Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İdil Bulgarcası, Volga Bulgarcası veya İdil Bulgar Türkçesi, Türk dilinin eski dönemlerinde İdil sahasında konuşulmuş, Çuvaşçaya yakınlığı ile bilinen, Türk dilinin Oğur grubunun tarihî yazılı dillerinden biridir. Tümü Moğol istilasından sonraki dönemde (1281-1361) yazılmış, Tataristan başta olmak üzere, Tataristan'da, Başkurdistan'da, Udmurtya'da ve Çuvaşistan'da Tataristan yakınlarında bulunmuş, 13. ve 14. yüzyıldan kalma Arap harfli 88'inin tarihi belli toplam 139 mezar kitabesindeki sınırlı dil malzemesiyle İdil Bulgarcası bir dereceye kadar bilinmektedir. Günümüzde bu dile en yakın dil Çuvaşçadır. Çuvaşlar İdil Bulgarlarının torunudur.
| İdil Bulgarcası | |
|---|---|
| البلغَاڔِى | |
| Ana dili olanlar | İdil Bulgar Hanlığı |
| Bölge | Volga Bölgesi |
| Etnisite | Ön Bulgarlar |
| Dönem | 10.yy.-14.yy. |
| Dil ailesi | Türk dilleri
|
| Yazı sistemi | Arap |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | xbo |
| ISO 639-3 | xbo |
14. yüzyıldan sonra Kıpçak Türkçesi bölgede İdil Bulgarcasının yerini almıştır. Almuş Han ile Müslümanlığı kabul eden Bulgarlar, özellikle de Moğol istilasından ve Altınordu hakimiyetinden sonra, Tatarlardan etkilenmiş, Tatarca adlar almaya başlamıştır. Nitekim kimi İdil Bulgarcasında yazılmış mezar kitabelerinde geçen adlar Bulgarca değildir. Bazı kitabelerin yarısının Şaz Türkçesinde, yani yalnızca yarısının İdil Bulgarcasında, yazıldığı görülür. Müslüman Bulgarlar Tatarlaşmıştır. Günümüzde dahi müslüman Çuvaşların kendilerini Tatar olarak adlandırdığı ve Tatarca konuştuğu görülmektedir.
İdil Bulgar Devleti içerisinde bulunan Doğu Türkçesi etnik grupların ve Fin-Ugor halklarının dili ile İdil Bulgarcası karıştırılmamalıdır. Zira, (İdil Bulgar Devleti) çokulusludur. İdil Bulgarcası bölgede Lir Türkçesiyle yazılmış müslüman kitabelerin dilini kapsar. Bölgede bulunan diğer kitabeler Harezm Türkçesinin özelliklerini taşır.
İdil Bulgarcasının yazılı kayıtlarının 14. yüzyıldan sonra kaybolması o dönemde gerçekleşen ve Altın Orda devletini de vuran veba salgınıyla ilişkilendirilmiştir.
Söz varlığı
İdil Bulgarcası yazılı kaynakları sınırlıdır ve eldeki kaynaklara göre denilebilir ki, söz varlığı Oğurca kelimelerden oluşur fakat Şazca, Arapça ve Farsça alıntılar da içerir.Kıpçak etkisi görülür.
Çuvaşça gün adları İdil Bulgarcası gün adlarının mirasçısı niteliğindedir. İdil Bulgar kitabelerinde geçen gün adları: İdil Bulgarcası اَرنى كوَان (erni kön), Çuvaşça эрнекун (ernekun), Türkçe Cuma; İdil Bulgarcası كجی ارن كون (kiçii erne kön) (Erdal aslında كجن (kiçin) ile yazıldığını iddia eder), Çuvaşça кĕçнерникун (kíçnernikun), Türkçe Perşembe; İdil Bulgarcası خان كوان (han kön), Çuvaşça юнкун (yunkun), Türkçe Çarşamba (birebir çevirileri sırasıyla; haftagün, küçükhaftagün ve kangün şeklinde).
