Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu maddedeki bilgilerin için ek kaynaklar gerekli. (Ocak 2017) () |
Teleskop veya ırakgörür,uzaydan gelen her türlü radyasyonu alıp görüntüleyen astronomların kullandığı, bir rasathane cihazıdır. 1608 yılında Hans Lippershey (Hollandalı gözlük üreticisi) tarafından icat edilmiştir ve 1609 yılında Galileo Galilei tarafından ilk defa gökyüzü gözlemleri yapmakta kullanılmıştır. Uzaydaki cisimlerden yansıyarak veya doğrudan gelen görülen ışık, ultraviyole ışınlar, kızılötesi ışınlar, röntgen ışınları, radyo dalgaları gibi her türlü elektromanyetik yayınlar; kozmos hakkında bilgi toplamak için çok gerekli kanıtlardır. Bu kanıtlar, klasik manada optik teleskoplarla ya da çok daha modern radyo teleskoplarla incelenir.
Teleskop yapısı
Teleskop yapı olarak objektif, oküler ve bu mercekleri muhafaza eden bir tüpten meydana gelmiştir. Objektif cinsine göre iki tür teleskop vardır. Uzaydan gelen ışıklar teleskop içinde bir aynaya çarpıp, prizmadan geçtikten sonra göze geliyorsa bu türe teleskop denir. Uzaydan gelen ışıklar merceklerden doğrudan geçip göze geliyorsa bu türe de kırıcı teleskop adı verilir.
Teknik özellikleri
Teleskobun gücü, topladığı ışık miktarıyla orantılıdır. Teleskobun objektif çapı büyüdükçe ışık toplama kabiliyeti artar. Mesela, 50 mm çaplı bir teleskop 5 mm çaplı gözbebeğine oranla (50/5)² veya 100 kat daha çok ışık toplar. Teleskoplarda yansıma kayıpları olabileceği için bu miktar yüzde on kadar azalır. Astronomlar parlaklık farklarını logaritmik artan değerler şeklinde tarif etmişlerdir. Parlaklıktaki 100 kat fark, teleskop skalasında 5 değeriyle görülür. Karanlık gecede insan gözü ışık şiddeti 5 değerli yıldızı görebilir. Kaliforniya'daki 'nda bulunan Hale Teleskobu'nun objektif çapı 5,1 metredir. Bu teleskop göze nazaran bir milyon kat ışık toplar.[]
Teleskopta teşekkül eden görüntünün netliği atmosferin menfî yönde etkisine bağlı olarak değişir. Teleskoptaki kararlılık iki için geçerlidir. Atmosfer şartları, bazen bu açıyı 0,25 yay saniyeye kadar düşürür. Bu durumda inceleme yapılan yıldız değil de yakınındaki yıldıza ait görüntüler kaydedilebilir.
Teleskopta görülebilecek bir cisim, aşağıdaki formülle ifade edilir:
- Yay derecesi = 2,5 · 106 · λ / a
λ, radyasyonun dalga boyu ve a teleskop objektif açıklığıdır.
Teleskopun görevleri: radyasyon toplama, çözümleme ve büyültmedir. En önemli görevi ise radyasyon toplamadır. Teleskopta adı verilen mercek ya da objektif aynasının ışık toplama yüzeyi arttıkça ışık toplama gücü de artar.
Gök cismini inceleyen teleskobun Dünya dönüşünü takip edecek yukarı aşağı ve yana hareket etmesi için takip düzenleri vardır. Hareketlerin çok hassas olması gerekir. Atmosfer etkilerinin de hesaba katılarak teleskop konumuna hareket verilir. Teleskop hareketleri modern teleskoplarda elektronik devreler ve bilgisayar yardımıyla yürütülür.
