Sabka düz tuz anlamına gelen Arapça kökenli bir kelimedir. Sabka’lar kurak sahiller boyunca gelgitler oluştururlar ve bazı silisikasitlerle evaporit-karbonat tabakaları olarak nitelendirilirler. Sabka’lar, bir metre ya da daha az ortalama kalınlık ile ilerleyen ve sığlaşma dizileri halinde havaaltlarını oluştururlar. Birleşik Arap Emirlikleri ve İran Körfezi'nin kıyısında bulunmaktadır.Kuzey Afrika Sabkaları üzerinde yarı kurak bitki örtüsü gelişmiştir. Nemli ılıman bölgelerde Sabka ortamlarında daha fazla bitki örtüsü gelişir. Bu sahalar yüksek derecede tuz içerdiğinden dolayı tuza toleranslı bitkiler gelişir. Tarihte İngiltere de Lymington da Sabka alanı tuz üretim yeri olarak kullanılmıştır.
Kökeni ve Gelişimi
Sabka’nın gelişme kökeni ve ilerlemesi Al-Farac (2005) tarafından incelemiştir. Khor-Lagün Sabka modelinde, deniz seviyesinde bir artış meydana gelir ve daha sonrasında sığ su özellikleri görülür. Buralar alüvyon ile dolar, arazi yükselir ya da deniz seviyesi düşerse, su buharlaşarak Sabka’yı terk eder.
Khor-Lagün
Eğer kıyı bölgesi düzensiz bir topoğrafyaya sahipse, sel taşkınları büyük dereler ya da khor adı verilen bölgeleri oluşturur. Khor]]’lar sığ gelgitli ya da girintili çıkıntılı olabilirler. Girişlerinde gri mangrovları barındırabilmeleri, kuru derelerden ya da su yataklarından tuzlu suya ulaşılıp ulaşılamayacağına bağlıdır. Tortular birikmeye başladığında, Khor’lar daha sığ hale gelerek gölcükleri oluştururlar. Gölcükler küçük gelgitlere maruz kalana kadar dolmaya devam eder ve Sabka’lar oluşmaya başlar. Olgunlaşmamış bir Sabka, yağmur fırtınalarından sonra, normalden daha yüksek bahar gelgitleri sırasında sular altında kalacaktır ya da hızla esen rüzgarlar deniz suyunu kıyıdan derinliklere doğru birkaç santimetre çeker. Olgunlaşmış Sabka’lar ise, ağır yağmur fırtınalarından sonra, sadece sular altında kalırlar ve sonunda birleşerek Sabka kıyı düzlüklerini oluştururlar. Bu kıyı düzlükleri 10-50 cm arasındaki kabartmalarla birlikte çok düz alanlar olarak nitelendirilirler ve denize doğru eğimleri 1/1000 gibi küçük bir orandır. Bir Sabka’nın düzlüğü topoğrafik alçaklıklarda biriken aeolian silisiklastik tozları sayesinde gelişmiştir. Bu çevreler kıyıya doğru paralel kemerler şeklinde yanlamasına bulunur. Mercan kayalıkları, bariyer adaları ve sığlaşmalar, açık kaya tabakalarını oluştururlar. Bu tip tortular, yükselen enerjinin göstergesidir ve khor-lagün çevrelerini korur. Sabka’lar denize doğru çok miktarda tortu aracılığıyla sağlanan 15 km kadar geniş bir kumsal alana yayılmış olabilirler.
Kumul Alan
Eğer kıyı bölgesi kumul alana sahipse, seller kumulların arasında çok sayıda küçük havuzları oluşturur. Ayrıca dünyanın bazı bölgelerinde bu göller, yağmurlar ya da yer altı akiferlerinden yükselen su tabakaları tarafından iç çöllerde oluşabilirler. Örneğin; Suudi Arabistan’daki Empty Quarter(Çeyrek Boşluk)‘ın geniş kısımlarında ve Birleşik Arap Emirlikleri’nin güneyinde bulunan, Sabka tuz düzlükleriyle birbirini izleyen yüksek barkan tepelerini oluşturur. Bazı yerlerde ise Sabka’lar, çöle doğru uzanan uzun erişilebilir koridorları oluşturmak üzere birleşirler.
