Albanya ya da Albania (Gürcüce: ალბანეთი / Albaneti, Azerice: Albaniya, Yunanca: Ἀλβανία / Albanía), bugünkü Azerbaycan ile Dağıstan'ın güneyini kapsayan eski bir krallık. Albanya Yunanca ve Latince "dağlık toprak" anlamına gelir, ülkenin yerli adı ise bilinmemektedir. MÖ 3. ve 4. yüzyıllarında kurulmuştur. 705'te ise Araplar tarafından yıkılmıştır. Başkenti önce Kebele (eski kaynaklarda Kabalaka), sonra Berde şehri oldu. Krallığın resmi dili ise Albanca'ydı.
Albanya | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
MÖ 4. yüzyıl-MS 8. yüzyıl | |||||||
kullandığı bayrak | |||||||
Albanya | |||||||
Başkent | Kabalaka, Berde | ||||||
Yaygın dil(ler) | Albanca,Partça,Orta Farsça | ||||||
Hükûmet | Monarşi | ||||||
Tarihçe | |||||||
| |||||||
| |||||||
Günümüzdeki durumu | Azerbaycan Rusya Gürcistan Ermenistan |
Dil
Bugünkü Azerbaycan ve Dağıstan'ın tamamı ile Ermenistan, Gürcistan, İran, Çeçenistan topraklarının yarısını kapsayan geniş bir alanda hüküm süren Albanya'da Strabon ve diğer kaynaklarca 26 lehçe - şive konuşulmaktaydı. Albanya'da kullanılan dillerin kökeni konusundaki araştırmalar derin olmamakla birlikte birkaç yönde ilerlemektedir. Tarihçi ve dilbilimcilerin bir kısmı tarafından Alban dilinin Nah-Dağıstan dillerine mensup olduğu, diğer tarihçi ve dilbilimciler tarafından ise Farsça veya Lezgice kökenli olduğu ileri sürülmektedir. Azerbaycanlı araştırmacılar tarafından ise Alban yazısı ve dilinin Eski Türkçenin şivelerinden biri olabileceği iddiası ortaya atılmış ve Albanya'nın Türk olduğu da ihtimaller arasında sayılmıştır.
Din
Alban halkları 3. yüzyılda Hristiyanlık dinine girmişler ve 4. yüzyılda da kendi müstakil alfabelerine sahip olmuşlardır. İlk Hristiyanlık izleri taşıyan Alban tarihinde yüzlerce kilise, manastır vb. gibi dini yapılar ortaya çıkmıştır. Bu dini yapılardan pek azı günümüze kaldıysa da Albanya 7. yüzyıldan itibaren gelen İslamın etkisi altında girmiştir. 10. yüzyıldan itibaren Orta Asya'dan süregelen Türk, Kıpçak ve Moğol istilaları ile zayıflayan krallık küçüle küçüle egemenlik alanlarını kaybetmiştir. Albanların büyük bölümü İslamiyet'i benimseyerek Türkleşmiştir.
İsim kökeni
Ermeni yazar M. Çamçyan Ağvan kelimenin eski Ermenice (qrabar) "ağu" yumuşak huylu, sevecen kelimesinden türediğini ve "Sevecen insanlar ülkesi" anlamına geldiğini ifade etmiştir. Fakat G. Geybullayev yazıyor ki, "ağu" kelimesi eski Ermeni diline eski Türk dilinden geçmiştir ve bu söz şu anda da birçok Türk halklarının dilinde kullanılmaktadır. Moisey Kalankatlı ise ülkenin Araniler sülalesinden olan ilk yarı efsanevi hükümdar Arran'ın adı ile bu tür adlandırıldığını kaydetmiştir. Abbaskulu Ağa Bakıhanov ise Gülistan-i İrem eserinde Latincede Albania'nın "beyaz" anlamını verdiğini yazmıştır.
Nüfusu
Yunan Tarihçi Strabon'un bilgisine göre Albanya, nüfusu 26 dilde konuşan aşiretlerden ibaretti. Kaynaklarda Albanya'da yaşayan halk ve aşiretler sırasında Utiler, Gargarlar, Amazonlar, Sovdeler, Kaspiler, Maklar, Sisaklar, Mardlar ve Amardlar, Keller ile Lekler isimleri baştadır. İlk asırlardan başlayarak Sasani şahlarının talimatı ile Albanya'ya bir takım İran aşiretleri taşınmıştır. 3. ve 4. yüzyıldan başlayarak kuzeyden yeni Türk boyları Derbent Geçidinden gelmiştir. Bu boyların arasında Hunlar, Barsiller, Hazarlar gibi halklar bulunmaktadır. Özellikle Subar boyları Albanya'nın eski başkenti Gabala çevresinde yerleşmişler. Bu yüzden de Erken Orta Çağ kaynakları Gabala'yı bazen Gabala-Subar olarak adlandırmıştır. Arapların gelişine kadar Albanya nüfusu Kafkas dilleri, Türk dilleri ve İran dilleri konuşan halklar olmak üzere üç bölümden oluşuyordu.