| Sayılar ve söz varlığı | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Türkçe | İdil Bulgarcası – البلغَاڔِى | Çuvaşça – Чӑвашла | Ana Türkçe | Türkçe | İdil Bulgarcası – البلغَاڔِى | Çuvaşça – Чӑвашла | Ana Türkçe |
| bir | بير (bīr) | пӗр (pĕr) | *bīr | anıt | بَلُو (belüv) | палӑк (palăk), палӑ (pală) | *belig |
| iki | اَكِ (eki) | иккӗ (ikkĕ) | *ẹki | su | شِو (šïv) | шыв (šïv) | *sub |
| üç | وج (več) | виççӗ (viççĕ) | *üč | oğul | اَول (avïl) | ывӑл (ïvăl) | *ogul |
| dört | تُوات (tüvet) | тăваттă (tăvattă) | *tȫrt | kız | هِير (hīr) | хӗр (hĕr) | *kï̄ŕ |
| beş | بيال (biyel) | пиллӗк (pillĕk) | *bẹ̄ĺ(k) | gün | كُواَن (küwen/kön) | кун (kun) | *kün |
| altı | اَلطِ (altï) | улттӑ (ulttă) | *altï | hafta | ايرنى (ērni) | эрне (erne) | (Farsça آدینه (âdine)) |
| yedi | جىَاتِ (čyeti) | ҫиччӗ (śiččĕ) | *yẹti | ay | اَيخ (ayïx) | уйӑх (uyăh) | *āń(k) |
| sekiz | ڛَكِڔ (sekir) | саккӑр (sakkăr) | *sekiŕ | yıl | جال (čāl) | ҫул (śul) | *yāĺ (Türkçe yaş) |
| dokuz | طُخِڔ (tuxïr) | тӑххӑр (tăhhăr) | *tokuŕ | tarih | تَارِيخ (tārix) | истори (istori) | (Arapça تَارِيخ (tārīḵ)) |
| on | وان (vān) | вуннӑ (vunnă) | *ōn | olmak | بَل (bal) | пул (pul) | *bōl- |
| yirmi | جِيِرم (čiyirim) | ҫирӗм (śirĕm) | *yẹgirmi | yapmak | طَن (tan) | ту (tu) | - |
| otuz | وطر (vutur) | вӑтӑр (văt̬ăr) | *otuŕ | gitmek | بَر (bar) | пыр (pïr) | *bar- |
| kırk | حرح (xïrïx) | хӗрӗх (hĕrĕh) | *kïrk | sevmek | سَو (sev) | сав (sav) | *seb- |
| elli | الو (ellüv), اَلُّ (ellü) | аллӑ (allă) | *ellig | ölmek | وَل (vel) | вил (vil) | *öl- |
| yüz | جُور (čǖr) | ҫӗр (śĕr) | *yǖŕ | göçmek | كُوَج (küweč/köč) | куҫ (kuś) | *köč- |
İdil Bulgar yazıtlarından birkaç yüzyıl önce Kaşgarlı Mahmut, İdil Bulgarcasıyla ilgili birtakım bilgiler vermiştir. Divan-ı Lügat-it Türk'te kaydedilen Bulgarca kelimelerin İdil sahası Türk dilleriyle karşılaştırması şu şekildedir:
| Bulgarca olarak kaydedilen kelimeler | Çuvaşça | Tatarca | Başkurtça | Türkçe |
|---|---|---|---|---|
| اَڤُسْ (avus) | ӑвӑс (ăvăs), ус (us) | шәм (şäm) | шәм (şäm) | mum |
| كُكْلَشْماكْ (kökleşmek) | кăкарăнма (kăkarănma) (кăклама (kăklama) var fakat "kökünden sökmek" anlamında) | ялгарга (yalarga) | тоташыу (totaşıw) | bağlanmak |
| قَنَقْ (qanaq) (Argu ve Bulgar) | хӑйма (hăyma) | каймак (qaymaq) | ҡаймаҡ (qaymaq) | kaymak (süt, vs.) |
| اَزَقْ (azaq) (Bulgar, Yemek, Suvar, Kıpçak) | ура (ura) | аяк (ayaq) | аяҡ (ayaq) | ayak |
Kıpçakça ve İdil Bulgarcası kuşkusuz ilişki içerisindedir. Bu nedenle Divan'da Bulgarca olduğu hâlde bazı sözler Kıpçakça olarak kaydedilmiştir. Bu kelimelerin karşılaştırması şu şekildedir:
| Kıpçakça olarak kaydedilen Bulgarca kelimeler | Çuvaşça | Tatarca | Başkurtça | Türkçe |
|---|---|---|---|---|
| اُكِلْ (ükil) (13-14.yy. İdil Bulgar kitabelerinde اَكِل (ekil)) | нумай (numay) | бик (bik) | бик (bik) | çok, pek (Osmanlı Türkçesi ve az sayıda Anadolu ağzında öğüş) |
| اَبا (aba) | упа (upa) | аю (ayu) | айыу (ayıw) | ayı |
| سُلاقْ (solāq) | сула (sula) | талак (talaq) | талаҡ (talaq) | dalak |
Ses bilgisi
İdil Bulgarcası yazılmış kitabelerde uzun ünlülere rastlanır. Bugün Çuvaş dilinde de izlerini görmek mümkündür: Çuvaşça кӑвак (<*kȫk, “gök, mavi”) ve кӑк (<*kök, “kök”).
Eski Türkçe söz içi ve sonu g sesleri daima و (w) sesine dönüşmüştür. Söz sonunda önce gelen ünlüyü dudaksıllaştırır. Söz içi ve sonu d sesleri ر (r) sesine dönüşmüştür. Eski Türkçe z sesi de daima ر (r)'dir. ş sesi sözün kökenine göre ج (ç) ve ل (l)'dir.
Kaşgarlı Mahmut 11. yüzyılda Türklerce ذ (dh) olarak okunan sesin Bulgarların da dahil olduğu bir takım boylarca ز (z) olarak okunduğunu kaydetmiştir. 14. Yüzyılda ise Türklerin çoğunda ذ (dh) sesinin olmadığını, Bulgarlarda bu sesin olduğunu kaydetmiştir. İdil Bulgar kitabelerinde bu ses ر (r) ile yazılmıştır.