Yapısına göre optik teleskop çeşitleri
- Kırılmalı teleskop (refraktör-mercekli teleskop): En eski ve ilk bulunan teleskop türüdür. Günümüzde de halen kullanılmaktadır. Burada ışık bir mercekten kırılarak geçmektedir. Başta tek elemanlı objektifler kullanılarak bu teleskoplar imal edilmekteyken akromatik merceklerin bulunması ile akromatik olarak imal edilmeye başlanmıştır. 3 elemanlı apokromatik hatta 4 elemanlı süper akromatik objektifli olanları da vardır.
- Newton'un aynalı teleskopu: Isaac Newton'un tasarlamış olduğu teleskopta sistem şöyledir: borunun aşağı tarafında bir içbükey objektif aynası bulunur. Bu ayna ışığı kırar ve borunun başlangıç kısmındaki herhangi bir odak noktasında toplar. Bir düz ayna 45 derecelik bir açıyla odağın ön tarafına yerleştirilmiştir. Bu ayna görüntüyü gözetleme deliğindeki mercek üzerine yansıtır.
- Cassegrain aynalı teleskop: Bu sistemde ışık Newton modelindekinden daha fazla bir uzaklık katetti, çünkü Guilliame Cassegrain ışık demetini kendi üzerine katlama sanatını keşfetti. Böylece ışığın kendini bir noktada toplamasına gerek kalmadı. Yani teleskop, kendi içinde oldukça uzun bir odak uzaklığına kavuştu da denilebilir. Bu sistemde apertürün merkezinde de bir delik bulunmakta. Işık sisteme girdikten sonra objektif tarafından odak noktasının önündeki aynaya düşürülür. Bu ayna, görüntüyü apertürün merkezinde bulunan delikten geçirecek şekilde yansıtır ve objektifin arkasında bulunan gözetleme kısmının merceği üzerine gönderir.
- Coude aynalı teleskop: Bu teleskop, Cassegrain teleskopuna bir ayna daha ekleyerek yapılmıştır. Amaç, çok daha uzun bir odak uzaklığı elde etmektir. Yine objektifdeki deliğin önüne konan bu ayna, ışığı kırıp teleskop altında bulunan gözetleme bölümündeki mercek üzerine düşmesini sağlar. Böylece teleskop ışık kaynağını izlediği sürede astronomların da odakta bulunan ağır ve kompleks ölçüm aletlerinin yerlerini değiştirmelerine gerek kalmaz.
- (hem aynalı hem mercekli) sistemler: Aynalı ve mercekli teleskoplar gökyüzünün iyi incelenmesi adına tek başlarına yeterince iyi göstermemektedir. Mercekli teleskoplar büyük bir alanı gösterebilir, fakat gece görüşlerini o kadar da iyi yansıtamaz. Gece çekilen fotoğraflar genelde çok koyudur. Aynalı teleskoplar ise renk hataları yapmamalarına mukabil gösterebildikleri alan sınırlıdır. Bu sebeplerden dolayı hem ayna, hem mercek bulunduran katadyoftrik sistem oluşturulmuştur. Schmidt teleskobu bu özelliğe sahip olarak yıldızların, meteor ve benzerlerinin incelenmesinde oldukça faydalı bir sistemdir.
Büyük teleskoplar
Dünyadaki en büyük yansıtıcı teleskop, Hawai'deki W. M. Keck Rasathanesi'nde bulunan . Burada çapları 10 m olan, her biri 36 adet altıgen şeklinde bilgisayar kontrollü aynaya sahip ve büyük bir yansıtıcı yüzey oluşturmak amacıyla birlikte çalışan iki tane teleskop vardır. Dünya'daki en büyük ise Wisconsin'deki 'nde bulunan yalnızca 1 metrelik bir çapa sahip 'dir.
Radyo teleskopları
Radyo teleskopları, yapı itibarıyla optik teleskoplara benzer. Uzaydan gelen elektromanyetik yayınları alabilmek için 100 metre çapında antenler kullanılır. Anten, ışığın ayna vasıtasıyla odaklanması biçiminde elektromanyetik yayını, odakları ve çok hassas radyo alıcılarında yükseltilerek incelenmesine imkân tanır.
