ც

Gürcü alfabesi (Gürcüce: ქართული დამწერლობა / "kartuli damts'erloba" ya da ქართული ანბანი / "kartuli anbani"), Güney Kafkas dillerinin (Gürcüce, Megrelce, Svanca ve Lazca), özellikle Gürcücenin yazımında kullanılan alfabedir. 1940’larda Osetçe ve 1937-1954 arasında Abhazcanın yazımında da kullanılmıştır. Gürcü alfabesi Dağıstan'da Avarlar tarafından da yüzyıllarca Avar dilini yazmak için kullanılmıştır. Avarlar Gürcü krallıkları ile Alazan vadisi yüzünden çatışmaya başlayınca Gürcü alfabesi, 16. yüzyıldan itibaren yerini Avar dili için düzenlenmiş Arap harflerinden oluşan Ajam alfabesine bıraktı.

Gürcü alfabesi ქართული დამწერლობა
Tür	El yazısı Alfabetik Alfabe
Diller	Gürcüce, Kartveli dilleri
Oluşturan	Kral I. Parnavaz (geliştiren)
Yaratılması	MÖ 4. yüzyıl ile MS 3. yüzyıl arası
Unicode aralığı	U+10A0–U+10FF, U+2D00–U+2D2F
Bu sayfa fonetik Unicode semboller içerir. Doğru bir bulunmadığı takdirde, veya diğer Unicode karakterleri görebilirsiniz. IPA sembolleri ile ilgili rehberi okumak için, bakınız .

Gürcü alfabesi, günümüzde dünyada kullanılan en eski yazı sistemilerinden biridir.^[] Beşi sesli olmak üzere 33 harften oluşur. Büyük-küçük harf ayrımı olmayıp hepsi aynı şekilde yazılır.

Alfabenin ortaya çıkışı

Gürcü tarih yazıcılığında Gürcü alfabesini geliştiren kişi olarak Kral I. Parnavaz kabul edilir. Gürcü alfabesinin geliştirildiği tarih olarak kabul edilen zaman dilimi, MÖ 4. yüzyıl ile MS 3. yüzyıl arasında değişir.^[] Hiç kuşkusuz Gürcüce çok eski tarihlerden beri vardı; ama Gürcistan eski çağlardan beri bir kültür bölgesiydi ve değişik halkların temsilcileri bu coğrafyada kendi dillerini konuşuyor ve kendi yazı sistemlerini kullanıyorlardı.

Alfabeler

Alfabeler: Asomtavruli, Nushuri ve Mhedruli.

Asomtavruli

Asomtavruli (Gürcüce): ასომთავრული) en eski Gürcü yazısıdır. Asomtavruli "büyük harf" anlamına gelir; bu kelime "harf" anlamına gelen aso (ასო) ile "asıl, baş" anlamına gelen mtavari (მთავარი) kelimelerinden oluşur.

Asomtavruli harfler
Ⴀ	Ⴁ	Ⴂ	Ⴃ	Ⴄ	Ⴅ	Ⴆ	Ⴡ	Ⴇ	Ⴈ	Ⴉ	Ⴊ	Ⴋ	Ⴌ
Ⴢ	Ⴍ	Ⴎ	Ⴏ	Ⴐ	Ⴑ	Ⴒ	Ⴣ	ႭჃ, Ⴓ	Ⴔ	Ⴕ	Ⴖ	Ⴗ	Ⴘ
Ⴙ	Ⴚ	Ⴛ	Ⴜ	Ⴝ	Ⴞ	Ⴤ	Ⴟ	Ⴠ	Ⴥ

Nushuri

Nushuri harfler
ⴀ	ⴁ	ⴂ	ⴃ	ⴄ	ⴅ	ⴆ	ⴡ	ⴇ	ⴈ	ⴉ	ⴊ	ⴋ	ⴌ
ⴢ	ⴍ	ⴎ	ⴏ	ⴐ	ⴑ	ⴒ	ⴣ	ⴍⴣ, ⴓ	ⴔ	ⴕ	ⴖ	ⴗ	ⴘ
ⴙ	ⴚ	ⴛ	ⴜ	ⴝ	ⴞ	ⴤ	ⴟ	ⴠ	ⴥ

Mhedruli

Mhedruli harfler
ა	ბ	გ	დ	ე	ვ	ზ	ჱ	თ	ი	კ	ლ	მ	ნ
ჲ	ო	პ	ჟ	რ	ს	ტ	ჳ	უ	ფ	ქ	ღ	ყ	შ
ჩ	ც	ძ	წ	ჭ	ხ	ჴ	ჯ	ჰ	ჵ	ჶ	ჷ	ჺ	ჸ	ჹ

Yazı biçimleri

Gürcü kaligrafisi.