Hala Albanya ülkesinin yerel halkı olan Alban halkı bulunmuş değildir. Çoğu zaman Albanların kendileri ile özdeşleştirilen en büyük Alban aşiretlerinden biri Utilerdir ancak bu konuda kesin bir bilgi yoktur. Uzmanlar belirtmektedir ki "Alban" ismini Türk boylarına olması daha muhtemeldir. Çünkü şu anda Orta Asya'da Kazakistan'da Alban adlı Türk bir kabile yaşamaktadır. Ayrıca Çuvaşların kendi yaratılışları hakkında yazılan destanda Çuvaşların oluşumu hakkında konuşulurken, atalarının Kafkas dağları tarafından gelmiş oldukları belirtiliyor. Son dönemlerde yapılan bilimsel araştırmalar sonucu Albanların Türk kökenli toplum olması anlamlı şekilde kanıtlanmıştır.
Tarihi ve siyasi coğrafyası
Anatoli Petroviç Novoseltsev ve Z. İ. Yampolski'e göre, Erken Orta Çağ'da Albanyanın kapsadığı bölge, şimdiki Azerbaycan'ın, aynı zamanda Ermenistan'ın, Dağıstan'ın ve Doğu Gürcistan'ın topraklarına dahildi.
Ermeni iddialarına göre, eski devirlerde ve Erken Orta Çağ'da Azerbaycan arazisi Kür Nehrinin sadece kuzeyinde (Kür'ün sol kıyısında) yerleşmişti, yani bu iddiaya göre Kür ve Aras nehirleri arasındaki arazi eskiden Ermenilerin olmuştur. Sadece 387 yılından sonra bu topraklar Albanya'nın bünyesine geçmiş, fakat etnik, siyasi ve kültürel açıdan önceki gibi Büyük Ermenistan'ın Doğu eyaletleri olmuştur.
Gürcü bilim adamlarının eski kanaatine göre Kür'ün sol kıyısındaki Albanya topraklarının batı bölümü Gürcistan olmuştur. Yeni Gürcü bilimsel onayına göre ise (yazarı D.L. Musxelişvili) Ermeni araştırmacıların "cömertçe pay verdikleri" dedikleri sol sahil Albanyasının arazisi, ayrıca Kür'ün sol sahilindeki Azerbaycan topraklarının batı bölümü, ayrı ayrı dönemlerde ise hepsi Gürcistan toprakları olmuştur.
İdari dağılım açısından Albanya vilayetlere ve eyaletlere bölünmüştü. Birkaç vilayet eyalet oluşturuyordu. 7. yüzyıl Ermenistan coğrafyasında gösterildiğine göre Albanya'nın sol sahil arazisi 11 vilayetten ibaret idi. Alban kaynakları bunlardan dördü hakkında bilgi veriyor: Gebele, Şeki, Kambisena ve Eceri.
Bunlardan en büyük ve siyasi açıdan en önemlileri vilayetlər sayılıyordu. Üç vilayet (Gebele, Şeki, Kambisena) hem de idari kilise birimleri -piskoposluktu- bunların da temsilcileri (piskoposlar) tüm Alban kilise meclislerinde yer alıyorlardı. Solsahil Albanyasına adı geçen vilayetlerden başka, iki ülke (Lpina ve Çola) dahil idi. Feride Memhmedova böyle düşünüyor ki, Çola (Kırsal) adı İran kökenli kelimeden oluşmuştur. Fakat G. Geybullayev belirtiyor ki, Çola sözü Türkçe kökenli "çul" kelimesinden türemiştir.
Vilayetler
Çola
Bu vilayet Çola (Derbent) geçidinden güneye doğru, yaklaşık Beşparmak Dağını ve Hazar kıyısı şeridini kapsıyordu. Vilayetin büyük şehirleri Çola ve Derbent idi. Movses Kagankatvatsi, Çola'nın stratejik öneminden başka, bütün Kafkasya'da ilk Hristiyanlık ocaklarından biri olarak ideolojik açıdan önemli önemi konusunda da bilgi veriyor.
Lpina
Çola'nın Kuzey-Batısında, Çola ile Şeki arasında bulunan bölge. Bu arazi hemen hemen baştan başa fındık, ceviz ağaçları ile zengin ormanlarla kaplıydı. Albanya'nın stratejik anlamda önemli olan Lpina ve Çola ülkede merkezi hükûmet olmadığı dönemlerde bağımsız devlete çevrilmişlerdir (551-630 yılları). Cavanşirin ve Varaz hakimiyeti döneminde ise Lpina ve Cola yeniden Albanya'nın ayrılmaz stratejik vilayetleri olmuşlardı.
Kambisena
Yunan yazarlarının Kambisna, Ermeni yazarların ise Kambeçan olarak adlandırdığı arazi Albanyanın kuzey batısında, İberya sınırında bulunuyordu. Kambisena Kuzey - Batı Alazan ve İori nehirlerinin orta akarsularından, Güneyde Kür Nehrine kadar, Doğu'da ise Alazan, Kür ve İori nehirlerinin kavşağında dek araziyi kapsıyordu.