Uzay teleskopları
1983 sonlarında uzay bilim insanları, uzun mesafeleri daha hassas görebilmek gayesiyle çok maksatlı uzay teleskobunu Dünya etrafındaki yörüngesine oturttular. Uzay teleskopu, ışığı toparlayan 2,4 metre boyunda Cassegrain reflektörü yardımıyla ultraviole astronomisinde çığır açmıştır. Bu proje, NASA ile ESA'nın ortak yapımıdır.[]
Uzay teleskobunun faaliyete geçmesiyle:
- Gözlemler yeryüzeyinden 500 km yükseklikten gece-gündüz devam eder.
- Atmosferin yuttuğu bazı elektromanyetik radyasyonlarla morötesi ve kızılötesi ışınların bir kısmı tespit edilir. Yeryüzünden en yüksek dağ tepesinden dahi bu radyasyonlar kaydedilmemektedir.
- Atmosferin özelliği dolayısıyla cisimlere ait görüntülerin birbirine etkisi ortadan kalkabilir. Böylece küçük bir cisimden gelen ışığın teferruatlı incelenmesi mümkün olur.
Uzay teleskobu dört ana sistemden meydana gelir:
- Teleskop, ışığı toplayıp cihazlar bölümüne gönderir.
- Cihazlar bölümü, teleskoptan gelen ışığı analiz eder.
- Jeneratör, Güneş enerjisini elektrik enerjisine çevirerek teleskop ve cihazları besler.
- Kontrol sistemleri, ısı ve elektrik kontrolünü yapar, Dünya ile irtibat sağlar.
Uzay mekiği aracılığıyla yörüngeye yerleştirilen uzay teleskobunun çalışma süresi 15 yıldır.[] Her 2,5 senede bir astronomlar tarafından ara bakımlarının yapılması gerekmektedir. Büyük onarımlar için uzay mekiği aracılığıyla Dünya'ya geri getirmek de mümkündür.
Uzay teleskobunun cihazlar bölümü ilmî araştırmaların yapılmasına yarayan beş cins cihazdan meydana gelmiştir:[]
- Geniş sahalı gezegenler kamerası: Bu kameranın görevi, gezegenler arası kozmik mesafeleri tespit edip gezegenlerin fotoğraflarını çekmektir.
- Zayıf görüntüler kamerası: Bu kameranın görevi, 120 ile 700 nm dalga boyundaki ışıkları tespit etmektir. Bu ışıklar, Dünya yüzeyinden en kuvvetli teleskoplarla dahi görülemez. Bu cihaz, böylece galaksilerdeki yıldızların mesafelerini tayin etmekte kullanılır.
- Zayıf görüntü spektrometresi: Bu cihaz, 70 nm dalga boyundaki ışıkları analiz eder. Aktif galaksi merkezlerinin fizikî ve kimyevî yapılarını inceler.
- Yüksek güçlü spektrometre: Dalga boyu 110 ile 320 nm olan ışıkları analiz eder. Yıldızlararası gazların bileşimlerini ve fizikî hallerini incelemeye yarar. Büyük kızıl yıldızlarda kütle kaybolmasının tespiti, bu spektrometreyle yapılabilmektedir.
- Yüksek süratli fotometre: Bu cihaz, uzaydaki muhtelif ışık kaynaklarının şiddetini galaksi ışıklarından süzerek ölçmeye yarar. 120 nm dalga boyundaki ışıkları 1/1000 saniyede filtreleyebilir. Atmosfer, böyle bir ölçüme hiçbir zaman müsaade etmez.