Gürcü alfabesinin üç farklı biçimi vardır. Mrgvlovani (Parnavaz döneminden kalmıştır) İÖ 3. yüzyıldan, Nushuri 9. yüzyıldan, Mhedruli 11. yüzyıldan ortaya çıkmıştır.

Mrgvlovani yazı biçimine en son 11. yüzyıl metinlerinde rastlanır. Sonraki yüzyıllarda bu yazı biçimi unutulmuş değildi; ama daha çok yazı başlıklarında kullanılıyordu. Bundan dolayı da, “başlık harfleri” anlamında Asomtavruli olarak adlandırılmıştır. Nushuri alfabesi, ilk olarak 9. yüzyıldaki metinlerde görülür. Mhedruli alfabesi ise 10. yüzyılda kullanılmaya başlanmıştır. Nushuri yazısı, Mhedruli yazısıyla eşzamanlı olarak kullanıldı. Ancak zaman içinde Nushuri dinsel ve bilimsel metinlerde, Mhedruli ise, bu alanların dışında, resmi ve askeri yazışmalarda kullanıldı. Bundan dolayı da Mhedruli (askeri) adıyla anılmaya başlandı. Nushuri bugün de kilisede kullanılan bir yazı biçimidir. Gündelik ve dinsel törenlere özgü metinler bu yazı biçimiyle yazılmaktadır.

Eski Gürcücede 38 harf bulunuyordu. 19. yüzyılda alfabede basitleştirilmeye gidildi. Bugün Gürcü alfabesinde 5’i sesli olmak üzere 33 harf vardır. Gürcücede her harf bir fonemi karşılar ve Gürcü alfabesi yazıldığı gibi okunur. Bu üç Gürcü yazı biçimi, yalnızca harflerin yazılış biçimiyle birbirinden ayrılır. Bugün kullanılan yazı, kolay yazılabilir biçime uygun hale getirilmiş bir alfabedir. Mrglovani yazı biçimi görece zor yazılan harflerden oluşur; çünkü bir harfi tek bir el hareketiyle yazmak olanaklı değildir. Bir harfi yazabilmek için eli birkaç kez kaldırmak gerekir. Ama her yazı biçiminin giderek gelişmiş bir biçim olduğu söylenebilir.

İlk yazı örnekleri

Arkaik dönem bir yana bırakılırsa eski Gürcüceyi bugün de anlamak mümkündür. Zamanın gerektirdiği gibi alfabede değişiklikler olmuş; ama dilde bir değişiklik olmamıştır. Gürcü alfabesinin eskiliğine karşın bu alfabeyle yazılmış en eski metinler İS 5. yüzyıla tarihlenmektedir. Bu en eski yazılı belge, Filistin’deki Gürcü manastırında mozaikle çevrelenmiş biçimde Mrglovani alfabesiyle yazılmış dört Gürcü yazıtıdır. Bu yazıtlar, 433 yılına tarihlenmektedir. Yaklaşık bu tarihlerde Gürcüstan’da Asomtavruli yazısıyla yazılmış yazıtlar vardır. Bolnisi manastırındaki bu yazıtların tarihi 493/494 yılı olarak belirlenmiştir. 5-6. yüzyıllardan kalma başka yazıtlar da günümüze ulaşmıştır. Mtsheta’daki Cvari Kilisesi’nde yazıtlar ise 6-7. yüzyıllara aittir.

Gürcü edebiyatının en eski metinleri de gene 5. yüzyıla tarihlenmektedir. Şuşanikis Martviloba (Şuşanikis Tsameba) adlı bu en eski edebi metin, o kadar gelişmiş bir yazıyla ve dille yazılmıştır ki bunun ilk edebiyat metni olmadığı açıktır. Ancak daha eski metinler günümüze ulaşmamıştır. Bu metinde ayrıca bir İncil çevirisinden de söz edilmektedir. Biraz daha geç bir dönemde Evstati Mtshetelis Martviloba yazılmış ve bunu pek çok yeni metin izlemiştir.

