Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Özbekçe veya Özbek Türkçesi (Özbekçe: oʻzbekcha, Özbek Dili: oʻzbek tili), Özbekistan'ın resmî dilidir. Türk dillerinin içerisinde sınıflanan Karluk grubuna bağlı bir dil ve tarihî Çağataycanın çağdaş devamı olan Türk yazı dillerinden biridir.
| Özbekçe | |
|---|---|
| Özbek Türkçesi | |
| Oʻzbekcha, Ўзбекча, اۉزبېکچه | |
 | |
| Bölge | Orta Asya |
| Etnisite | Özbekler |
| Konuşan sayısı | 48,530,200 (2022) |
| Dil ailesi | |
| Önceki formlar | Çağatayca
|
| Yazı sistemi | Latin Kiril alfabesi Arap alfabesi |
| Resmî durumu | |
| Resmî dil |  Özbekistan |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | uz |
| ISO 639-2 | uzb |
| ISO 639-3 | uzb |
 Özbekçe'in konuşulduğu yerler. | |
SSCB devrinde Özbekçe adı kullanılmaya başlamadan önce Özbekler kendi dillerini Türkçe olarak adlandırmaktaydı. Örneğin Muhammedemin Fahriddinov'un 1913 yılında okullarda okutulmak üzere yazdığı Özbekçe ders kitabının adının Turkcha Qoida olduğu kaydedilir.Abdurrauf Fitrat'ın 1919 yılında yayımlanan Tilimiz başlıklı yazısında kendi dilinden Türkçe adıyla bahsettiği görülür.
Özbekçe, tipolojik açıdan diğer Türk dillerinden farklı özelliklere sahiptir. Ünlü uyumunun olmaması ve bünyesinde Karluk, Kıpçak ve Oğuz lehçelerini barındıran tek Türk dili olması, bu farklılıklardan bazılarıdır.
Özbekçe Orta Asya genelinde en çok konuşulan Türk dilidir. Özbekistan'ın Fergana vadisi, Taşkent ve etrafı ile Semerkant, Buhara, Karşı, Şehrisebz ve Termez şehirlerinde Karluk lehçeleri, Surhanderya, Kaşkaderya, Semerkant vilayetlerinde Kıpçak lehçeleri, Harezm vilayetinde ise Oğuz lehçeleri konuşulmasına rağmen, Özbek edebi dilinde ağırlıklı olarak Fergana ve Taşkent'te kullanılan Karluk lehçesi hâkimdir. Karluk dili Orta Çağ'da Orta Asya'nın en önemli kültür ve bilim dili olmuştur.
Özbekçede diğer Türk dillerine göre Farsçanın etkisi daha fazladır. Sözlüklerinde Farsça sözlük sayısı fazla olduğu gibi sesletimde de Farsçanın etkisi açıkça görülür. Diğer Türk dillerindeki ünlü uyumu Özbekçede yoktur. Gerek Kiril alfabesinde gerekse bugün kullanılan Latin alfabesinde mevcut ünlülerin yetersiz oluşu da lehçelerdeki bu eğilimin önünde engel teşkil etmektedir.
XIX. asrın ikinci yarısında Çarlık Rusyası tarafından Orta Asya'nın zapt edilmesiyle birlikte (Rus-mahallî mekteplerinin açılışı, iktisadi talancılık, siyasi hakimiyetin Rusların elinde oluşu, vb.) ve yeni gazetelerin, dergilerin neşredilişi münasebetiyle çok Rusça ve uluslararası söz ve ibareler Özbek diline (konuşma ve yazı diline) girmeye başlamıştır. Bu cereyan özellikle 20. asrın 20'li yıllarında süratlenmiştir. Eğer 1922 yılında içtimai ve siyasi terimlerin %0.9'u Rusça uluslararası terimler ise, 1980'li yıllara gelince %20'sini teşkil eder. Belli bilimlerde ise Rusça uluslararası terimler %70-%80'e, kimya biliminde ise %90-%95'e ulaşmıştır.