Kaynaklar
Dış bağlantılar
- Teleskop Astronomi23 Kasım 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Teleskoplar hakkında Türkçe bilgi ve tecrübelerin yer aldığı kapsamlı bir forum.
| Wikimedia Commons'ta Teleskop ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bu maddedeki bilgilerin dogrulanabilmesi icin ek kaynaklar gerekli Lutfen guvenilir kaynaklar ekleyerek maddenin gelistirilmesine yardimci olun Kaynaksiz icerik itiraz konusu olabilir ve kaldirilabilir Kaynak ara Teleskop haber gazete kitap akademik JSTOR Ocak 2017 Bu sablonun nasil ve ne zaman kaldirilmasi gerektigini ogrenin Teleskop veya irakgorur uzaydan gelen her turlu radyasyonu alip goruntuleyen astronomlarin kullandigi bir rasathane cihazidir 1608 yilinda Hans Lippershey Hollandali gozluk ureticisi tarafindan icat edilmistir ve 1609 yilinda Galileo Galilei tarafindan ilk defa gokyuzu gozlemleri yapmakta kullanilmistir Uzaydaki cisimlerden yansiyarak veya dogrudan gelen gorulen isik ultraviyole isinlar kizilotesi isinlar rontgen isinlari radyo dalgalari gibi her turlu elektromanyetik yayinlar kozmos hakkinda bilgi toplamak icin cok gerekli kanitlardir Bu kanitlar klasik manada optik teleskoplarla ya da cok daha modern radyo teleskoplarla incelenir The 100 inch 2 54 m Los Angeles USA yakinlari Teleskop yapisiTeleskop yapi olarak objektif okuler ve bu mercekleri muhafaza eden bir tupten meydana gelmistir Objektif cinsine gore iki tur teleskop vardir Uzaydan gelen isiklar teleskop icinde bir aynaya carpip prizmadan gectikten sonra goze geliyorsa bu ture teleskop denir Uzaydan gelen isiklar merceklerden dogrudan gecip goze geliyorsa bu ture de kirici teleskop adi verilir Teknik ozellikleriTeleskobun gucu topladigi isik miktariyla orantilidir Teleskobun objektif capi buyudukce isik toplama kabiliyeti artar Mesela 50 mm capli bir teleskop 5 mm capli gozbebegine oranla 50 5 veya 100 kat daha cok isik toplar Teleskoplarda yansima kayiplari olabilecegi icin bu miktar yuzde on kadar azalir Astronomlar parlaklik farklarini logaritmik artan degerler seklinde tarif etmislerdir Parlakliktaki 100 kat fark teleskop skalasinda 5 degeriyle gorulur Karanlik gecede insan gozu isik siddeti 5 degerli yildizi gorebilir Kaliforniya daki nda bulunan Hale Teleskobu nun objektif capi 5 1 metredir Bu teleskop goze nazaran bir milyon kat isik toplar kaynak belirtilmeli Teleskopta tesekkul eden goruntunun netligi atmosferin menfi yonde etkisine bagli olarak degisir Teleskoptaki kararlilik iki icin gecerlidir Atmosfer sartlari bazen bu aciyi 0 25 yay saniyeye kadar dusurur Bu durumda inceleme yapilan yildiz degil de yakinindaki yildiza ait goruntuler kaydedilebilir Teleskopta gorulebilecek bir cisim asagidaki formulle ifade edilir Yay derecesi 2 5 106 l a l radyasyonun dalga boyu ve a teleskop objektif acikligidir Teleskopun gorevleri radyasyon toplama cozumleme ve buyultmedir En onemli gorevi ise radyasyon toplamadir Teleskopta adi verilen mercek ya da objektif aynasinin isik toplama yuzeyi arttikca isik toplama gucu de artar Gok cismini inceleyen teleskobun Dunya donusunu takip edecek yukari asagi ve yana hareket etmesi icin takip duzenleri vardir Hareketlerin cok hassas olmasi gerekir Atmosfer etkilerinin de hesaba katilarak teleskop