Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Biçimbilim,yapıbilim, biçim bilgisi,şekil bilgisi,morfoloji veya yapı bilgisi dilbilimde sözcüklerin içyapısını inceleyen alt dalıdır. Temel inceleme nesnesi, dilin anlam taşıyan en küçük parçaları olan biçimbirimlerdir. Biçimbilim, sözcükleri, nasıl oluşturulduklarını ve diğer sözcüklerle ilişkilerini inceler ve sözcüklerin kök, gövde ve ek gibi bileşenlerinin yapısını çözümler.
Modern dilbilimin alt alanı olan biçim bilimi, bir dilin anlam taşıyan en küçük parçalarının (biçim birimi, morfem) araştırmasını yapar. Biçim birimleri farklı biçimlerde kullanılır, anlam ayırıcı en küçük birimlerden (fonem) oluşur ve bunların kelimelerini oluşturur. Biçim birimi kelimelerin iç yapısındaki dil olgularına ilişkin kurallarla ilgilenir.
Morfoloji kavramının kökeni
Morfoloji geleneksel dil bilgisinde, bükün biçimlerinin ve kelime türlerinin çözümlemesini kapsayan ve söz yapısını da dikkate alan biçim bilgisidir.
Morfoloji kavramı, tipik sözcük yapılarını tanımlamak için dil bilimciler tarafından 19. yüzyılda ele alınmıştır. Bu kavram köken olarak, özellikle Botanik’teki biçim bilgisini başlatan Goethe'den gelmektedir. August Schleicher bu kavramı, dilbilim için 1860 yılında sadece başlık olarak benimsedi. Morfemleri ise ilk olarak Leonard Bloomfield konulaştırdı. Bloomfield (1933) ve Harris (1951) bu konuya ayrı birer bölüm ayırarak eserlerinde yer vermiştir. Morfoloji, konum açısından sürekli bir değişime uğrarken hem hangi dil betimsel alanların ona dahil edilip edilmeyeceği sorusu, hem de değişik gramer sınıflarının düzenleyici sistemlerine nasıl dahil edileceği konusu farklı yaklaşımlarla ele alınmıştır.
Söz türetme
Söz türetme temelbirim ve eklerin birleştirilmesiyle oluşturulan kelime yapılarıdır. Misalen; iyi-lik, güzel-lik gibi… İyi sözüne –lik eki getirilerek sıfattan isim türetilmiştir.
Birleşik kelime yapma
Birleşik kelimeler en az iki sözün bir araya getirilmesiyle oluşur, ama bu sözler istenildiği kadar öğe içerebilir. Mesela; dil-bilim sözü dil sözü ile türemiş isim olan bil-im sözü bir araya getirilerek 'dilbilim' şeklinde birleşik kelime yapılmıştır.
Kısaltmalar
Kısaltmalar şu şekilde ayrılabilir:
- Birleşik kelimelerin sadece baş harflerini kullanarak yapılan kısaltmalar,
- Yeni bir sesbilgisel sözcük oluşturacak şekilde yapılan kısaltmalar: Türk Dil Kurumu→ TDK
- Uzun sözlerdeki kimi birimlerin atılmasıyla yapılan kısaltmalar: Üniversite→ Üni
Evrişim
Kimi dil bilimcilere göre evrişim konusu biçim bilgisi içerisinde ele alınır. Evrişim, bir kelimenin biçim değişikliği olmadan kelime türünün değişmesidir. Örneğin; “Adam güzel konuştu” ile "güzel çiçeklerden bir demet aldı" cümlelerinde "güzel" sözü biçimsel bir değişikliğe uğramadan ilk cümlede zarf, ikinci cümlede sıfat görevindedir.
Almancada kimi isimlerin tekil ve çoğul halleri aynıdır. Das Kissen (tekil), die Kissen (çoğul), bu sözcükte de hiçbir biçimsel değişiklik yoktur ve evrişime uğramış bir sözcüktür.
Evrişimin başka bir tanımı ise, morfemde hafif bir değişiklik olabileceği yönündedir, böyle sözler de bükün konusuna dahil edilebilir. Bu bağlamda evrişimin ilk belirttiğimiz tanımı Sıfır-türetme olarak adlandırılır.
Sözlerdeki biçimsel olaylar, başka hiçbir değişiklik olmadan sadece önek ve soneklerden oluşuyorsa kurallara uygun olan ifadelerle betimlenir. Arapçadaki bâzı sözcük türetme kurallarında olduğu gibi bâzı durumlar kurallara uygun olan dillerle anlaşılmaz.