Özbekçe, Türkistan coğrafyasında Özbekistan dışına yayılmış olan Özbek Türkleri arasında; Kırgızistan, Kazakistan, Tacikistan, Afganistan, Türkmenistan cumhuriyetlerinde de kullanılır. Söz konusu bazı bölgelerde, Özbek dili bölgenin resmi dilinden de çok kullanılır.
Yazı sistemi
1904'ten önce, bütün Orta Asya dilleri Arap yazısı ile yazılırdı. 1924-1940 arasında resmî Özbekçe, Stalin idaresi tarafından Kiril alfabesi dayatılıncaya kadar Latin alfabesi ile yazılmıştır. Özbekistan'ın bağımsızlığından sonra, 1995 yılında Latin esaslı yeni bir alfabe resmî olarak kabul edilmiştir. Günümüzde Latin alfabesinin yanında Kiril alfabesi de hâlâ yaygın olarak kullanılmaktadır.
- Kiril:
| А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё |
| Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Л л | М м |
| Н н | О о | П п | Р р | С с | Т т | У у |
| Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Ъ ъ | Ь ь |
| Э э | Ю ю | Я я | Ў ў | Қ қ | Ғ ғ | Ҳ ҳ |
- Latin:
| А а | B b | D d | E e | F f | G g | H h |
| I i | J j | K k | L l | M m | N n | O o |
| P p | Q q | R r | S s | T t | U u | V v |
| X x | Y y | Z z | Oʻ oʻ | Gʻ gʻ | Sh sh | Ch ch |
| ng |
Dil Bilgisi
Hâl ekleri
Özbekçede hâl ekleri 6 tanedir. Türkçeye benzemekle birlikte farklar bulunmaktadır. Ekler yazıda ünlü ve ünsüz uyumuna göre değişmez. Sadece yönelme hâlinde sonu q ve k ile biten sözcüklerde -ga eki -qa/-ka şeklinde olur:
| Hâl Ekleri | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Yalın hâl (Bosh kelishik) | Belirtme hâli (Tushum kelishigi) | Yönelme hâli (Jo‘nalish kelishigi) | Bulunma hâli (O‘rin-payt kelishigi) | Çıkma hâli (Chiqish kelishigi) | İlgi hâli (Qaratqich kelishigi) | ||||||
| - | -ni | -ga | -da | -dan | -ning | ||||||
| qiz | kız | qizni | kızı | qizga | kıza | qizda | kızda | qizdan | kızdan | qizning | kızın |
| ish | iş | ishni | işi | ishga | işe | ishda | işte | ishdan | işten | ishning | işin |
| ona | anne | onani | anneyi | onaga | anneye | onada | annede | onadan | anneden | onaning | annenin |
| oyoq | ayak | oyoqni | ayağı | oyoqqa | ayağa | oyoqda | ayakta | oyoqdan | ayaktan | oyoqning | ayağın |
| mushuk | kedi | mushukni | kediyi | mushukka | kediye | mushukda | kedide | mushukdan | kediden | mushukning | kedinin |
İsim çekimi
| İsim Çekimi | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1. Teklik Şahıs (1. yagona shaxs) | 2. Teklik Şahıs (2. yagona shaxs) | 3. Teklik Şahıs (3. yagona shaxs) | 1. Çokluk Şahıs (1. ko'plikli shaxs) | 2. Çokluk Şahıs (2. ko'plikli shaxs) | 3. Çokluk Şahıs (3. ko'plikli shaxs) | ||||||
| -man | -san | -dir | -miz | -siz | -dirlar | ||||||
| yo'lchiman | yolcuyum | yo'lchisan | yolcusun | yo'lchidir | yolcudur | yo'lchimiz | yolcuyuz | yo'lchisiz | yolcusunuz | yo'lchidirlar | yolcudurlar |
| turkman | Türk'üm | turksan | Türk'sün | turkdir | Türk'tür | turkmiz | Türk'üz | turksiz | Türk'sünüz | turkdirlar | Türk'türler |
Metin örneği
| Latin | Kiril | sözcüğü sözcüğüne aktarım | Türkçe |
|---|---|---|---|