Eceri
Eceri veya Hacer denilen vilayet Gabala vilayetinin güneyinde Qarasu ve Girdman nehirlerinin arasında yerleşmişti ve güneyde Kür Nehrine dayanıyordu. Burada nüfus çoğunlukla tarımla meşguldü. 7. yüzyıl Ermeni coğrafyasında Eceri Deşt-i-Bizkan olarak da adlandırılır. Bu bölge hakkında Movses Kagankatvatsi'nin kayıtları yasadışı olarak eşcinsel evliliklere izin verilmesi ile ilgilidir. Bu tür evlilikler Arşakaşen ve Eceri vilayetlerinde rastlanıyordu.
Gabala
Gabala (Yunanca: Kabalaka) bu vilayet Lpinadan güneyde, tarihi Eceri vilayetinden kuzeyde, Şeki ve Çola vilayetleri arasındaki araziyi kapsıyordu. Bu vilayette Albanya'nın başkenti Gebele şehri bulunuyordu ki, bu konuda ilk kez MS 1. yüzyılında Büyük Plinius haber verir. Gebele antik dönemden Erken Orta Çağa - 5. yüzyıla kadar Albanya'nın başkenti, Alban Arşakilerinin konutu ve Alban arşipiskoposunun karargahı olmuştur. 510 yılında Alban Arşakileri kendi hakimiyetini tamamladıktan sonra Gabala Sasanilerin belirledikleri merzbanların karargahına dönüştürülür ve buraya Gabala hem de Vostan-i-merzban olarak adlandırılır. 5. yüzyıl Aluen kilise meclisi ve 8. yüzyıl Partav (Berde) kilise meclisi tablolarında Gabala piskoposlarından Manase (5. yüzyıl) ve İohan'nın (8. yüzyıl) isimleri de var. Gebele vilayetinin dini-ideolojik açıdan önemini şöyle bir olgu da gösteriyor ki, Aluen (488 yılı) ve Partav (705 yılı) kilise kurultayları katılımcılar listesinde arşipiskoposun imzasından sonra Gabala'nın imzası yer alır. 8.-9. yüzyıllarda Gabala piskoposları Arnavut kilisesinin patriarşları olmuşlardı.
Şeki
Şeki (Ermeni kaynaklarında Şako, Gürcü kaynaklarında Sake, Nuhpato) vilayeti Kafkasya'nın dağ eteği bölgelerinde, Gabalanın Kuzey - batısındaki araziyi tutuyor. Batı'da Lpina vilayeti ile, Doğu'da Gabala ile komşuydu. 3.-8. yüzyılların dokuma merkezlerinden biriydi.
Paytakaran
Paytakaran (Ermeni kaynaklarında Kaspk, Kazbk, Fars ve Arap kaynaklarında Balasakan) bu bölge Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Güneydoğu bölümünde yerleşerek, Hazar Denizi kıyılarına kadar uzanıyordu. Mil ve Mugan dizlerinin bir bölümünü kapsıyordu. Muhtemelen, Paytakaran ayrı ayrı zamanlarda vilayetin Güneyinde bulunan Atropatenanın Kuzey - Doğu topraklarını da içine birleştirmiştir. Paytakaran MÖ 2. yüzyılda Ermeni kralı I. Artaşes tarafından işgal edilmiş ve MÖ 55 yılına kadar Ermenistan yönetiminde kalmıştır. Paytakaran siyasi açıdan kah Albanya'ya, kah Atropatenaya meyledip ve ayrı ayrı dönemlerde onun bünyesine dahil olmuştur. 4. yüzyılın ikinci yarısında Paytakaran toptan Albanya'nın bünyesine katılmıştır. Vilayetin merkezi aynı adlı şehir Paytakaran idi.
Uti - (Yunanca Otena) tarihi eyalet sayılan Uti Paytakaran gibi Kür'ün sağ kıyısında bulunuyordu. Doğuda Paytakaranla, Güneyde Artsakla komşu idi. Kuzeyde Kür nehri ile çevrilmişti, Batıda ise Albanya ve İberya sınırına gibi uzanıyordu. Antik kentlerden Ayniyana, Hani, Anariaka, Halhal, Sokarn, ayrıca Movses Kagankatvatsi'nin yazdıklarını göre Albanyanın 5. yüzyılda inşa edilmiş başkenti Berde (Partav) bu vilayette idi. Berde 551 yılından Alban katolik kilisesinin kayıtta yerine, 630 yılında ise Mehranilər sülalesinden olan büyük Alban knyazları Varaz Krigorun, Cavanşirin ve başkalarının konutuna dönüşüyor. Uti vilayeti kendi sırasında ayrı ayrı idari birimlere (havarlara) bölünmüştü ki, bunlardan da en esasları Sakaşena (Yunancada Sakasen, Ermenicede Şakaşen) ve Girdman idi.