Sabka’nın zemini genellikle sert ve sıkı kum, çamur ve tuz kombinasyonu şeklindedir. Kuru Sabka etrafında yürümek ya da 4x4 arazi araçlarıyla gezmek rahattır. Ancak yağmur ve su baskınlarından sonra Sabka’lar, sığ su katmanlarıyla dolar ve kuruyup yeni kabukları oluşturana kadar oradan geçilemez. Yerler kısmen kuruduğu zaman yumuşak çamur veya içi boş kavitelerin üzerinde tuz kabuğu oluşur ve araç bunlara saplanır.
İklim Etkileri
İklim, Sabka’nın gelişmesinde en önemli faktörlerden biridir. Bu kurak bölgedeki yağış miktarı genellikle ortalama 4 cm/yıl olarak meydana gelmektedir. Sıcaklık ortalamaları 50 °C’nin üzerinden 0 °C gibi düşük değerlere kadar uzanabilir. Nem, rüzgar yönüyle bağlantılıdır. Gündüzleri %20 civarında olan nem, geceleri ise %100 oranına çıkabilir ve yoğun sislere yol açabilir. Su sıcaklıkları, derinlik ve sığlık değişimiyle beraber yaklaşık 10 °C değişime uğrar. Yüksek sıcaklıklar, Basra Körfezi’nde çok yüksek buharlaşma oranlarını meydana getirir (124 cm/yıl). Son 4000-5000 yıl içinde Sabka’nın net buharlaşma oranı 6 cm/yıl olarak ölçülmüştür. Sabka’nın yüzeyinin özgür su yüzeyi olmamasının sebepleri arasında geceleri oluşan yoğun nem miktarı ve hava sütunundaki dikey tabakalaşma gösterilebilir. Buharlaşmayla oluşan su kaybına rağmen yer altı suları, sürekli denize doğru olan kıta suları akıntıları ve yağmur fırtınaları nedeniyle 1,5 metrenin altına inmez. İklim çeşitlilikleri, Sabka’nın çok hareketli bir tabiata sahip olmasına sebep olur. Sabka’nın daha kuru bölgelerinde alçıtaşları anhidtrite dönüştürülebilir; aragonit ise diyajenetik olarak dolomotize olabilir. Geceleri termal daralma ve gündüzleri genişleme; çok köşeli, içbükey, kenarları kalkık, yassı şekillerin oluşmasına yol açar. Halite kaya tuzunun yol açtıkları haricinde art arda sıralanan olaylar, kolaylıkla önlenebilir.
Hidrokarbon Rezervuarlar
Sabka, büyük yer altı yüzeylerini oluşturduğuna inanılan Orta Doğu’daki hidrokarbon rezervuarlarını biriktirir. Bu hidrokarbonların(gaz ve petrol) ana kaynağı, Sabkha dizilerinde bulunan ve maksimum %8,2 organik karbon ve hidrojen endeksleri içeren mikrobiyal paspaslar ve mangrov paleo topraklar olabilir.
Kaynakça
Wikimedia Commons'ta Sabkha ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
- Al-Farraj, A., 2005. An evolutionary model for sabkha development on the north coast of the UAE, Journal of Arid Environments, v. 63, p. 740
- Alsharhan, A.S., and Kendall, C.G.St.C., 2003. Holocene coastal carbonates and evaporites of the southern Persian Gulf and their ancient analogues, Earth-Science Reviews, v. 61, p. 191
- Butler, G. P., 1969. Modern evaporite eposition and geochemistry of coexisting brines, the sabkha, Trucial Coast, Arabian Gulf (sic), Journal of Sedimentary Petrology, v. 39, no. 1, p. 70
- Lokier, S.W., and Steuber, T., 2007. Seasonal dynamics of a modern sabkha surface, Geophysical Research Abstracts, v. 9
- Patterson, R.J., and Kinsman, D.J.J., 1981. Hydrologic Framework of A Sabkha Along Arabian Gulf (sic), , v. 65, p. 1457
- Patterson, R.J., and Kinsman, D.J.J., 1982. Formation of Diagenetic Dolomite in Coastal Sabkha Along Arabian (Persian) Gulf, AAPG Bulletin, v. 66, no 1, p. 28
- Shanley, K.W., and McCabe, P.J., 1994. Perspectives on the Sequence Stratigraphy of Continental Strata, AAPG Bulletin, v. 78, no. 4, p. 544
- Warren, J.K, and Kendall, C.G. St. C., 1985. Comparison of Sequences Formed in Marine Sabkha (Subareal) and Salina (Subaqueous) Settings—Modern and Ancient, AAPG Bulletin, v. 69, no, 6, p. 1013
- http://www.southampton.ac.uk/~imw/sabkha.htm25 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