Kaşgarlı Mahmut'un kaydettiği İdil Bulgarcası bir ses özelliği olan -d- > -z- bir r-Türkçesi değil, z-Türkçesi özelliği taşır. Bazı dil bilimciler bu dil olayının yanlış başlıkta kaydedildiğini ve aslında Kıpçak Türkçesi olduğunu söylerken, bazıları bunun Şaz Türkçesine adapte olmuş Bulgarların dili olduğunu söyler. Ayriyeten DLT'nin Besim Atalay tarafından yapılan çevirisinde "bazıları" ibaresi yer almazken, aynı sayfanın Dankoff-Kelly ve Ramazan Şeşen tarafından yapılan çevirilerinde bu boyların sadece bir kısmının kastedildiğine ithafen, Dankoff'ta, "some of", ve, Şeşen'de, "bir kısmı" ibareleri kullanılmıştır. Arapça nüshada 33. sayfada Kıpçakla başlayan dört boyu sıralamadan önce "... بعضا من" ibaresi geçmektedir ki bazısı demektir.
Dil bilgisi
| Hâl | İdil Bulgarcası | Örnekler |
|---|---|---|
| İyelik eki | -∅ ya da -(ı)n | اَغَان (ağā-n), يَعقُوتن (yaquut-ın) |
| Belirtme hâli | -ne/na | مَسجِڊڛَمنَ (mesčidsem-ne) |
| Yönelme-Bulunma hâli | -a/e ve -ne/na | اِشنَ (iš-ne), بَجنَ (bač-na), جَالَ (čāl-a) |
| Çıkma hâli | -ran, -ren; -tan, -ten | ڊنيَاڔَان (dönyā-ran) |
| Tamlanan eki | -i, -ı; -si, -sı | هِيرِ (hīr-i), اِلغِجِڛِ (ılğıčı-sı) |
| Çoğul eki | -sem | مَسجِڊڛَمنَ (mesčid-sem-ne) |
| Zamanlar ve kipler | İdil Bulgarcası | Örnekler |
|---|---|---|
| Geçmiş zaman | -ti/tı, -ri/rı | وَلتِ (vel-ti) |
| Geçmiş zaman 2 | -ruvı/rüvi (<*-dugı), -tuvı/tüvi (<*-tugı) | كُوَجڔوُي (küveč/köč-rüvi), بلطُوى (bal-tuvı) |
| Sıfat-fiil | -an/en | طَنَان (tan-an), سَوَان (sev-en) |
| Zarf-fiil | -sa/se | بَرسَ (bar-sa) |
| 3. şahıs emir kipi | -tur/tür | طَنْطُرْ (tan-tur) |
Ayrıca dilbilimci Marcel Erdal, daha önce deşifre edilememiş bir kitabede geçen ...wl xlr km krsh wxr ftxn swrt wl... şeklinde harekesiz yazılmış metni, ...kem körseh waxır Fatihan suwrete... diye okuyarak, waxı- sözünü "okumak" diye çevirmiş, geniş zaman kipini -r olarak vermiştir. Ayrıca "rahmet o mümine kim bir Fatiha, üç İhlas okusa" diye yazılmış aynı döneme ait Kıpçakça metnin de var olduğunu dile getirerek iddiasını güçlendirir.
Alfabe
Arap alfabesini harekelerle kullanmışlardır.
İdil Bulgar kitabelerinde iki durumda ünlü uyumunun varlığı gözlenir. Yazıtlarda خ ve ك ile ت ve ط harfleri ünlü uyumuna göre yerini almaktadır. ت ve ط harfleri için bu kural nadiren de olsa bozulabilir. Ayrıca Arapça sözcükler birebir Arapça hâlleriyle kaleme alındığı için böyle bir ayrım yoktur.
Yine kitabelerde ayırt edici olsun diye bazen üstü noktasız harfleri noktalısından ayırmak için, noktasız harflerin altına nokta koyulmuştur. Örneğin س ve ش harfleri birbirinden farklı seslere sahip iki harftir. س harfi ش harfi ile karıştırılmasın diye, س harfi ڛ olarak yazılmıştır. Bu yöntem ر-ز, ط-ظ, ع-غ harfleri için de geçerlidir. Arapça sözcüklerde de bu şekilde kullanılabilmiştir.