Girdman - 4. yüzyılda Albanya'nın ilk büyük knyazları olan Mehraniler sülalesinin kalıtsal mülkü idi. Kaynaklarda Girdman vilayetinin adı Gardman (Grabar (eski Ermenice) dilinde), Girdman (eski Pers dilinde) ve Gardabani (eski Gürcüce) olarak tanınıyordu. Bu vilayetin lokalleştirilmesiyle ilgili üç teori mevcuttur. Bazıları onu Ağsu - Girdman çayları ilçesinde (I.Eliyev, F.Osmanov), diğerleri modern Kazak ilçesi sınırları (S.T.Yeremyan), üçüncü grup ise Şəmkirçay havzası çevresinde ve modern Gedebey ilçesi bölgesinde (Ziya Bünyadov) yerleştiğini iddia ediyorlar. Feride Onur ise Girdman vilayetinin Albanya'nın Kuzey - Batısında, Kür'ün sağ kıyısında, Ermeni ve Gürcü toprakları ile sınırda yer aldığını bildiriyor. Favstos Buzandın'ın yazdıklarını göre Girdman, Arsak ve Uti birlikte 387 yılına kadar Ermenistan'ın içinde olmuştur. Ancak Ermenistan ve Albanya'nın tarihi gerçekliklerinin öğrenilmesi göstermiştir ki, Girdman asla Ermenistan'a dahil olmamıştır. Mehraniler bu arazilerde Girdman kalesini, Mehrevan şehrini ve çoklu mabetler inşa ettirmişlerdir.
Artsah veya Ersah - (antik kaynaklarda Orkistena) bu tarihi vilayet sağsahil Albanyasının en önemli şehirlerinden biri olmuş ve günümüzde Karabağ'ın dağlık bölümünü ve Mil düzünün bir bölümünü kapsamıştır. Eyaletin nüfusu Gargarlar, Utiler, Hunlar, Hazarlar ve Barsiller teşkil ediyordu.
Sünik - (Sisakan) vilayeti Albanya'nın Güney uçlarında yerleşerek Batıda Ermenistan ve Kuzeyde Artsak arasındaki alanı kapsamış, Göyçe Gölü'nün Güneyinde yerleşmiştir. Kaynaklarda kullanılmasından dolayı Sünik (Sünük) ifadesi Sisakandan daha eski. Adının Pers biçimi olan Sisakan ifadesine ilk kez 6. yüzyılda Suriyeli Zahari Ritorun eserinde rastlanmaktadır. Aynı yazarın yazılarında Sasakan Arran (Albanya) ve Gurzan (Gürcistan) gibi Ermenistan'dan ayrı ülke olarak sunuluyor. Toplamda ise Sünik ayrı ayrı dönemlerde kimi zaman Albanya'nın, kimi zamanda Atropatenanın içinde olmuştur. K. Hubşman ve İ.Markvart ise Süniki genellikle Alban vilayeti olarak kabul ediyorlar. MS 1. yüzyılında hakimiyet başına gelen ilk Albanya hükümdarını Sünik soyu ile kapatıyorlar. Aynı kaynaklarda belirtilir ki, Parfiya şahı Valarşak Sisakan soyundan Aryani'yi Albanya'ya başkan atadı. Aynı Valarşak MS I. yüzyıldan "Sisan" denilen Kafkas geçişlerini korumak amacıyla düzenlenmiş şah ordusuna önderlik etmek hakkını Sisakan soyuna vermişti. Feride Onur gösteriyor ki, antik dönemde olduğu gibi, Erken Orta Çağ'da da Albanya'nın topraklarının aynı sınırlar olduğunu iddia etmeye her türlü temel var.
Kaynakça
Bu madde önerilmeyen biçimde kaynaklandırılmıştır. () |
- ^ Toumanoff, Cyril. The Arsacids 11 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Encyclopædia Iranica
- ^ Shnirelman, V.A.(2001), 'The value of the Past: Myths, Identity and Politics in Transcaucasia', Osaka: National Museum of Ethnology. pp 79
- ^ Benjamin W. Fortson, "Indo-European Language and Culture: An Introduction", John Wiley and Sons, 2009. pg 242
- ^ a b James Stuart Olson. An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires.
- ^ Robert H. Hewsen. "Ethno-History and the Armenian Influence upon the Caucasian Albanians," in: Samuelian, Thomas J. (Hg.), Classical Armenian Culture. Influences and Creativity, Chicago: 1982, 27-40.
- ^ Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994
- ^ F. Ağasıoğlu (Cəlilov) – Azər xalqı, Bakı, 2005
- ^ Strabon. Coğrafya, Vol. XVI, Sec. 4, 18 (S. 777) (rus.)
- ^ Yampolsky ZI Azerbaycan / / Kazan bölgesinde Türkler hakkında ilk bilgiler uygulaması. Arizona Eyalet Üniversitesi. Kirov, 1966, № 2
- ^ Erix Fayql – İpək yolu üzərində Qədim Odlar Yurdu – Azərbaycan tarixi, Bakı, 2009 (azərb.)
- ^ Firidun Cəlilov. Azər xalqı. Bakı, Ağrıdağ, 2006, 436 syf. (azərb.)
- ^ Barkhudaryan M. Albanya ve komşuları. - Tiflis, 1893 (Ermenice ) (Rus.)
- ^ Albanya III-V yüzyıllar Eremian Aziz Siyasi Tarihi : SSCB (III-IX yy.) Tarihi Araştırmaları Moskova, 1958 (rus.)