https://en.wikipedia.org/wiki/Sabkha 5 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. İngilizce wikipedia'dan Türkçeye çeviri yapılmıştır.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Sabka duz tuz anlamina gelen Arapca kokenli bir kelimedir Sabka lar kurak sahiller boyunca gelgitler olustururlar ve bazi silisikasitlerle evaporit karbonat tabakalari olarak nitelendirilirler Sabka lar bir metre ya da daha az ortalama kalinlik ile ilerleyen ve siglasma dizileri halinde havaaltlarini olustururlar Birlesik Arap Emirlikleri ve Iran Korfezi nin kiyisinda bulunmaktadir Kuzey Afrika Sabkalari uzerinde yari kurak bitki ortusu gelismistir Nemli iliman bolgelerde Sabka ortamlarinda daha fazla bitki ortusu gelisir Bu sahalar yuksek derecede tuz icerdiginden dolayi tuza toleransli bitkiler gelisir Tarihte Ingiltere de Lymington da Sabka alani tuz uretim yeri olarak kullanilmistir Tunus El Melah Endustriyel deniz tuzu uretim alani olan Sabka nin 2001 yilindaki Landsat 7 goruntusu El Melah Sabkasinin 1987 yilinda sular altinda oldugunu gosteren Landsat 5 goruntusu Kokeni ve GelisimiSabka nin gelisme kokeni ve ilerlemesi Al Farac 2005 tarafindan incelemistir Khor Lagun Sabka modelinde deniz seviyesinde bir artis meydana gelir ve daha sonrasinda sig su ozellikleri gorulur Buralar aluvyon ile dolar arazi yukselir ya da deniz seviyesi duserse su buharlasarak Sabka yi terk eder Khor LagunEger kiyi bolgesi duzensiz bir topografyaya sahipse sel taskinlari buyuk dereler ya da khor adi verilen bolgeleri olusturur Khor lar sig gelgitli ya da girintili cikintili olabilirler Girislerinde gri mangrovlari barindirabilmeleri kuru derelerden ya da su yataklarindan tuzlu suya ulasilip ulasilamayacagina baglidir Tortular birikmeye basladiginda Khor lar daha sig hale gelerek golcukleri olustururlar Golcukler kucuk gelgitlere maruz kalana kadar dolmaya devam eder ve Sabka lar olusmaya baslar Olgunlasmamis bir Sabka yagmur firtinalarindan sonra normalden daha yuksek bahar gelgitleri sirasinda sular altinda kalacaktir ya da hizla esen ruzgarlar deniz suyunu kiyidan derinliklere dogru birkac santimetre ceker Olgunlasmis Sabka lar ise agir yagmur firtinalarindan sonra sadece sular altinda kalirlar ve sonunda birleserek Sabka kiyi duzluklerini olustururlar Bu kiyi duzlukleri 10 50 cm arasindaki kabartmalarla birlikte cok duz alanlar olarak nitelendirilirler ve denize dogru egimleri 1 1000 gibi kucuk bir orandir Bir Sabka nin duzlugu topografik alcakliklarda biriken aeolian silisiklastik tozlari sayesinde gelismistir Bu cevreler kiyiya dogru paralel kemerler seklinde yanlamasina bulunur Mercan kayaliklari bariyer adalari ve siglasmalar acik kaya tabakalarini olustururlar Bu tip tortular yukselen enerjinin gostergesidir ve khor lagun cevrelerini korur Sabka lar denize dogru cok miktarda tortu araciligiyla saglanan 15 km kadar genis bir kumsal alana yayilmis olabilirler Kumul AlanEger kiyi bolgesi kumul alana sahipse seller kumullarin arasinda cok sayida kucuk havuzlari olusturur Ayrica dunyanin bazi bolgelerinde bu goller yagmurlar ya da yer alti akiferlerinden yukselen su tabakalari tarafindan ic collerde olusabilirler Ornegin Suudi Arabistan daki Empty Quarter Ceyrek Bosluk in genis kisimlarinda ve Birlesik Arap Emirlikleri nin guneyinde bulunan Sabka tuz duzlukleriyle birbirini izleyen yuksek barkan tepelerini olusturur Bazi yerlerde ise Sabka lar cole dogru uzanan uzun erisilebilir koridorlari olusturmak uzere birlesirler Tuzlu Daireler Empty Quarter 1 Tuzlu Daireler Empty Quarter 2 Hilal seklindeki Tuzlu Daireler Liwa Oasis UAE Sabka nin zemini genellikle sert ve siki kum camur ve