Alfabe tablosu aşağıda verilmiştir:
| Harf | Latin | Örnek |
|---|---|---|
| ا | a, e | |
| ب | b/p | |
| ت | ince t | ات (eti, “idi”) |
| ج | ç | جال (çâl, “yıl”) |
| ح | kalın h | حرح (hïrïh, “kırk”) |
| خ | kh | طخر (tukhïr, “dokuz”) |
| د | d (Sadece Arapça sözlerde) | |
| ذ | peltek d (Sadece Arapça sözlerde) | |
| ر | r | سكر (sekir, “sekiz”) |
| ز | z (Sadece Arapça sözlerde) | زيرت (zîrat, “mezar”) |
| س | s | |
| ش | ş | شِو (şıv, “su”) |
| ص | s (Sadece Arapça sözlerde) | |
| ط | kalın t | طَنْطُرْ (tantur, “yapsın”) |
| ع | ` (Sadece Arapça sözlerde) | |
| غ | ğ (Sadece Arapça sözlerde) | |
| ق | kalın k (Bu harf Bulgarca sözlerde kullanılmamıştır. Yerine خ kullanılıyordu. Kaşgarlı Çuvaşça'da rastladığımız sözü سلاق olarak kaydetmişse de bu kitabelerden iki yüzyıl öncedir.) | |
| ك | k | كُ (kü, “bu”) |
| ل | l | |
| م | m | مُون (mûn “büyük”) |
| ن | n | |
| و | w; o, ö | الو (elüw, “el”) |
| ه | ince h | هير (hîr, “kız”) |
| ي | y; î | يَالِ (yêli, ”klanı, ili”) |
| ى | ı, i, î | |
| وا | o, ö; üwe, uwa; wā | |
| اي, يا | é, i |
Tartışma
Mirasçıları hakkında karşıt görüşler
İdil Bulgar kitabeleri üzerinde çalışmış ve bazılarını ilk kez yayımlamış Tatar araştırmacı Hakimcanov, İdil Bulgarlarının torununun Çuvaşlar olduğunu kesin bir dille reddeder. Ona göre arkeolojik ve tarihi veriler İdil Bulgarlarının mirasçısı olmadıklarını gösterir. Örneğin; İdil Bulgarları müslümandır, Çuvaşlar değildir; İdil Bulgarları gümüş yakarak ticarette ustalaşmıştır, Çuvaşlarda bu yoktur; İdil Bulgarları taş oymacılığı ile nam saldı, Çuvaşların böyle bir özelliği yoktur; İdil Bulgarlarının süslemeleri sebze ve tarladır, Çuvaşlarınki ormandır. Hakimcanov'a göre yazıtlarda kullanılan dil ölü bir dildir. Yani İdil Bulgarcası ölmüştür, Bulgarlar mezar taşlarına atalarının dilini bitimiştir. Fakat yazıtlardaki sözlerin tek tip olmamasından, çeşitli sözlerin birçok varyantı olduğundan (sıklıkla čiyeti "yedi" fakat čiyeči, čeči, četi, vs. de; sıklıkla eti "idi" fakat eči de; erne, irne ve erni "hafta"), diğer araştırmacılar tarafından yazıldığı dönemde yaşayan bir dil olarak kabul edilir.
Çuvaş asıllı araştırmacı V. Dimitriyev'e göre ise Çuvaşlar İdil Bulgarlarından kalan bütün gelenekleri devam ettirmektedir. Evlerinin nehir kenarına yapılması ve şekli, giysi ve araç-gereçler isimleriyle birlikte Bulgarlarınkiyle tamamen aynıdır. Tatarlar ve Başkırtlar bunları Bulgarlardan aldığından bu miraslar onlarda da mevcuttur.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ . www.britannica.com (İngilizce). 28 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2022.
- ^ a b c d e f g h i j k l m Tekin, Talât (1988). Volga Bulgar kitabeleri ve Volga Bulgarcası. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN . 2 Ekim 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Ekim 2022.
- ^ a b Arikan, İbrahim (1 Nisan 2014). "İdil Bulgar Kitâbelerinde geçen "baltùr" sözcüğü üzerine". Türkoloji Dergisi. 21 (1): 15-24. doi:10.1501/Trkol_0000000276. 2 Ekim 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Ekim 2022.
- ^ a b c d e f Erdal, Marcel (1993). Die Sprache der wolgabolgarischen Inschriften (Almanca). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. ss. 1-8, 25-30, 68-70, 83. 4 Ekim 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Ekim 2022.
- ^ Talât Tekin, Tuna Bulgarları ve Dilleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1987, s. 11.
- ^ Emine Ceylan, "Çuvaşistan, Çuvaşlar ve Çuvaşça", Çağdaş Türk Dili, Ankara, Ocak 1995 (sayı 83): 16-24.
- ^ Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun, Tarihten Geleceğe Türk Dili 25 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Merkezi
- ^ a b Arik, Durmuş (1 Haziran 2003). "Çuvaşlarda İslâm ve Çuvaş Etniğindeki Değişimde İslâmın Rolü". Dini Araştırmalar. 6 (16): -. ISSN 1301-966X. 2 Ekim 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Ekim 2022.
- ^ Koç, Dinçer. İdil Bulgarları. Selenge Yayınları. ss. 113-120. 6 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Mart 2023.
- ^ Schamiloglu, Uli. ""The End of Volga Bulgarian", Varia Eurasiatica. Festschrift für Professor András Róna Tas (Szeged, 1991), 157-163". 13 Kasım 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Kasım 2022.
- ^ a b Hakimzjanov, F. S. (1986). "New Volga Bulgarian Inscriptions". Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. 40 (1): 173-177. ISSN 0001-6446. 2 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Eylül 2023.
- ^ A Volga Bulgarıan Inscription From 1307 A. Róna-tas
- ^ Unpublished Volga Bulgarian inscriptions A. H. Khalikov and J. G. Muhametshin
- ^ . bulgarizdat.ru. 10 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2021.
- ^ . 3 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b Atalay, Besim (1939-1941). Divanü lugat-it Türk tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu. 1 Şubat 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Şubat 2023.
- ^ a b . samah.chv.su. 13 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2023.