| Barcha odamlar erkin, qadr-qimmat va huquqlarda teng boʻlib tugʻiladilar. Ular aql va vijdon sohibidirlar va bir-birlari bilan birodarlarcha muomala qilishlari zarur. | Барча одамлар эркин, қадр-қиммат ва ҳуқуқларда тенг бўлиб туғиладилар. Улар ақл ва виждон соҳибидирлар ва бир-бирлари билан биродарларча муомала қилишлари зарур. | Varca adamlar erkin, kadir-kıymet ve hukuklarda denk olup doğulurlar. Onlar akıl ve vicdan sahibidirler ve bir-birleri ile biraderlerce muamele kılışları zarur. | Bütün insanlar özgür, saygınlık ve haklar bakımından eşit doğarlar. Akıl ve vicdana sahiptirler ve birbirlerine karşı kardeşlik zihniyeti ile hareket etmelidirler. |
Kaynakça
- ^ a b "Arşivlenmiş kopya". 21 Nisan 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Aralık 2013. Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi: "ethnologue.com" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: ) - ^ Adeeb Khalid, Printing, Publishing, and Reform in Tsarist Central Asia, International Journal of Middle East Studies, Volume 26, Issue 2, Mayıs 1994, pp. 187-200
- ^ Ozod Sharafiddinov. Fitrat va uning ikki maqolasi («Tilimiz», «Yopishmagan gajjaklar») & Abdurauf Fitrat. Tanlangan asarlar. 1-jild
- ^ Volkan Coşkun, Özbek Türkçesi Grameri
- ^ "Özbek Alfabesi Üzerine - Dr. Suzan Tokatlı" (PDF). 9 Haziran 2020 tarihinde kaynağından (PDF).
- ^ "Özbekçede Ses Uyumunun Yok Edilişi - Cöre Hudayberdiyev" (PDF). 9 Haziran 2020 tarihinde kaynağından (PDF).
- ^ Rahmonov, Shukurov ve Mahmudov, O'zbek tilining tarixiy grammatikası (üniversiteler için ders kitabı), Taşkent, 2008, s.21-22
- ^ "Özbek Türkçesinin Latin Alfabesi Esasındaki İmlası Üzerine - Feridun Tekin" (PDF). 9 Haziran 2020 tarihinde kaynağından (PDF).
Dış bağlantılar
- Özbek Edebiyatı 29 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- VikiSözlük Özbekçe Kelimeler Kategorisi 31 Ağustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Özbekçe<>Türkçe Sözlük 20 Mayıs 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (Pamukkale Üniversitesi)
- Türkçeden Özbekçeye Sözlük (Hazırlayanlar: Gulhida Shirinova & Günsel Barış)
- O'zbek Tilining Lug'at Boyligi 13 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (Özbek Dilinin Lügat Baylığı)
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Ozbekce veya Ozbek Turkcesi Ozbekce oʻzbekcha Ozbek Dili oʻzbek tili Ozbekistan in resmi dilidir Turk dillerinin icerisinde siniflanan Karluk grubuna bagli bir dil ve tarihi Cagataycanin cagdas devami olan Turk yazi dillerinden biridir OzbekceOzbek TurkcesiOʻzbekcha Ўzbekcha اۉزبېکچهBolgeOrta AsyaEtnisiteOzbeklerKonusan sayisi48 530 200 2022 Dil ailesiTurk dilleriSaz TurkcesiUygur grubuOzbekceOnceki formlarCagatayca OzbekceYazi sistemiLatin Kiril alfabesi Arap alfabesiResmi durumuResmi dil OzbekistanDil kodlariISO 639 1uzISO 639 2uzbISO 639 3uzbOzbekce in konusuldugu yerler SSCB devrinde Ozbekce adi kullanilmaya baslamadan once Ozbekler kendi dillerini Turkce olarak adlandirmaktaydi Ornegin Muhammedemin Fahriddinov un 1913 yilinda okullarda okutulmak uzere yazdigi Ozbekce ders kitabinin adinin Turkcha Qoida oldugu kaydedilir Abdurrauf Fitrat in 1919 yilinda yayimlanan Tilimiz baslikli yazisinda kendi dilinden Turkce adiyla bahsettigi gorulur Ozbekce tipolojik acidan diger Turk dillerinden