Sınırlamalarda ortaya çıkan sorunlar
Söz bilgisi ve bükünün bölümlenebilirliğine dair tartışmalar hala sürmektedir. Kimi okullarda sözcük bilgisi kendine özgü bir alan olarak, kimi okullarda ise biçim bilgisinin alt alanı olarak öğretilmektedir. Ama biçim bilgisi sözcük bilgisinin alt alanı olarak alınırsa söz bilgisini biçim bilgisinden ayırmanın hiçbir mantığı yoktur. Bir basit ve belirleyici kurala göre söz bilgisi ile bükün arasındaki fark şudur: Sözcük bilgisinde yeni kelimeler türetilir, bükünde ise sözcüklerin anlamlarına katkı yapılarak kelimelerin cümledeki işlevleri dile getirilir. Mesela; Söz bilgisi, hareket sözüne –siz eki getirilerek yeni bir kelime oluşturulan alandır. Bükünde ise yeni bir kelime türetilmez, sadece uyumluluk aranır, mesela; özne-yüklem uyumu, çoğul isimlerde yüklem de çoğul olur ya da yazmak fiilinin özneye göre (yazıyorum, yazıyorsun) çekimi gibi durumlar bükünün ilgilendiği konulardır.
Bükün ve cümle bilgisinde aynı dilbilgisel ve anlambilimsel işlevler söz konusu ise sınırlandırmalarda sorunlar ortaya çıkabilir. Örneğin; bükünlü diller grubunda olan Almancada şöyle bir kategori vardır: Almancada bütün isimlerin tanımlığı (Artikel) vardır. Bu tanımlıklar adların cinsini, çekimlerini, tekil ya da çoğul biçimlerini, belirli ya da belirsiz olduklarını ve aynı zamanda adla birlikte çekilen sıfat ve zamirlerin çekimini belirtir. Bu tanımlıklar “der, die, das”tır. Mesela; Löwe (arslan) sözü söz bilgisindeki –in ekini alarak Löwin (dişi arslan) olur. Bir cümlede kullanılan Artikeller her zaman çekimlenir, ama Almancadaki çok az isim cinse göre değişir.
Bir dilin anlam taşıyan en küçük birimi olarak tanımlanan morfem, biçim bilgisi dahilinde parçalara ayırma imkânları sunar ve bilimsel tartışmalara yol açar.
Biçim birimi
Dilin anlam taşıyan en küçük yapı birimi olan biçim birimi, bir kelimenin henüz sınıflandırılmamış öğesidir. kelimeleri parçalara ayırarak ulaşılır. Mesela; "O her gün okula gider" ve "Giderayak işlerim var bitirilecek" cümlelerinde gitmek fiiline –er morfemi getirilerek farklı anlamlar oluşturulmuştur.
Farklı morflar farklı şekillerde aynı işlevi görüyorsa, bunlara da biçimbirimlerin denir. Türkçede bu duruma şu şekilde örnek verilebilir:
Örnek 1: “Annemler geldi.” ve “Annemgil geldi.” Bu cümlelerdeki “anne” sözcüğüne eklenen “-ler” ve “-gil” sözcükleri aynı anlamı vermektedir.
Örnek 2: “Öğrenciler yarın gelecekler.” ve “Arkadaşlarım bu sınavı başaracaklar.” Bu cümlelerde “öğrenciler” ve “arkadaşlarım” sözcüklerinde “-ler” ve “-lar” ekleri aynı çoğul anlamını vermektedirler. Aynı zamanda “gelecekler” ve “başaracaklar” sözcüklerindeki “-ecek” ve “-acak” ekleri aynı gelecek zaman kipini belirtmektedirler. Bu durum başka dillerde de meydana gelmektedir. Örneğin; Kinder kelimesindeki –er, Hunde kelimesindeki –e, Fragen kelimelerindeki –n, CDs kelimeleri –s, çoğul biçimi değişmeyen Wagen kelimesi çoğul biçimbirimlerin Allomorfemidir. Bu biçimde farklı biçimbirimler Senkretizm adı verilir.
Bükün ve kelime yapısı kuralları
Bükün, kelime yapısında gözlemlenen farklı yöntem ve kurallara göre gruplara ayrılır.
Sıfat, isim ve fiil çekimi bükün sınıfına girer. Birçok yazar, sıfatlarda karşılaştırma ve bu karşılaştırma derecesini de bükün sınıfına koyarlar. Örneğin; “ Çay içiyorum” cümlesinde birinci tekil şahıs ve şimdiki zaman olarak kullanılan “-yor” ve “um” çekim morfemi vardır.
Son zamanlarda yapılan çözümlemelerde bükün, sözdizimsel düzeyde bir role sahip olduğu için biçim birimi sınıfından sayılmamaktadır, ama bu görüşle, anlambilimsel düzeyde çoğul yapı ve Genus (cins durumu) çelişmektedir.
Kaynakça
- ^ İmer, Kâmile; Kocaman, Ahmet; Özsoy, Sumru (2011). Dilbilim sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi. s. 52. ISBN .