- ^ a b c d Karahan, Akartürk (1 Haziran 2012). "Kâşgarlı Mahmud'un Kayıtlarında İdil Boyu Türk Lehçeleri". Türkbilig (24): 0-0. ISSN 1302-6011. 14 Aralık 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Şubat 2023.
- ^ XIII. Yüzyılından Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplarından Toplanan Tanıklarıyle Tarama Sözlüğü. V. Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları. 1995-1996.
- ^ Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. IV. 1977.
- ^ Endülüslü, Ebu Hayyan (1312) [1931]. Kitâb al-idrâk li-lisân al-Atrâk. Caferoğlu, Ahmet tarafından çevrildi. Evkaf Matbaası. s. 37, 9. 8 Haziran 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 8 Haziran 2023.
- ^ Dankoff, Robert; Kelly, James (1982). Tekin, Şinasi; Tekin, Gönül Alpay (Ed.). Compendium of the Turkic Dialects (İngilizce). I. Harvard Üniversitesi. s. 85.
- ^ Şeşen, Prof. Dr. Ramazan (1985). İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri. Bilge Kültür Sanat. s. 25. ISBN . 15 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Mart 2023.
- ^ al-Kaşgarî, Mahmud (1072). ديوان لغات الترك (Arapça). 1. s. ٣٣. 15 Mart 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Mart 2023.
- ^ test56638 (26 Ekim 2020). (Rusça). 24 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ekim 2022.
- ^ Dimitriyev, V. (Ocak-Şubat 1991). "Neslimiz nereden geliyor? (Çuvaşların kökeni)". Çıvaşyen gazetesi. Yılmaz, Metin tarafından çevrildi. 13 Şubat 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 13 Şubat 2023.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Idil Bulgarcasi Volga Bulgarcasi veya Idil Bulgar Turkcesi Turk dilinin eski donemlerinde Idil sahasinda konusulmus Cuvascaya yakinligi ile bilinen Turk dilinin Ogur grubunun tarihi yazili dillerinden biridir Tumu Mogol istilasindan sonraki donemde 1281 1361 yazilmis Tataristan basta olmak uzere Tataristan da Baskurdistan da Udmurtya da ve Cuvasistan da Tataristan yakinlarinda bulunmus 13 ve 14 yuzyildan kalma Arap harfli 88 inin tarihi belli toplam 139 mezar kitabesindeki sinirli dil malzemesiyle Idil Bulgarcasi bir dereceye kadar bilinmektedir Gunumuzde bu dile en yakin dil Cuvascadir Cuvaslar Idil Bulgarlarinin torunudur Idil Bulgarcasiالبلغ اڔ ىAna dili olanlarIdil Bulgar HanligiBolgeVolga BolgesiEtnisiteOn BulgarlarDonem10 yy 14 yy Dil ailesiTurk dilleri Ogur obegiIdil BulgarcasiYazi sistemiArapDil kodlariISO 639 1xboISO 639 3xbo 14 yuzyildan sonra Kipcak Turkcesi bolgede Idil Bulgarcasinin yerini almistir Almus Han ile Muslumanligi kabul eden Bulgarlar ozellikle de Mogol istilasindan ve Altinordu hakimiyetinden sonra Tatarlardan etkilenmis Tatarca adlar almaya baslamistir Nitekim kimi Idil Bulgarcasinda yazilmis mezar kitabelerinde gecen adlar Bulgarca degildir Bazi kitabelerin yarisinin Saz Turkcesinde yani yalnizca yarisinin Idil Bulgarcasinda yazildigi gorulur Musluman Bulgarlar Tatarlasmistir Gunumuzde dahi musluman Cuvaslarin kendilerini Tatar olarak adlandirdigi ve Tatarca konustugu gorulmektedir Idil Bulgar Devleti icerisinde bulunan Dogu Turkcesi etnik gruplarin ve Fin Ugor halklarinin dili ile Idil Bulgarcasi karistirilmamalidir Zira Idil Bulgar Devleti cokulusludur Idil Bulgarcasi bolgede Lir Turkcesiyle yazilmis musluman kitabelerin dilini kapsar Bolgede bulunan diger kitabeler Harezm Turkcesinin ozelliklerini tasir Idil Bulgarcasinin yazili kayitlarinin 14 yuzyildan sonra kaybolmasi o donemde gerceklesen ve Altin Orda devletini de vuran veba salginiyla iliskilendirilmistir Soz varligiIdil Bulgarcasi yazili kaynaklari sinirlidir ve eldeki kaynaklara gore denilebilir ki soz varligi Ogurca kelimelerden olusur fakat Sazca Arapca ve Farsca alintilar da icerir Kipcak etkisi gorulur Cuvasca gun adlari Idil Bulgarcasi gun adlarinin mirascisi niteligindedir Idil Bulgar kitabelerinde gecen gun adlari Idil Bulgarcasi ا رنى كو ان erni kon Cuvasca ernekun ernekun