farkli ozelliklere sahiptir Unlu uyumunun olmamasi ve bunyesinde Karluk Kipcak ve Oguz lehcelerini barindiran tek Turk dili olmasi bu farkliliklardan bazilaridir Ozbekce Orta Asya genelinde en cok konusulan Turk dilidir Ozbekistan in Fergana vadisi Taskent ve etrafi ile Semerkant Buhara Karsi Sehrisebz ve Termez sehirlerinde Karluk lehceleri Surhanderya Kaskaderya Semerkant vilayetlerinde Kipcak lehceleri Harezm vilayetinde ise Oguz lehceleri konusulmasina ragmen Ozbek edebi dilinde agirlikli olarak Fergana ve Taskent te kullanilan Karluk lehcesi hakimdir Karluk dili Orta Cag da Orta Asya nin en onemli kultur ve bilim dili olmustur Ozbekcede diger Turk dillerine gore Farscanin etkisi daha fazladir Sozluklerinde Farsca sozluk sayisi fazla oldugu gibi sesletimde de Farscanin etkisi acikca gorulur Diger Turk dillerindeki unlu uyumu Ozbekcede yoktur Gerek Kiril alfabesinde gerekse bugun kullanilan Latin alfabesinde mevcut unlulerin yetersiz olusu da lehcelerdeki bu egilimin onunde engel teskil etmektedir XIX asrin ikinci yarisinda Carlik Rusyasi tarafindan Orta Asya nin zapt edilmesiyle birlikte Rus mahalli mekteplerinin acilisi iktisadi talancilik siyasi hakimiyetin Ruslarin elinde olusu vb ve yeni gazetelerin dergilerin nesredilisi munasebetiyle cok Rusca ve uluslararasi soz ve ibareler Ozbek diline konusma ve yazi diline girmeye baslamistir Bu cereyan ozellikle 20 asrin 20 li yillarinda suratlenmistir Eger 1922 yilinda ictimai ve siyasi terimlerin 0 9 u Rusca uluslararasi terimler ise 1980 li yillara gelince 20 sini teskil eder Belli bilimlerde ise Rusca uluslararasi terimler 70 80 e kimya biliminde ise 90 95 e ulasmistir Ozbekce Turkistan cografyasinda Ozbekistan disina yayilmis olan Ozbek Turkleri arasinda Kirgizistan Kazakistan Tacikistan Afganistan Turkmenistan cumhuriyetlerinde de kullanilir Soz konusu bazi bolgelerde Ozbek dili bolgenin resmi dilinden de cok kullanilir Yazi sistemiSosyalist ideolojiyi yerlestirmek icin mekteplerde okutulan Ortak Turk Alfabesi ile yazilmis Jas Kyc Yosh Kuch genc kuvvet adli kitabin kapagi 1904 ten once butun Orta Asya dilleri Arap yazisi ile yazilirdi 1924 1940 arasinda resmi Ozbekce Stalin idaresi tarafindan Kiril alfabesi dayatilincaya kadar Latin alfabesi ile yazilmistir Ozbekistan in bagimsizligindan sonra 1995 yilinda Latin esasli yeni bir alfabe resmi olarak kabul edilmistir Gunumuzde Latin alfabesinin yaninda Kiril alfabesi de hala yaygin olarak kullanilmaktadir Kiril A a B b V v G g D d E e Yo yoZh zh Z z I i J j K k L l M mN n O o P p R r S s T t U uF f H h C c Ch ch Sh sh E e Yu yu Ya ya Ў y Қ k Ғ g Ҳ ҳLatin A a B b D d E e F f G g H hI i J j K k L l M m N n O oP p Q q R r S s T t U u V vX x Y y Z z Oʻ oʻ Gʻ gʻ Sh sh Ch chngDil BilgisiHal ekleri Ozbekcede hal ekleri 6 tanedir Turkceye benzemekle birlikte farklar bulunmaktadir Ekler yazida unlu ve unsuz uyumuna gore degismez Sadece yonelme halinde sonu q ve k ile biten sozcuklerde ga eki qa ka seklinde olur Hal EkleriYalin hal Bosh kelishik Belirtme hali Tushum kelishigi Yonelme hali Jo nalish kelishigi Bulunma hali O rin payt kelishigi Cikma hali Chiqish kelishigi Ilgi hali Qaratqich