- ^ Karaağaç, Günay (2013). Dil bilimi terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. ss. 191-192. ISBN .
- ^ Korkmaz, Zeynep (1992). Gramer terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. s. 142. ISBN .
 | Dilbilim ile ilgili bu madde seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz. |
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bicimbilim yapibilim bicim bilgisi sekil bilgisi morfoloji veya yapi bilgisi dilbilimde sozcuklerin icyapisini inceleyen alt dalidir Temel inceleme nesnesi dilin anlam tasiyan en kucuk parcalari olan bicimbirimlerdir Bicimbilim sozcukleri nasil olusturulduklarini ve diger sozcuklerle iliskilerini inceler ve sozcuklerin kok govde ve ek gibi bilesenlerinin yapisini cozumler Modern dilbilimin alt alani olan bicim bilimi bir dilin anlam tasiyan en kucuk parcalarinin bicim birimi morfem arastirmasini yapar Bicim birimleri farkli bicimlerde kullanilir anlam ayirici en kucuk birimlerden fonem olusur ve bunlarin kelimelerini olusturur Bicim birimi kelimelerin ic yapisindaki dil olgularina iliskin kurallarla ilgilenir Morfoloji kavraminin kokeni Morfoloji geleneksel dil bilgisinde bukun bicimlerinin ve kelime turlerinin cozumlemesini kapsayan ve soz yapisini da dikkate alan bicim bilgisidir Morfoloji kavrami tipik sozcuk yapilarini tanimlamak icin dil bilimciler tarafindan 19 yuzyilda ele alinmistir Bu kavram koken olarak ozellikle Botanik teki bicim bilgisini baslatan Goethe den gelmektedir August Schleicher bu kavrami dilbilim icin 1860 yilinda sadece baslik olarak benimsedi Morfemleri ise ilk olarak Leonard Bloomfield konulastirdi Bloomfield 1933 ve Harris 1951 bu konuya ayri birer bolum ayirarak eserlerinde yer vermistir Morfoloji konum acisindan surekli bir degisime ugrarken hem hangi dil betimsel alanlarin ona dahil edilip edilmeyecegi sorusu hem de degisik gramer siniflarinin duzenleyici sistemlerine nasil dahil edilecegi konusu farkli yaklasimlarla ele alinmistir Soz turetme Soz turetme temelbirim ve eklerin birlestirilmesiyle olusturulan kelime yapilaridir Misalen iyi lik guzel lik gibi Iyi sozune lik eki getirilerek sifattan isim turetilmistir Birlesik kelime yapma Birlesik kelimeler en az iki sozun bir araya getirilmesiyle olusur ama bu sozler istenildigi kadar oge icerebilir Mesela dil bilim sozu dil sozu ile turemis isim olan bil im sozu bir araya getirilerek dilbilim seklinde birlesik kelime yapilmistir Kisaltmalar Kisaltmalar su sekilde ayrilabilir Birlesik kelimelerin sadece bas harflerini kullanarak yapilan kisaltmalar Yeni bir sesbilgisel sozcuk olusturacak sekilde yapilan kisaltmalar Turk Dil Kurumu TDK Uzun sozlerdeki kimi birimlerin atilmasiyla yapilan kisaltmalar Universite UniEvrisim Kimi dil bilimcilere gore evrisim konusu bicim bilgisi icerisinde ele alinir Evrisim bir kelimenin bicim degisikligi olmadan kelime turunun degismesidir Ornegin Adam guzel konustu ile guzel ciceklerden bir demet aldi cumlelerinde guzel sozu bicimsel bir degisiklige ugramadan ilk cumlede zarf ikinci cumlede sifat gorevindedir Almancada kimi isimlerin tekil ve cogul halleri aynidir Das Kissen tekil die Kissen cogul bu sozcukte de hicbir bicimsel degisiklik yoktur ve evrisime ugramis bir sozcuktur Evrisimin baska bir tanimi ise morfemde hafif bir degisiklik olabilecegi yonundedir boyle sozler de bukun konusuna dahil edilebilir Bu baglamda evrisimin ilk belirttigimiz tanimi Sifir turetme olarak adlandirilir Sozlerdeki bicimsel olaylar baska hicbir degisiklik olmadan sadece onek ve soneklerden olusuyorsa kurallara uygun olan ifadelerle betimlenir Arapcadaki bazi sozcuk turetme kurallarinda oldugu gibi bazi durumlar kurallara uygun olan dillerle anlasilmaz Sinirlamalarda ortaya cikan sorunlar Soz bilgisi ve bukunun bolumlenebilirligine dair tartismalar hala surmektedir Kimi okullarda