Turkce Cuma Idil Bulgarcasi كجی ارن كون kicii erne kon Erdal aslinda كجن kicin ile yazildigini iddia eder Cuvasca kĕcnernikun kicnernikun Turkce Persembe Idil Bulgarcasi خان كوان han kon Cuvasca yunkun yunkun Turkce Carsamba birebir cevirileri sirasiyla haftagun kucukhaftagun ve kangun seklinde Sayilar ve soz varligiTurkce Idil Bulgarcasi البلغ اڔ ى Cuvasca Chӑvashla Ana Turkce Turkce Idil Bulgarcasi البلغ اڔ ى Cuvasca Chӑvashla Ana Turkcebir بير bir pӗr pĕr bir anit ب ل و beluv palӑk palăk palӑ pală beligiki ا ك eki ikkӗ ikkĕ ẹki su ش و siv shyv siv subuc وج vec viccӗ viccĕ uc ogul ا ول avil yvӑl ivăl oguldort ت وات tuvet tăvattă tăvattă tȫrt kiz ه ير hir hӗr hĕr ki ŕbes بيال biyel pillӗk pillĕk bẹ ĺ k gun ك وا ن kuwen kon kun kun kunalti ا لط alti ulttӑ ulttă alti hafta ايرنى erni erne erne Farsca آدینه adine yedi جى ات cyeti ҫichchӗ siccĕ yẹti ay ا يخ ayix ujӑh uyăh an k sekiz ڛ ك ڔ sekir sakkӑr sakkăr sekiŕ yil جال cal ҫul sul yaĺ Turkce yas dokuz ط خ ڔ tuxir tӑhhӑr tăhhăr tokuŕ tarih ت ار يخ tarix istori istori Arapca ت ار يخ tariḵ on وان van vunnӑ vunnă ōn olmak ب ل bal pul pul bōl yirmi ج ي رم ciyirim ҫirӗm sirĕm yẹgirmi yapmak ط ن tan tu tu otuz وطر vutur vӑtӑr văt ăr otuŕ gitmek ب ر bar pyr pir bar kirk حرح xirix hӗrӗh hĕrĕh kirk sevmek س و sev sav sav seb elli الو elluv ا ل ellu allӑ allă ellig olmek و ل vel vil vil ol yuz ج ور cǖr ҫӗr sĕr yǖŕ gocmek ك و ج kuwec koc kuҫ kus koc Idil Bulgar yazitlarindan birkac yuzyil once Kasgarli Mahmut Idil Bulgarcasiyla ilgili birtakim bilgiler vermistir Divan i Lugat it Turk te kaydedilen Bulgarca kelimelerin Idil sahasi Turk dilleriyle karsilastirmasi su sekildedir Divan i Lugat it Turk te Bulgarca 11 yy Bulgarca olarak kaydedilen kelimeler Cuvasca Tatarca Baskurtca Turkceا ڤ س avus ӑvӑs ăvăs us us shәm sam shәm sam mumك ك ل ش ماك koklesmek kăkarănma kăkarănma kăklama kăklama var fakat kokunden sokmek anlaminda yalgarga yalarga totashyu totasiw baglanmakق ن ق qanaq Argu ve Bulgar hӑjma hăyma kajmak qaymaq ҡajmaҡ qaymaq kaymak sut vs ا ز ق azaq Bulgar Yemek Suvar Kipcak ura ura ayak ayaq ayaҡ ayaq ayak Kipcakca ve Idil Bulgarcasi kuskusuz iliski icerisindedir Bu nedenle Divan da Bulgarca oldugu halde bazi sozler Kipcakca olarak kaydedilmistir Bu kelimelerin karsilastirmasi su sekildedir Kipcakca olarak kaydedilen Bulgarca kelimeler Cuvasca Tatarca Baskurtca Turkceا ك ل ukil 13 14 yy Idil Bulgar kitabelerinde ا ك ل ekil numaj numay bik bik bik bik cok pek Osmanli Turkcesi ve az sayida Anadolu agzinda ogus ا با aba upa upa ayu ayu ajyu ayiw ayiس لاق solaq sula sula talak talaq talaҡ talaq dalakSes bilgisiIdil Bulgarcasi yazilmis kitabelerde uzun unlulere rastlanir Bugun Cuvas dilinde de izlerini gormek mumkundur Cuvasca kӑvak lt kȫk gok mavi ve kӑk lt kok kok Eski Turkce soz ici ve sonu g sesleri daima و w sesine donusmustur Soz sonunda once gelen unluyu dudaksillastirir Soz ici ve sonu d sesleri ر r sesine donusmustur Eski Turkce z sesi de daima ر r dir s sesi sozun kokenine gore ج c ve ل l dir Kasgarli Mahmut 11 yuzyilda Turklerce ذ dh olarak okunan sesin Bulgarlarin da dahil oldugu bir takim boylarca ز z olarak okundugunu kaydetmistir 14 Yuzyilda ise Turklerin cogunda ذ dh sesinin olmadigini Bulgarlarda bu sesin oldugunu kaydetmistir Idil Bulgar kitabelerinde bu ses ر r ile yazilmistir Kasgarli Mahmut un kaydettigi Idil Bulgarcasi bir ses ozelligi olan d gt z bir r Turkcesi degil z Turkcesi ozelligi tasir Bazi dil bilimciler bu dil olayinin yanlis baslikta kaydedildigini ve aslinda Kipcak Turkcesi oldugunu soylerken bazilari bunun Saz Turkcesine adapte olmus Bulgarlarin dili oldugunu soyler Ayriyeten DLT nin Besim Atalay tarafindan yapilan cevirisinde bazilari ibaresi yer almazken ayni sayfanin Dankoff Kelly ve Ramazan Sesen tarafindan yapilan cevirilerinde bu boylarin sadece bir kisminin kastedildigine ithafen Dankoff ta some of ve Sesen de bir kismi ibareleri