- ^ Aleksidze Zaza N.Erken Ortaçağ Kafkasya ve Gürcistan ideoloji ve kültür Sorunları - Tiflis, 1983. (rus.)
- ^ F. Memmedova, 1993, sf 74 (azerb.)
- ^ Q. Qeybullayev, 1993, syf 92 (azerb.)
- ^ Kalankatlı, III, 23 (azerb.)
- ^ Eremian, Albanya 3.-7. yüzyıllarda Ekonomi ve sosyal yapı. SSCB (3.-9. yüzyıl), Moskova, 1958
- ^ Kırım ve Kafkasya'da Azerbaycan (Klasik Albanya) tarihinin Sayfalar / / Sat. Bellek Marr (1864-1934), Moskova-Leningrad, 1938
- ^ F. Memmedova, 1993, sf 126 (azərb.)
- ^ F. Memmedova, 1993, sf 214 (azərb.)
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Albanya ya da Albania Gurcuce ალბანეთი Albaneti Azerice Albaniya Yunanca Ἀlbania Albania bugunku Azerbaycan ile Dagistan in guneyini kapsayan eski bir krallik Albanya Yunanca ve Latince daglik toprak anlamina gelir ulkenin yerli adi ise bilinmemektedir MO 3 ve 4 yuzyillarinda kurulmustur 705 te ise Araplar tarafindan yikilmistir Baskenti once Kebele eski kaynaklarda Kabalaka sonra Berde sehri oldu Kralligin resmi dili ise Albanca ydi AlbanyaAghwank amp Aluank modern endonimler Albanya egzonim MO 4 yuzyil MS 8 yuzyilkullandigi bayrakAlbanyaBaskentKabalaka BerdeYaygin dil ler Albanca Partca Orta FarscaHukumetMonarsiTarihce KurulusuMO 4 yuzyil DagilisiMS 8 yuzyilArdillarSirvansahlar DevletiGunumuzdeki durumu Azerbaycan Rusya Gurcistan ErmenistanDilBugunku Azerbaycan ve Dagistan in tamami ile Ermenistan Gurcistan Iran Cecenistan topraklarinin yarisini kapsayan genis bir alanda hukum suren Albanya da Strabon ve diger kaynaklarca 26 lehce sive konusulmaktaydi Albanya da kullanilan dillerin kokeni konusundaki arastirmalar derin olmamakla birlikte birkac yonde ilerlemektedir Tarihci ve dilbilimcilerin bir kismi tarafindan Alban dilinin Nah Dagistan dillerine mensup oldugu diger tarihci ve dilbilimciler tarafindan ise Farsca veya Lezgice kokenli oldugu ileri surulmektedir Azerbaycanli arastirmacilar tarafindan ise Alban yazisi ve dilinin Eski Turkcenin sivelerinden biri olabilecegi iddiasi ortaya atilmis ve Albanya nin Turk oldugu da ihtimaller arasinda sayilmistir DinAlban halklari 3 yuzyilda Hristiyanlik dinine girmisler ve 4 yuzyilda da kendi mustakil alfabelerine sahip olmuslardir Ilk Hristiyanlik izleri tasiyan Alban tarihinde yuzlerce kilise manastir vb gibi dini yapilar ortaya cikmistir Bu dini yapilardan pek azi gunumuze kaldiysa da Albanya 7 yuzyildan itibaren gelen Islamin etkisi altinda girmistir 10 yuzyildan itibaren Orta Asya dan suregelen Turk Kipcak ve Mogol istilalari ile zayiflayan krallik kucule kucule egemenlik alanlarini kaybetmistir Albanlarin buyuk bolumu Islamiyet i benimseyerek Turklesmistir Isim kokeniErmeni yazar M Camcyan Agvan kelimenin eski Ermenice qrabar agu yumusak huylu sevecen kelimesinden turedigini ve Sevecen insanlar ulkesi anlamina geldigini ifade etmistir Fakat G Geybullayev yaziyor ki agu kelimesi eski Ermeni diline eski Turk dilinden gecmistir ve bu soz su anda da bircok Turk halklarinin dilinde kullanilmaktadir Moisey Kalankatli ise ulkenin Araniler sulalesinden olan ilk yari efsanevi hukumdar Arran in adi ile bu tur adlandirildigini kaydetmistir Abbaskulu Aga Bakihanov ise Gulistan i Irem eserinde Latincede Albania nin beyaz anlamini verdigini yazmistir NufusuYunan Tarihci Strabon un bilgisine gore Albanya nufusu 26 dilde konusan asiretlerden ibaretti Kaynaklarda Albanya da yasayan halk ve asiretler sirasinda Utiler Gargarlar Amazonlar Sovdeler Kaspiler Maklar Sisaklar Mardlar ve Amardlar Keller ile Lekler isimleri bastadir Ilk asirlardan baslayarak Sasani sahlarinin talimati ile Albanya ya bir takim Iran asiretleri tasinmistir 3 ve 4 yuzyildan baslayarak kuzeyden yeni Turk boylari Derbent Gecidinden gelmistir Bu boylarin arasinda Hunlar Barsiller Hazarlar gibi halklar bulunmaktadir Ozellikle Subar boylari Albanya nin eski baskenti Gabala