İstanbul'da, Pirosmani 4 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . adıyla Türkçe ve Gürcüce olarak yayımlanan dergi, Türkiye'de Gürcü alfabesini kullanan bir yayın organıdır.

Transkripsiyon

Günümüzde kullanılan Gürcü alfabesi, 5’i sesli olmak üzere 33 harften oluşmaktadır.

Mhedruli harfler	Unicode	Adı			IPA
ა	U+10D0	an	A a	А а
ბ	U+10D1	ban	B b	B b
გ	U+10D2	gan	G g	G g
დ	U+10D3	don	D d	D d
ე	U+10D4	en	E e	E e
ვ	U+10D5	vin	V v	V v
ზ	U+10D6	zen	Z z	Z z
თ	U+10D7	tan	T t	T t
ი	U+10D8	in	I i	I i
კ	U+10D9	k’an	K’ k’	K’ k’
ლ	U+10DA	las	L l	L l
მ	U+10DB	man	M m	M m
ნ	U+10DC	nar	N n	N n
ო	U+10DD	on	O o	O o
პ	U+10DE	par	P’ p’	P’ p’
ჟ	U+10DF	jan	J j	J j
რ	U+10E0	rae	R r	R r
ს	U+10E1	san	S s	S s
ტ	U+10E2	t’ar	T’ t’	T’ t’
უ	U+10E3	un	U u	U u
ფ	U+10E4	par	P p	P p
ქ	U+10E5	kan	K k	K k
ღ	U+10E6	ğan	Ğ ğ	Ğ ğ
ყ	U+10E7	q’ar	Q’ q’	Q’ q’
შ	U+10E8	Şin	Ş ş	Ş ş
ჩ	U+10E9	çin	Ç ç	Ç ç
ც	U+10EA	tsan	Ts ts	Ts ts
ძ	U+10EB	dzil	Dz dz	Dz dz
წ	U+10EC	ts’il	Ts’ Ts’	Ts’ ts’
ჭ	U+10ED	ç’ar	Ç’ ç’	Ç’ ç’
ხ	U+10EE	h'an	H' h'	H' h'
ჯ	U+10EF	can	C c	C c
ჰ	U+10F0	hae	H h	H h

Türk alfabesinde karşılıklar

Gürcü alfabesi fonetik bir alfabe olup harflerinin çoğunun, yine fonetik bir alfabe olan Türk alfabesinde karşılıkları bulunmaktadır. Türk alfabesinde bulunmayan fonemler birden fazla harf (ც-ts; ძ-dz; წ-tz) kullanılarak ve Türk alfabesi harflerine işaretler (კ-k'; პ-p'; ტ-t'; ჭ-ç') konarak karşılanmaktadır. Bununla birlikte Türkçede bulunmayan Gürcüce fonemler ancak duyarak algılanabilir.

Mhedruli harfler	Harfin Adı	Türk alfabesindeki karşılığı
ა	an	A a
ბ	ban	B b
გ	gan	G g
დ	don	D d
ე	en	E e
ვ	vin	V v
ზ	zen	Z z
თ	tan	T t
ი	in	I i
კ	k’an	K’ k’
ლ	las	L l
მ	man	M m
ნ	nar	N n
ო	on	O o
პ	p'ar	P’ p’
ჟ	jan	J j
რ	rae	R r
ს	san	S s
ტ	t’ar	T’ t’
უ	un	U u
ფ	par	P p
ქ	kan	K k
ღ	ğan	Ğ ğ
ყ	qar	Q q
შ	Şin	Ş ş
ჩ	çin	Ç ç
ც	tsan	Ts ts
ძ	dzil	Dz dz
წ	tzil	Tz tz
ჭ	ç’ar	Ç’ ç’
ხ	h'an	H' h'
ჯ	can	C c
ჰ	hae	H h

Kaynakça

1. ^ აფხაზური სამწიგნობრო ენის ქართულ გრაფიკაზე გადაყვანის ისტორიიდან 13 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (Abhaz dilinin Gürcü yazı sistemine geçirilmesinin tarihinden)