kullanilmistir Arapca nushada 33 sayfada Kipcakla baslayan dort boyu siralamadan once بعضا من ibaresi gecmektedir ki bazisi demektir Dil bilgisiHal ekleri Hal Idil Bulgarcasi OrneklerIyelik eki ya da i n ا غ ان aga n ي عق وتن yaquut in Belirtme hali ne na م سج ڊڛ من mescidsem ne Yonelme Bulunma hali a e ve ne na ا شن is ne ب جن bac na ج ال cal a Cikma hali ran ren tan ten ڊني اڔ ان donya ran Tamlanan eki i i si si ه ير hir i ا لغ ج ڛ ilgici si Cogul eki sem م سج ڊڛ من mescid sem ne Zaman ve kip ekleri Zamanlar ve kipler Idil Bulgarcasi OrneklerGecmis zaman ti ti ri ri و لت vel ti Gecmis zaman 2 ruvi ruvi lt dugi tuvi tuvi lt tugi ك و جڔو ي kuvec koc ruvi بلط وى bal tuvi Sifat fiil an en ط ن ان tan an س و ان sev en Zarf fiil sa se ب رس bar sa 3 sahis emir kipi tur tur ط ن ط ر tan tur Ayrica dilbilimci Marcel Erdal daha once desifre edilememis bir kitabede gecen wl xlr km krsh wxr ftxn swrt wl seklinde harekesiz yazilmis metni kem korseh waxir Fatihan suwrete diye okuyarak waxi sozunu okumak diye cevirmis genis zaman kipini r olarak vermistir Ayrica rahmet o mumine kim bir Fatiha uc Ihlas okusa diye yazilmis ayni doneme ait Kipcakca metnin de var oldugunu dile getirerek iddiasini guclendirir AlfabeArap alfabesini harekelerle kullanmislardir Idil Bulgar kitabelerinde iki durumda unlu uyumunun varligi gozlenir Yazitlarda خ ve ك ile ت ve ط harfleri unlu uyumuna gore yerini almaktadir ت ve ط harfleri icin bu kural nadiren de olsa bozulabilir Ayrica Arapca sozcukler birebir Arapca halleriyle kaleme alindigi icin boyle bir ayrim yoktur Yine kitabelerde ayirt edici olsun diye bazen ustu noktasiz harfleri noktalisindan ayirmak icin noktasiz harflerin altina nokta koyulmustur Ornegin س ve ش harfleri birbirinden farkli seslere sahip iki harftir س harfi ش harfi ile karistirilmasin diye س harfi ڛ olarak yazilmistir Bu yontem ر ز ط ظ ع غ harfleri icin de gecerlidir Arapca sozcuklerde de bu sekilde kullanilabilmistir Alfabe tablosu asagida verilmistir Harf Latin Ornekا a eب b pت ince t ات eti idi ج c جال cal yil ح kalin h حرح hirih kirk خ kh طخر tukhir dokuz د d Sadece Arapca sozlerde ذ peltek d Sadece Arapca sozlerde ر r سكر sekir sekiz ز z Sadece Arapca sozlerde زيرت zirat mezar س sش s ش و siv su ص s Sadece Arapca sozlerde ط kalin t ط ن ط ر tantur yapsin ع Sadece Arapca sozlerde غ g Sadece Arapca sozlerde ق kalin k Bu harf Bulgarca sozlerde kullanilmamistir Yerine خ kullaniliyordu Kasgarli Cuvasca da rastladigimiz sozu سلاق olarak kaydetmisse de bu kitabelerden iki yuzyil oncedir ك k ك ku bu ل lم m م ون mun buyuk ن nو w o o الو eluw el ه ince h ه ير hir kiz ي y i ي ال yeli klani ili ى i i iوا o o uwe uwa waاي يا e iTartismaMirascilari hakkinda karsit gorusler Idil Bulgar kitabeleri uzerinde calismis ve bazilarini ilk kez yayimlamis Tatar arastirmaci Hakimcanov Idil Bulgarlarinin torununun Cuvaslar oldugunu kesin bir dille reddeder Ona gore arkeolojik ve tarihi veriler Idil Bulgarlarinin mirascisi olmadiklarini gosterir Ornegin Idil Bulgarlari muslumandir Cuvaslar degildir Idil Bulgarlari gumus yakarak ticarette ustalasmistir Cuvaslarda bu yoktur Idil Bulgarlari tas oymaciligi ile nam saldi Cuvaslarin boyle bir ozelligi yoktur Idil Bulgarlarinin suslemeleri sebze ve tarladir Cuvaslarinki ormandir Hakimcanov a gore yazitlarda kullanilan dil olu bir dildir Yani Idil Bulgarcasi olmustur Bulgarlar mezar taslarina atalarinin dilini bitimistir Fakat yazitlardaki sozlerin tek tip olmamasindan cesitli sozlerin bircok varyanti oldugundan siklikla ciyeti yedi fakat ciyeci ceci ceti vs de siklikla eti idi fakat eci de erne irne ve erni hafta diger arastirmacilar tarafindan yazildigi donemde yasayan bir dil olarak kabul edilir Cuvas asilli arastirmaci V Dimitriyev e gore ise Cuvaslar Idil Bulgarlarindan kalan butun gelenekleri devam ettirmektedir Evlerinin nehir kenarina yapilmasi ve sekli giysi ve arac gerecler isimleriyle birlikte Bulgarlarinkiyle