sozcuk bilgisi kendine ozgu bir alan olarak kimi okullarda ise bicim bilgisinin alt alani olarak ogretilmektedir Ama bicim bilgisi sozcuk bilgisinin alt alani olarak alinirsa soz bilgisini bicim bilgisinden ayirmanin hicbir mantigi yoktur Bir basit ve belirleyici kurala gore soz bilgisi ile bukun arasindaki fark sudur Sozcuk bilgisinde yeni kelimeler turetilir bukunde ise sozcuklerin anlamlarina katki yapilarak kelimelerin cumledeki islevleri dile getirilir Mesela Soz bilgisi hareket sozune siz eki getirilerek yeni bir kelime olusturulan alandir Bukunde ise yeni bir kelime turetilmez sadece uyumluluk aranir mesela ozne yuklem uyumu cogul isimlerde yuklem de cogul olur ya da yazmak fiilinin ozneye gore yaziyorum yaziyorsun cekimi gibi durumlar bukunun ilgilendigi konulardir Bukun ve cumle bilgisinde ayni dilbilgisel ve anlambilimsel islevler soz konusu ise sinirlandirmalarda sorunlar ortaya cikabilir Ornegin bukunlu diller grubunda olan Almancada soyle bir kategori vardir Almancada butun isimlerin tanimligi Artikel vardir Bu tanimliklar adlarin cinsini cekimlerini tekil ya da cogul bicimlerini belirli ya da belirsiz olduklarini ve ayni zamanda adla birlikte cekilen sifat ve zamirlerin cekimini belirtir Bu tanimliklar der die das tir Mesela Lowe arslan sozu soz bilgisindeki in ekini alarak Lowin disi arslan olur Bir cumlede kullanilan Artikeller her zaman cekimlenir ama Almancadaki cok az isim cinse gore degisir Bir dilin anlam tasiyan en kucuk birimi olarak tanimlanan morfem bicim bilgisi dahilinde parcalara ayirma imkanlari sunar ve bilimsel tartismalara yol acar Bicim birimiDilin anlam tasiyan en kucuk yapi birimi olan bicim birimi bir kelimenin henuz siniflandirilmamis ogesidir kelimeleri parcalara ayirarak ulasilir Mesela O her gun okula gider ve Giderayak islerim var bitirilecek cumlelerinde gitmek fiiline er morfemi getirilerek farkli anlamlar olusturulmustur Farkli morflar farkli sekillerde ayni islevi goruyorsa bunlara da bicimbirimlerin denir Turkcede bu duruma su sekilde ornek verilebilir Ornek 1 Annemler geldi ve Annemgil geldi Bu cumlelerdeki anne sozcugune eklenen ler ve gil sozcukleri ayni anlami vermektedir Ornek 2 Ogrenciler yarin gelecekler ve Arkadaslarim bu sinavi basaracaklar Bu cumlelerde ogrenciler ve arkadaslarim sozcuklerinde ler ve lar ekleri ayni cogul anlamini vermektedirler Ayni zamanda gelecekler ve basaracaklar sozcuklerindeki ecek ve acak ekleri ayni gelecek zaman kipini belirtmektedirler Bu durum baska dillerde de meydana gelmektedir Ornegin Kinder kelimesindeki er Hunde kelimesindeki e Fragen kelimelerindeki n CDs kelimeleri s cogul bicimi degismeyen Wagen kelimesi cogul bicimbirimlerin Allomorfemidir Bu bicimde farkli bicimbirimler Senkretizm adi verilir Bukun ve kelime yapisi kurallari Bukun kelime yapisinda gozlemlenen farkli yontem ve kurallara gore gruplara ayrilir Sifat isim ve fiil cekimi bukun sinifina girer Bircok yazar sifatlarda karsilastirma ve bu karsilastirma derecesini de bukun sinifina koyarlar Ornegin Cay iciyorum cumlesinde birinci tekil sahis ve simdiki zaman olarak kullanilan yor ve um cekim morfemi vardir Son zamanlarda yapilan cozumlemelerde bukun sozdizimsel duzeyde bir role sahip oldugu icin bicim birimi sinifindan sayilmamaktadir ama bu gorusle anlambilimsel duzeyde cogul yapi ve Genus cins durumu celismektedir Kaynakca Imer Kamile Kocaman Ahmet Ozsoy Sumru 2011 Dilbilim sozlugu Istanbul Bogazici Universitesi Yayinevi s 52 ISBN 978 605 4238 53 8 Karaagac Gunay 2013 Dil bilimi terimleri sozlugu Ankara Turk Dil Kurumu Yayinlari ss 191 192 ISBN 9789751625601 Korkmaz Zeynep 1992 Gramer terimleri sozlugu Ankara Turk Dil Kurumu Yayinlari s 142 ISBN 975 16 0501 6 Dilbilim ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir Madde icerigini genisleterek Vikipedi ye katki saglayabilirsiniz