konumuna hareket verilir Teleskop hareketleri modern teleskoplarda elektronik devreler ve bilgisayar yardimiyla yurutulur Yapisina gore optik teleskop cesitleriKirilmali teleskop refraktor mercekli teleskop En eski ve ilk bulunan teleskop turudur Gunumuzde de halen kullanilmaktadir Burada isik bir mercekten kirilarak gecmektedir Basta tek elemanli objektifler kullanilarak bu teleskoplar imal edilmekteyken akromatik merceklerin bulunmasi ile akromatik olarak imal edilmeye baslanmistir 3 elemanli apokromatik hatta 4 elemanli super akromatik objektifli olanlari da vardir Newton un aynali teleskopu Isaac Newton un tasarlamis oldugu teleskopta sistem soyledir borunun asagi tarafinda bir icbukey objektif aynasi bulunur Bu ayna isigi kirar ve borunun baslangic kismindaki herhangi bir odak noktasinda toplar Bir duz ayna 45 derecelik bir aciyla odagin on tarafina yerlestirilmistir Bu ayna goruntuyu gozetleme deligindeki mercek uzerine yansitir Cassegrain Teleskopu Resim isigin tupten nasil gectigini gosterir Cassegrain aynali teleskop Bu sistemde isik Newton modelindekinden daha fazla bir uzaklik katetti cunku Guilliame Cassegrain isik demetini kendi uzerine katlama sanatini kesfetti Boylece isigin kendini bir noktada toplamasina gerek kalmadi Yani teleskop kendi icinde oldukca uzun bir odak uzakligina kavustu da denilebilir Bu sistemde aperturun merkezinde de bir delik bulunmakta Isik sisteme girdikten sonra objektif tarafindan odak noktasinin onundeki aynaya dusurulur Bu ayna goruntuyu aperturun merkezinde bulunan delikten gecirecek sekilde yansitir ve objektifin arkasinda bulunan gozetleme kisminin mercegi uzerine gonderir Aynali ve vizorlu bir teleskopCoude aynali teleskop Bu teleskop Cassegrain teleskopuna bir ayna daha ekleyerek yapilmistir Amac cok daha uzun bir odak uzakligi elde etmektir Yine objektifdeki deligin onune konan bu ayna isigi kirip teleskop altinda bulunan gozetleme bolumundeki mercek uzerine dusmesini saglar Boylece teleskop isik kaynagini izledigi surede astronomlarin da odakta bulunan agir ve kompleks olcum aletlerinin yerlerini degistirmelerine gerek kalmaz hem aynali hem mercekli sistemler Aynali ve mercekli teleskoplar gokyuzunun iyi incelenmesi adina tek baslarina yeterince iyi gostermemektedir Mercekli teleskoplar buyuk bir alani gosterebilir fakat gece goruslerini o kadar da iyi yansitamaz Gece cekilen fotograflar genelde cok koyudur Aynali teleskoplar ise renk hatalari yapmamalarina mukabil gosterebildikleri alan sinirlidir Bu sebeplerden dolayi hem ayna hem mercek bulunduran katadyoftrik sistem olusturulmustur Schmidt teleskobu bu ozellige sahip olarak yildizlarin meteor ve benzerlerinin incelenmesinde oldukca faydali bir sistemdir Buyuk teleskoplarGun batiminda GTC nin kubbesi Gran Telescopio Canarias Dunyadaki en buyuk yansitici teleskop Hawai deki W M Keck Rasathanesi nde bulunan Burada caplari 10 m olan her biri 36 adet altigen seklinde bilgisayar kontrollu aynaya sahip ve buyuk bir yansitici yuzey olusturmak amaciyla birlikte calisan iki tane teleskop vardir Dunya daki en buyuk ise Wisconsin deki nde bulunan yalnizca 1 metrelik bir capa sahip dir Radyo teleskoplariRadyo teleskoplari yapi itibariyla optik teleskoplara benzer Uzaydan gelen