kelishigi ni ga da dan ningqiz kiz qizni kizi qizga kiza qizda kizda qizdan kizdan qizning kizinish is ishni isi ishga ise ishda iste ishdan isten ishning isinona anne onani anneyi onaga anneye onada annede onadan anneden onaning anneninoyoq ayak oyoqni ayagi oyoqqa ayaga oyoqda ayakta oyoqdan ayaktan oyoqning ayaginmushuk kedi mushukni kediyi mushukka kediye mushukda kedide mushukdan kediden mushukning kedininIsim cekimi Isim Cekimi1 Teklik Sahis 1 yagona shaxs 2 Teklik Sahis 2 yagona shaxs 3 Teklik Sahis 3 yagona shaxs 1 Cokluk Sahis 1 ko plikli shaxs 2 Cokluk Sahis 2 ko plikli shaxs 3 Cokluk Sahis 3 ko plikli shaxs man san dir miz siz dirlaryo lchiman yolcuyum yo lchisan yolcusun yo lchidir yolcudur yo lchimiz yolcuyuz yo lchisiz yolcusunuz yo lchidirlar yolcudurlarturkman Turk um turksan Turk sun turkdir Turk tur turkmiz Turk uz turksiz Turk sunuz turkdirlar Turk turlerMetin ornegi Latin Kiril sozcugu sozcugune aktarim TurkceBarcha odamlar erkin qadr qimmat va huquqlarda teng boʻlib tugʻiladilar Ular aql va vijdon sohibidirlar va bir birlari bilan birodarlarcha muomala qilishlari zarur Barcha odamlar erkin kadr kimmat va ҳukuklarda teng bylib tugiladilar Ular akl va vizhdon soҳibidirlar va bir birlari bilan birodarlarcha muomala kilishlari zarur Varca adamlar erkin kadir kiymet ve hukuklarda denk olup dogulurlar Onlar akil ve vicdan sahibidirler ve bir birleri ile biraderlerce muamele kilislari zarur Butun insanlar ozgur sayginlik ve haklar bakimindan esit dogarlar Akil ve vicdana sahiptirler ve birbirlerine karsi kardeslik zihniyeti ile hareket etmelidirler Kaynakca a b Arsivlenmis kopya 21 Nisan 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 14 Aralik 2013 Kaynak hatasi Gecersiz lt ref gt etiketi ethnologue com adi farkli icerikte birden fazla tanimlanmis Bkz Kaynak gosterme Adeeb Khalid Printing Publishing and Reform in Tsarist Central Asia International Journal of Middle East Studies Volume 26 Issue 2 Mayis 1994 pp 187 200 Ozod Sharafiddinov Fitrat va uning ikki maqolasi Tilimiz Yopishmagan gajjaklar amp Abdurauf Fitrat Tanlangan asarlar 1 jild Volkan Coskun Ozbek Turkcesi Grameri Ozbek Alfabesi Uzerine Dr Suzan Tokatli PDF 9 Haziran 2020 tarihinde kaynagindan PDF Ozbekcede Ses Uyumunun Yok Edilisi Core Hudayberdiyev PDF 9 Haziran 2020 tarihinde kaynagindan PDF Rahmonov Shukurov ve Mahmudov O zbek tilining tarixiy grammatikasi universiteler icin ders kitabi Taskent 2008 s 21 22 Ozbek Turkcesinin Latin Alfabesi Esasindaki Imlasi Uzerine Feridun Tekin PDF 9 Haziran 2020 tarihinde kaynagindan PDF Dis baglantilar Vikikitap Vikikitapta bu konu hakkinda daha fazla bilgi var Ozbekce Ozbek Edebiyati 29 Eylul 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde VikiSozluk Ozbekce Kelimeler Kategorisi 31 Agustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Ozbekce lt gt Turkce Sozluk 20 Mayis 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde Pamukkale Universitesi Turkceden Ozbekceye Sozluk Hazirlayanlar Gulhida Shirinova amp Gunsel Baris O zbek Tilining Lug at Boyligi 13 Aralik 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ozbek Dilinin Lugat Bayligi