tuz kombinasyonu seklindedir Kuru Sabka etrafinda yurumek ya da 4x4 arazi araclariyla gezmek rahattir Ancak yagmur ve su baskinlarindan sonra Sabka lar sig su katmanlariyla dolar ve kuruyup yeni kabuklari olusturana kadar oradan gecilemez Yerler kismen kurudugu zaman yumusak camur veya ici bos kavitelerin uzerinde tuz kabugu olusur ve arac bunlara saplanir Sular altinda kalan Lencois Maranhenses National Park Brezilya Sular altinda kalan Badain Jaran Desert Cin Iklim EtkileriIklim Sabka nin gelismesinde en onemli faktorlerden biridir Bu kurak bolgedeki yagis miktari genellikle ortalama 4 cm yil olarak meydana gelmektedir Sicaklik ortalamalari 50 C nin uzerinden 0 C gibi dusuk degerlere kadar uzanabilir Nem ruzgar yonuyle baglantilidir Gunduzleri 20 civarinda olan nem geceleri ise 100 oranina cikabilir ve yogun sislere yol acabilir Su sicakliklari derinlik ve siglik degisimiyle beraber yaklasik 10 C degisime ugrar Yuksek sicakliklar Basra Korfezi nde cok yuksek buharlasma oranlarini meydana getirir 124 cm yil Son 4000 5000 yil icinde Sabka nin net buharlasma orani 6 cm yil olarak olculmustur Sabka nin yuzeyinin ozgur su yuzeyi olmamasinin sebepleri arasinda geceleri olusan yogun nem miktari ve hava sutunundaki dikey tabakalasma gosterilebilir Buharlasmayla olusan su kaybina ragmen yer alti sulari surekli denize dogru olan kita sulari akintilari ve yagmur firtinalari nedeniyle 1 5 metrenin altina inmez Iklim cesitlilikleri Sabka nin cok hareketli bir tabiata sahip olmasina sebep olur Sabka nin daha kuru bolgelerinde alcitaslari anhidtrite donusturulebilir aragonit ise diyajenetik olarak dolomotize olabilir Geceleri termal daralma ve gunduzleri genisleme cok koseli icbukey kenarlari kalkik yassi sekillerin olusmasina yol acar Halite kaya tuzunun yol actiklari haricinde art arda siralanan olaylar kolaylikla onlenebilir Hidrokarbon RezervuarlarSabka buyuk yer alti yuzeylerini olusturduguna inanilan Orta Dogu daki hidrokarbon rezervuarlarini biriktirir Bu hidrokarbonlarin gaz ve petrol ana kaynagi Sabkha dizilerinde bulunan ve maksimum 8 2 organik karbon ve hidrojen endeksleri iceren mikrobiyal paspaslar ve mangrov paleo topraklar olabilir KaynakcaWikimedia Commons ta Sabkha ile ilgili ortam dosyalari bulunmaktadir Al Farraj A 2005 An evolutionary model for sabkha development on the north coast of the UAE Journal of Arid Environments v 63 p 740 Alsharhan A S and Kendall C G St C 2003 Holocene coastal carbonates and evaporites of the southern Persian Gulf and their ancient analogues Earth Science Reviews v 61 p 191 Butler G P 1969 Modern evaporite eposition and geochemistry of coexisting brines the sabkha Trucial Coast Arabian Gulf sic Journal of Sedimentary Petrology v 39 no 1 p 70 Lokier S W and Steuber T 2007 Seasonal dynamics of a modern sabkha surface Geophysical Research Abstracts v 9 Patterson R J and Kinsman D J J 1981 Hydrologic Framework of A Sabkha Along Arabian Gulf sic v 65 p 1457 Patterson R J and Kinsman D J J 1982 Formation of Diagenetic Dolomite in Coastal Sabkha Along Arabian Persian Gulf AAPG Bulletin v 66 no 1 p 28 Shanley K W and McCabe P J 1994 Perspectives on the Sequence Stratigraphy of Continental Strata AAPG Bulletin v 78 no 4 p 544 Warren J K and Kendall C G St C 1985 Comparison of Sequences Formed in Marine Sabkha Subareal and Salina Subaqueous Settings Modern and Ancient AAPG Bulletin v 69 no 6 p 1013 http www southampton ac uk imw sabkha htm25 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde https en wikipedia org wiki Sabkha 5 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Ingilizce wikipedia dan Turkceye ceviri yapilmistir