elektromanyetik yayinlari alabilmek icin 100 metre capinda antenler kullanilir Anten isigin ayna vasitasiyla odaklanmasi biciminde elektromanyetik yayini odaklari ve cok hassas radyo alicilarinda yukseltilerek incelenmesine imkan tanir Uzay teleskoplariBuyuk rasathanelerden Hubble Uzay Teleskobu 1983 sonlarinda uzay bilim insanlari uzun mesafeleri daha hassas gorebilmek gayesiyle cok maksatli uzay teleskobunu Dunya etrafindaki yorungesine oturttular Uzay teleskopu isigi toparlayan 2 4 metre boyunda Cassegrain reflektoru yardimiyla ultraviole astronomisinde cigir acmistir Bu proje NASA ile ESA nin ortak yapimidir kaynak belirtilmeli Uzay teleskobunun faaliyete gecmesiyle Gozlemler yeryuzeyinden 500 km yukseklikten gece gunduz devam eder Atmosferin yuttugu bazi elektromanyetik radyasyonlarla morotesi ve kizilotesi isinlarin bir kismi tespit edilir Yeryuzunden en yuksek dag tepesinden dahi bu radyasyonlar kaydedilmemektedir Atmosferin ozelligi dolayisiyla cisimlere ait goruntulerin birbirine etkisi ortadan kalkabilir Boylece kucuk bir cisimden gelen isigin teferruatli incelenmesi mumkun olur Uzay teleskobu dort ana sistemden meydana gelir Teleskop isigi toplayip cihazlar bolumune gonderir Cihazlar bolumu teleskoptan gelen isigi analiz eder Jenerator Gunes enerjisini elektrik enerjisine cevirerek teleskop ve cihazlari besler Kontrol sistemleri isi ve elektrik kontrolunu yapar Dunya ile irtibat saglar Uzay mekigi araciligiyla yorungeye yerlestirilen uzay teleskobunun calisma suresi 15 yildir kaynak belirtilmeli Her 2 5 senede bir astronomlar tarafindan ara bakimlarinin yapilmasi gerekmektedir Buyuk onarimlar icin uzay mekigi araciligiyla Dunya ya geri getirmek de mumkundur Uzay teleskobunun cihazlar bolumu ilmi arastirmalarin yapilmasina yarayan bes cins cihazdan meydana gelmistir kaynak belirtilmeli Genis sahali gezegenler kamerasi Bu kameranin gorevi gezegenler arasi kozmik mesafeleri tespit edip gezegenlerin fotograflarini cekmektir Zayif goruntuler kamerasi Bu kameranin gorevi 120 ile 700 nm dalga boyundaki isiklari tespit etmektir Bu isiklar Dunya yuzeyinden en kuvvetli teleskoplarla dahi gorulemez Bu cihaz boylece galaksilerdeki yildizlarin mesafelerini tayin etmekte kullanilir Zayif goruntu spektrometresi Bu cihaz 70 nm dalga boyundaki isiklari analiz eder Aktif galaksi merkezlerinin fiziki ve kimyevi yapilarini inceler Yuksek guclu spektrometre Dalga boyu 110 ile 320 nm olan isiklari analiz eder Yildizlararasi gazlarin bilesimlerini ve fiziki hallerini incelemeye yarar Buyuk kizil yildizlarda kutle kaybolmasinin tespiti bu spektrometreyle yapilabilmektedir Yuksek suratli fotometre Bu cihaz uzaydaki muhtelif isik kaynaklarinin siddetini galaksi isiklarindan suzerek olcmeye yarar 120 nm dalga boyundaki isiklari 1 1000 saniyede filtreleyebilir Atmosfer boyle bir olcume hicbir zaman musaade etmez Kaynaklar 29 Aralik 2018 tarihinde kaynagindan arsivlendi a b c d e f Kolektif Cilt 9 Fabbri Bilim ve Teknik Ansiklopedisi Serhat Kitap Yayin Dagitim Dis baglantilarTeleskop Astronomi23 Kasim 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde Teleskoplar hakkinda Turkce bilgi ve tecrubelerin yer aldigi kapsamli bir forum Wikimedia Commons ta Teleskop ile ilgili ortam dosyalari bulunmaktadir