha Nehrin Armaganlari Orman Ruhu nun Dunyasi adli siiri Sahacanin ilk edebi eseri sayilir Kulakovskiy in Oyun Tule Saman in Ruyasi Saha Cahtallarin Metiriettere Saha Kadinlarinin Portreleri adli siirleri ile 1912 yilinda Yakutskay Intelligentsii ye Saha Aydinlari teblig edilmis ve cok begenilmistir fakat bu teblig yasaklanmis ve ancak 1992 de yayinlanabilmistir Kulakovskiy 1925 te Baku de yapilan I Turkoloji Kurultayi na delege olarak katilmis ve geri donerken bilinmeyen bir hastaliktan dolayi 6 Haziran 1926 da Moskova da oldugu duyurulmustur Sofanov un Iye Doydu Anayurt adli siiri ile Cadani Cakip Zavalli Yakup adli tiyatro oyunu bugun dahi etkisini surdurmektedir Sofanov 1928 yilinda yaptigi bir konusmadan dolayi bes yillik bir surgune gonderilmistir Surgundeyken hastalanan yazar 1935 te olmustur Neustroev ise Sahalarin ilk komedi tiyatrosu yazaridir ve Sahalarin modern tiyatrosunun kurucusu kabul edilmektedir Neustroev yazdigi Dikaya Jizn Vahsi Hayat Timir Con Ogoloro Demir Milletin Cocuklari Kuhagan Tiin Kotu Ruh Tieteybit Aceleci gibi eserleriyle bugune kadar etkisini surdurmustur Eserleri 1930 dan sonra yasaklanmis ancak 1950 den sonra kismen yayinlanmistir 27 Nisan 1922 de Yakutistan Ozerk Cumhuriyeti nin kurulmasiyla bolgede onemli degisiklikler meydana gelmis Sovyet ideolojisi yeni ekonomik ve kultur politikalarini yaymak icin edebiyati bir arac olarak gormustur Bu konuda S A Novgorodov N D Neustroev A A Ivanov gibi bazi Saha aydinlari rejimi desteklerken V Leontev P V Ksenofontov gibi aydinlar da rejime muhalif olmustur Yakut Ozerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti nin ilk devlet baskani da olan onceleri Saha Sovyet Edebiyati nin kurucusu olarak gosterilirken 1937 de milliyetcilikle suclanmis 1937 de hapishanede olmustur Yazar Konul Iriata Ozgurluk Turkusu siirinde ve Kihiil Oyun Kizil Saman manzum tiyatrosunda folklorik malzemeyi cok iyi kullanmistir Ayrica cocuklugundaki destan bilgisinden faydalanarak kaleme aldigi 36 bin dizelik Culuruyar Nurgun Bootur Engel Tanimaz Nurgun Bootur adli dokuz bolumluk kahramanlik destani bugun Sahalarin gururu sayilmaktadir Uzun yillar yasakli kalmasina ragmen yazarin kulliyati 1958 1969 yillari arasinda Sahaca 7 cilt halinde yayinlanmistir ile baslayan Saha Sovyet Edebiyati 1920 li yillarda P N Cernih Yakutskiy Aleksey Andreevic Ivonov Kunde Arhip Georgievic Kudrin Abagiiniskay Nikaloy Egorovic Mordinov Amma Accigiya Stepan Afanasevic Savvin Kun Ciribine Gerasim Dmitrievic Byastinov Mihail Nikolaevic Timofeev Tereskin gibi yazarlar tarafindan temsil edilmistir 1930 lu yillarin yazarlari ise Borogonskay Beriyak ve Cagilgan gibi edebi acidan zayif olan ideolojik yazarlardir Bu doneme damgasini vuran yazarlar Semen Stepanovic Yakovlev Erilik Eristiin ve Stepan Pavlovic Efremov dur II Dunya Savasi sirasinda P Yakovlevic Tulaahinan V A Protodyakov Kulantay ve D S Fedorov Taas gibi yazarlar on plan cikmistir Savas sonrasinda S R Kulacikov Elleya D K Sivtsev Suorun Omollon B Habiriis ve I Ertyukov onemli eserler vermislerdir Ulkede bugune kadar 700 000 civarinda Sahaca kitap basilmistir Gunumuzde Rusca Sahaca karisik 3 dergi 28 gazete yayinlanmaktadir Bunun disinda Sahaca bircok radyo ve televizyon yayini yapilmaktadir Kaynakca M Fatih Kiriscioglu Saha Yakut Grameri Turk Dil Kurumu Yayinlari Ankara 1999 M Fatih Kiriscioglu Olonkho Metinlerinin Toplanmasi ve Arastirilmasi Turkiyat Arastirmalari Dergisi Konya 2003 S 13 s 227 233 Nicolaes Witsen Noord en Oost Tartarye Amsterdam 1692 Predposylki vozniknoveniya yakutskoj knigi Pamyat Yakutii 3 Kasim 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde Dil Rusca Son Erisim 22 02 2020 a b Hayit Baymirza Yakut Saha larin Mense Meselesi Sovyetler Birligi ndeki Turklugun ve Islam in Bazi Meseleleri Istanbul 1987 s 47 49 Klakovskaya Lyudmila Eksekyulyakh Karadeniz Uluslararasi Bilimsel Dergi C 1 S 19 s 305 312 2013 Duranli Muvaffak A E Kulakovskij The Founder of Modern Sakha Poetry and His Critical Product is Gifts of The River Journal of Turkish World Studies C VII S 1 s 55 65 Izmir 2007 Yuriy Vasilyev Yakutlarin Uc Klasigi Turk Dunyasi Anayurttan Atayurda 2 1 Ankara 1993 s 39 42 Maksimova P V Yakutska Literatura Yakutsk 1994 Samir Kazimoglu Saha Yakut Turklerinin Edebiyati Turk Topluluklari Edebiyati C II Ankara 1997