tamamen aynidir Tatarlar ve Baskirtlar bunlari Bulgarlardan aldigindan bu miraslar onlarda da mevcuttur Ayrica bakinizTuna BulgarcasiKaynakca www britannica com Ingilizce 28 Kasim 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 2 Ekim 2022 a b c d e f g h i j k l m Tekin Talat 1988 Volga Bulgar kitabeleri ve Volga Bulgarcasi Ankara Turk Tarih Kurumu Basimevi ISBN 978 9 751600 660 2 Ekim 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 2 Ekim 2022 a b Arikan Ibrahim 1 Nisan 2014 Idil Bulgar Kitabelerinde gecen baltur sozcugu uzerine Turkoloji Dergisi 21 1 15 24 doi 10 1501 Trkol 0000000276 2 Ekim 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 2 Ekim 2022 a b c d e f Erdal Marcel 1993 Die Sprache der wolgabolgarischen Inschriften Almanca Wiesbaden Harrassowitz Verlag ss 1 8 25 30 68 70 83 4 Ekim 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 4 Ekim 2022 Talat Tekin Tuna Bulgarlari ve Dilleri Turk Dil Kurumu Yayinlari Ankara 1987 s 11 Emine Ceylan Cuvasistan Cuvaslar ve Cuvasca Cagdas Turk Dili Ankara Ocak 1995 sayi 83 16 24 Prof Dr Ahmet Bican Ercilasun Tarihten Gelecege Turk Dili 25 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde Cukurova Universitesi Turkoloji Arastirmalari Merkezi a b Arik Durmus 1 Haziran 2003 Cuvaslarda Islam ve Cuvas Etnigindeki Degisimde Islamin Rolu Dini Arastirmalar 6 16 ISSN 1301 966X 2 Ekim 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 2 Ekim 2022 Koc Dincer Idil Bulgarlari Selenge Yayinlari ss 113 120 6 Mart 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 8 Mart 2023 Schamiloglu Uli The End of Volga Bulgarian Varia Eurasiatica Festschrift fur Professor Andras Rona Tas Szeged 1991 157 163 13 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Kasim 2022 a b Hakimzjanov F S 1986 New Volga Bulgarian Inscriptions Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae 40 1 173 177 ISSN 0001 6446 2 Mayis 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 30 Eylul 2023 A Volga Bulgarian Inscription From 1307 A Rona tas Unpublished Volga Bulgarian inscriptions A H Khalikov and J G Muhametshin bulgarizdat ru 10 Agustos 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 24 Agustos 2021 3 Agustos 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi a b Atalay Besim 1939 1941 Divanu lugat it Turk tercumesi Ankara Turk Dil Kurumu 1 Subat 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 1 Subat 2023 a b samah chv su 13 Nisan 2009 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 1 Subat 2023 a b c d Karahan Akarturk 1 Haziran 2012 Kasgarli Mahmud un Kayitlarinda Idil Boyu Turk Lehceleri Turkbilig 24 0 0 ISSN 1302 6011 14 Aralik 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 1 Subat 2023 XIII Yuzyilindan Beri Turkiye Turkcesiyle Yazilmis Kitaplarindan Toplanan Taniklariyle Tarama Sozlugu V Ankara Turk Dil Kurumu yayinlari 1995 1996 Turkiye de Halk Agzindan Derleme Sozlugu IV 1977 Enduluslu Ebu Hayyan 1312 1931 Kitab al idrak li lisan al Atrak Caferoglu Ahmet tarafindan cevrildi Evkaf Matbaasi s 37 9 8 Haziran 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 8 Haziran 2023 Dankoff Robert Kelly James 1982 Tekin Sinasi Tekin Gonul Alpay Ed Compendium of the Turkic Dialects Ingilizce I Harvard Universitesi s 85 Sesen Prof Dr Ramazan 1985 Islam Cografyacilarina Gore Turkler ve Turk Ulkeleri Bilge Kultur Sanat s 25 ISBN 975 16 1407 4 15 Mart 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 15 Mart 2023 al Kasgari Mahmud 1072 ديوان لغات الترك Arapca 1 s ٣٣ 15 Mart 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 15 Mart 2023 test56638 26 Ekim 2020 Rusca 24 Kasim 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 5 Ekim 2022 Dimitriyev V Ocak Subat 1991 Neslimiz nereden geliyor Cuvaslarin kokeni Civasyen gazetesi Yilmaz Metin tarafindan cevrildi 13 Subat 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 13 Subat 2023