cevresinde yerlesmisler Bu yuzden de Erken Orta Cag kaynaklari Gabala yi bazen Gabala Subar olarak adlandirmistir Araplarin gelisine kadar Albanya nufusu Kafkas dilleri Turk dilleri ve Iran dilleri konusan halklar olmak uzere uc bolumden olusuyordu Hala Albanya ulkesinin yerel halki olan Alban halki bulunmus degildir Cogu zaman Albanlarin kendileri ile ozdeslestirilen en buyuk Alban asiretlerinden biri Utilerdir ancak bu konuda kesin bir bilgi yoktur Uzmanlar belirtmektedir ki Alban ismini Turk boylarina olmasi daha muhtemeldir Cunku su anda Orta Asya da Kazakistan da Alban adli Turk bir kabile yasamaktadir Ayrica Cuvaslarin kendi yaratilislari hakkinda yazilan destanda Cuvaslarin olusumu hakkinda konusulurken atalarinin Kafkas daglari tarafindan gelmis olduklari belirtiliyor Son donemlerde yapilan bilimsel arastirmalar sonucu Albanlarin Turk kokenli toplum olmasi anlamli sekilde kanitlanmistir Tarihi ve siyasi cografyasiAnatoli Petrovic Novoseltsev ve Z I Yampolski e gore Erken Orta Cag da Albanyanin kapsadigi bolge simdiki Azerbaycan in ayni zamanda Ermenistan in Dagistan in ve Dogu Gurcistan in topraklarina dahildi Ermeni iddialarina gore eski devirlerde ve Erken Orta Cag da Azerbaycan arazisi Kur Nehrinin sadece kuzeyinde Kur un sol kiyisinda yerlesmisti yani bu iddiaya gore Kur ve Aras nehirleri arasindaki arazi eskiden Ermenilerin olmustur Sadece 387 yilindan sonra bu topraklar Albanya nin bunyesine gecmis fakat etnik siyasi ve kulturel acidan onceki gibi Buyuk Ermenistan in Dogu eyaletleri olmustur Gurcu bilim adamlarinin eski kanaatine gore Kur un sol kiyisindaki Albanya topraklarinin bati bolumu Gurcistan olmustur Yeni Gurcu bilimsel onayina gore ise yazari D L Musxelisvili Ermeni arastirmacilarin comertce pay verdikleri dedikleri sol sahil Albanyasinin arazisi ayrica Kur un sol sahilindeki Azerbaycan topraklarinin bati bolumu ayri ayri donemlerde ise hepsi Gurcistan topraklari olmustur Idari dagilim acisindan Albanya vilayetlere ve eyaletlere bolunmustu Birkac vilayet eyalet olusturuyordu 7 yuzyil Ermenistan cografyasinda gosterildigine gore Albanya nin sol sahil arazisi 11 vilayetten ibaret idi Alban kaynaklari bunlardan dordu hakkinda bilgi veriyor Gebele Seki Kambisena ve Eceri Bunlardan en buyuk ve siyasi acidan en onemlileri vilayetler sayiliyordu Uc vilayet Gebele Seki Kambisena hem de idari kilise birimleri piskoposluktu bunlarin da temsilcileri piskoposlar tum Alban kilise meclislerinde yer aliyorlardi Solsahil Albanyasina adi gecen vilayetlerden baska iki ulke Lpina ve Cola dahil idi Feride Memhmedova boyle dusunuyor ki Cola Kirsal adi Iran kokenli kelimeden olusmustur Fakat G Geybullayev belirtiyor ki Cola sozu Turkce kokenli cul kelimesinden turemistir Vilayetler Cola Bu vilayet Cola Derbent gecidinden guneye dogru yaklasik Besparmak Dagini ve Hazar kiyisi seridini kapsiyordu Vilayetin buyuk sehirleri Cola ve Derbent idi Movses Kagankatvatsi Cola nin stratejik oneminden baska butun Kafkasya da ilk Hristiyanlik ocaklarindan biri olarak ideolojik acidan onemli onemi konusunda da bilgi veriyor Lpina Cola nin Kuzey Batisinda Cola ile Seki arasinda bulunan bolge Bu arazi hemen hemen bastan basa findik ceviz agaclari ile zengin ormanlarla kapliydi Albanya nin stratejik anlamda onemli olan Lpina ve Cola ulkede merkezi hukumet olmadigi donemlerde bagimsiz devlete cevrilmislerdir 551 630 yillari Cavansirin ve Varaz hakimiyeti doneminde ise Lpina ve Cola yeniden Albanya nin ayrilmaz stratejik vilayetleri olmuslardi Kambisena Yunan yazarlarinin Kambisna Ermeni yazarlarin ise Kambecan olarak adlandirdigi arazi Albanyanin kuzey batisinda Iberya sinirinda bulunuyordu Kambisena Kuzey Bati Alazan ve Iori nehirlerinin orta akarsularindan Guneyde Kur Nehrine kadar Dogu da ise Alazan Kur ve Iori nehirlerinin kavsaginda dek araziyi kapsiyordu Eceri Eceri veya Hacer denilen vilayet Gabala vilayetinin guneyinde Qarasu ve Girdman nehirlerinin arasinda yerlesmisti ve guneyde Kur Nehrine dayaniyordu Burada nufus cogunlukla tarimla mesguldu 7 yuzyil Ermeni cografyasinda Eceri Dest i Bizkan olarak da adlandirilir Bu bolge hakkinda Movses Kagankatvatsi nin kayitlari yasadisi olarak escinsel evliliklere izin verilmesi ile ilgilidir Bu tur evlilikler Arsakasen ve Eceri vilayetlerinde rastlaniyordu Gabala Gabala Yunanca Kabalaka bu vilayet Lpinadan guneyde tarihi Eceri vilayetinden kuzeyde Seki ve Cola vilayetleri arasindaki araziyi kapsiyordu Bu vilayette Albanya nin baskenti Gebele sehri bulunuyordu ki bu konuda ilk kez MS 1 yuzyilinda Buyuk Plinius haber verir Gebele antik donemden Erken Orta Caga 5 yuzyila kadar Albanya nin baskenti Alban Arsakilerinin konutu ve Alban arsipiskoposunun karargahi olmustur 510 yilinda Alban Arsakileri kendi hakimiyetini tamamladiktan sonra Gabala Sasanilerin belirledikleri merzbanlarin karargahina donusturulur ve buraya Gabala hem de Vostan i merzban olarak adlandirilir 5 yuzyil Aluen kilise meclisi ve 8 yuzyil Partav Berde kilise meclisi tablolarinda Gabala piskoposlarindan Manase 5 yuzyil ve Iohan nin 8 yuzyil isimleri de var Gebele vilayetinin dini ideolojik acidan onemini soyle bir olgu da gosteriyor ki Aluen 488 yili ve Partav 705 yili kilise kurultaylari katilimcilar listesinde arsipiskoposun imzasindan sonra Gabala nin imzasi yer alir 8 9 yuzyillarda Gabala piskoposlari Arnavut kilisesinin patriarslari olmuslardi Seki Seki Ermeni kaynaklarinda Sako Gurcu kaynaklarinda Sake Nuhpato vilayeti Kafkasya nin dag etegi bolgelerinde Gabalanin Kuzey batisindaki araziyi tutuyor Bati da Lpina vilayeti ile Dogu da Gabala ile komsuydu 3 8 yuzyillarin dokuma merkezlerinden biriydi Paytakaran Paytakaran Ermeni kaynaklarinda Kaspk Kazbk Fars ve Arap kaynaklarinda Balasakan bu bolge Azerbaycan Cumhuriyeti nin Guneydogu bolumunde yerleserek Hazar Denizi kiyilarina kadar uzaniyordu Mil ve Mugan dizlerinin bir bolumunu kapsiyordu Muhtemelen Paytakaran ayri ayri zamanlarda vilayetin Guneyinde bulunan Atropatenanin Kuzey Dogu topraklarini da icine birlestirmistir Paytakaran MO 2 yuzyilda Ermeni krali I Artases tarafindan isgal edilmis ve MO 55 yilina kadar Ermenistan yonetiminde kalmistir Paytakaran siyasi acidan kah Albanya ya kah Atropatenaya meyledip ve ayri ayri donemlerde onun bunyesine dahil olmustur 4 yuzyilin ikinci yarisinda Paytakaran toptan Albanya nin bunyesine katilmistir Vilayetin merkezi ayni adli sehir Paytakaran idi Uti Yunanca Otena tarihi eyalet sayilan Uti Paytakaran gibi Kur un sag kiyisinda bulunuyordu Doguda Paytakaranla Guneyde Artsakla komsu idi Kuzeyde Kur nehri ile cevrilmisti Batida ise Albanya ve Iberya sinirina gibi uzaniyordu Antik kentlerden Ayniyana Hani Anariaka Halhal Sokarn ayrica Movses Kagankatvatsi nin yazdiklarini gore Albanyanin 5 yuzyilda insa edilmis baskenti Berde Partav bu vilayette idi Berde 551 yilindan Alban katolik kilisesinin kayitta yerine 630 yilinda ise Mehraniler sulalesinden olan buyuk Alban knyazlari Varaz Krigorun Cavansirin ve baskalarinin konutuna donusuyor Uti vilayeti kendi sirasinda ayri ayri idari birimlere havarlara bolunmustu ki bunlardan da en esaslari Sakasena Yunancada Sakasen Ermenicede Sakasen ve Girdman idi Girdman 4 yuzyilda Albanya nin ilk buyuk knyazlari olan Mehraniler sulalesinin kalitsal mulku idi Kaynaklarda Girdman vilayetinin adi Gardman Grabar eski Ermenice dilinde Girdman eski Pers dilinde ve Gardabani eski Gurcuce olarak taniniyordu Bu vilayetin lokallestirilmesiyle ilgili uc teori mevcuttur Bazilari onu Agsu Girdman caylari ilcesinde I Eliyev F Osmanov digerleri modern Kazak ilcesi sinirlari S T Yeremyan ucuncu grup ise Semkircay havzasi cevresinde ve modern Gedebey ilcesi bolgesinde Ziya Bunyadov yerlestigini iddia ediyorlar Feride Onur ise Girdman vilayetinin Albanya nin Kuzey Batisinda Kur un sag kiyisinda Ermeni ve Gurcu topraklari ile sinirda yer aldigini bildiriyor Favstos Buzandin in yazdiklarini gore Girdman Arsak ve Uti birlikte 387 yilina kadar Ermenistan in icinde olmustur Ancak Ermenistan ve Albanya nin tarihi gercekliklerinin ogrenilmesi gostermistir ki Girdman asla Ermenistan a dahil olmamistir Mehraniler bu arazilerde Girdman kalesini Mehrevan sehrini ve coklu mabetler insa ettirmislerdir Artsah veya Ersah antik kaynaklarda Orkistena bu tarihi vilayet sagsahil Albanyasinin en onemli sehirlerinden biri olmus ve gunumuzde Karabag in daglik bolumunu ve Mil duzunun bir bolumunu kapsamistir Eyaletin nufusu Gargarlar Utiler Hunlar Hazarlar ve Barsiller teskil ediyordu Sunik Sisakan vilayeti Albanya nin Guney uclarinda yerleserek Batida Ermenistan ve Kuzeyde Artsak arasindaki alani kapsamis Goyce Golu nun Guneyinde yerlesmistir Kaynaklarda kullanilmasindan dolayi Sunik Sunuk ifadesi Sisakandan daha eski Adinin Pers bicimi olan Sisakan ifadesine ilk kez 6 yuzyilda Suriyeli Zahari Ritorun eserinde rastlanmaktadir Ayni yazarin yazilarinda Sasakan Arran Albanya ve Gurzan Gurcistan gibi Ermenistan dan ayri ulke olarak sunuluyor Toplamda ise Sunik ayri ayri donemlerde kimi zaman Albanya nin kimi zamanda Atropatenanin icinde olmustur K Hubsman ve I Markvart ise Suniki genellikle Alban vilayeti olarak kabul ediyorlar MS 1 yuzyilinda hakimiyet basina gelen ilk Albanya hukumdarini Sunik soyu ile kapatiyorlar Ayni kaynaklarda belirtilir ki Parfiya sahi Valarsak Sisakan soyundan Aryani yi Albanya ya baskan atadi Ayni Valarsak MS I yuzyildan Sisan denilen Kafkas gecislerini korumak amaciyla duzenlenmis sah ordusuna onderlik etmek hakkini Sisakan soyuna vermisti Feride Onur gosteriyor ki antik donemde oldugu gibi Erken Orta Cag da da Albanya nin topraklarinin ayni sinirlar oldugunu iddia etmeye her turlu temel var KaynakcaBu madde onerilmeyen bicimde kaynaklandirilmistir Gosterilen kaynaklar kaynak gosterme sablonlari kullanilarak dipnot belirtme bicemine uygun olarak duzenlenmelidir Bu sablonun nasil ve ne zaman kaldirilmasi gerektigini ogrenin Toumanoff Cyril The Arsacids 11 Kasim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde Encyclopaedia Iranica Shnirelman V A 2001 The value of the Past Myths Identity and Politics in Transcaucasia Osaka National Museum of Ethnology pp 79 Benjamin W Fortson Indo European Language and Culture An Introduction John Wiley and Sons 2009 pg 242 a b James Stuart Olson An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires ISBN 0 313 27497 5 Robert H Hewsen Ethno History and the Armenian Influence upon the Caucasian Albanians in Samuelian Thomas J Hg Classical Armenian Culture Influences and Creativity Chicago 1982 27 40 Q Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki 1994 F Agasioglu Celilov Azer xalqi Baki 2005 Strabon Cografya Vol XVI Sec 4 18 S 777 rus Yampolsky ZI Azerbaycan Kazan bolgesinde Turkler hakkinda ilk bilgiler uygulamasi Arizona Eyalet Universitesi Kirov 1966 2 Erix Fayql Ipek yolu uzerinde Qedim Odlar Yurdu Azerbaycan tarixi Baki 2009 azerb Firidun Celilov Azer xalqi Baki Agridag 2006 436 syf azerb Barkhudaryan M Albanya ve komsulari Tiflis 1893 Ermenice Rus Albanya III V yuzyillar Eremian Aziz Siyasi Tarihi SSCB III IX yy Tarihi Arastirmalari Moskova 1958 rus Aleksidze Zaza N Erken Ortacag Kafkasya ve Gurcistan ideoloji ve kultur Sorunlari Tiflis 1983 rus F Memmedova 1993 sf 74 azerb Q Qeybullayev 1993 syf 92 azerb Kalankatli III 23 azerb Eremian Albanya 3 7 yuzyillarda Ekonomi ve sosyal yapi SSCB 3 9 yuzyil Moskova 1958 Kirim ve Kafkasya da Azerbaycan Klasik Albanya tarihinin Sayfalar Sat Bellek Marr 1864 1934 Moskova Leningrad 1938 F Memmedova 1993 sf 126 azerb F Memmedova 1993 sf 214 azerb