Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu maddede birçok sorun bulunmaktadır. Lütfen sayfayı geliştirin veya bu sorunlar konusunda bir yorum yapın.
|
2001 Türkiye ekonomik krizi (diğer adıyla 2001 Krizi ya da Kara Çarşamba), 21 şubat 2001 tarihinde patlak veren, Türkiye'nin yıllardır karşılaştığı siyasi ve ekonomik sorunların bir sonucu olarak hem finansal piyasalar hem de Türk Lirası'nin değeri üzerinde yıkıcı etkilerle sonuçlanmış bir ekonomik krizdir.
Ekonominin yapısal sorunlarla boğuştuğu ve beklentilerin olumsuz seyrettiği bir ortamda, Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer ile Başbakan Bülent Ecevit arasında Millî Güvenlik Kurulu toplantısında yasanan tartışma, aynı gün içinde tüm ülkeyi etkisi altına alan ekonomik bir krize dönüşmüştür.
Şubat 2001 ekonomik krizi, beklenmedik ölçüde ekonomik daralmayla sonuçlanmasının ötesinde, ülkenin orta vadedeki perspektifini değiştiren yeni koşulları da beraberinde getirmiştir.
Kriz öncesi ekonomik durum
Türkiye'nin 2001 krizi öncesi ekonomik durumunu incelemek, krize sebep olan iktisadi nedenlerin kaynaklandığı ve çözümlerinin sürekli ertelendiği 90'lı yılların başına kadar dönmeyi gerektirir.
Türkiye, 1990'lı yıllarda çok yüksek enflasyonla boğuşmuş ve sıklaşan aralıklarla ekonomik krizlerle karşılaşan bir ülkeydi. 1990'lı yılların krizlere zemin hazırlayan özelliği sürdürülemez iç borç seviyesi, kamu açıklarının Merkez Bankası kaynaklarıyla finanse edilmesi, bankacılık sisteminin siyasallaştırılması ve batık bankaların sorumluluklarının devlete yüklenmesinin yanında, bu dönemdeki siyasi karar alıcıların ülkenin mali durumunu düzeltecek yapısal reformları yapmamasıydı. 1996 yılında IMF yayımladığı Türkiye raporunda yüksek bütçe açığının tetikleyebileceği olası bir kriz uyarısında bulunmuş, istikrarsız siyasi ortamın yabancı yatırımın ülkeden kaçışına yol açtığına ve bütçe açıklarının bankalar aracılığıyla finanse edilmesinin Türk bankacılık sektörünü kırılgan hale getirdiğine vurgu yapmıştı. Bu dönemde bankalar yüklü tutarlarda devlet tahvili alımı yoluyla Hazine'yi finanse ediyordu, ancak bu ilişkinin devamlılığı bankaların sermayeleri ve hükûmetin tahvilleri ödeyebilme gücü ile sınırlıydı. İlaveten, bankaların yurt içinde finansal katma değer yaratabilecek girişimciler yerine hükûmeti finanse etmesi, benzer şekilde hükûmetin de elindeki sermayeyi yurt içindeki sektörleri desteklemek yerine tahvil ödemeleri için kullanması Türk ekonomisinin yavaşlamasına neden oldu.
2000'li yılların başlarına gelindiğinde ise Türkiye ekonomisi hiper enflasyon seviyesinde fiyat artışlarına maruz kalmış durumdaydı. Finansal istikrarın sağlanabilmesi amacıyla ilk olarak IMF ile stand-by anlaşmaları yoluyla yaklaşık 12 milyar dolarlık bir kredi desteği alındı ve ana hedefi enflasyonu düşürmek olan makro bir istikrar programı ilan edildi. Ayrıca ülkeye yabancı sermaye yatırımı çekilebilmesi için stratejiler üretildi ve kısa vadede en başarılı sonuç alınabilecek pazarın hem coğrafi yakınlık hem de aday ülke konumuna girilmiş olması sebebiyle Avrupa Birliği olduğuna karar verilerek Avrupa Birliği ile ilişkiler geliştirilmeye çalışıldı. Bütçe açığının dengelenebilmesi için devlete ait birçok sektörde özelleştirmeye gidildi. Sıcak para ihtiyacı o kadar önemli hale gelmişti ki Türk Hava Yolları’nın %51'i, Türk Telekom'un ise %33'unun satışı için teklifler toplanmaya başlandı.
2001 krizi öncesinde Türkiye ekonomisinde, 1 yıldır uygulanan IMF programının kısa vadedeki acı reçetesi olarak kredilerde sıkılaşma, enflasyonla mücadele için üretimde yavaşlama, bütçe acığı finansmanı için vergilerde artış, ekonomide soğuma ve büyük bir işsizlik mevcuttu. Bu bağlamda, 2000 yılında başlayan istikrar çabalarının henüz anlamlı bir iyileşme yaratmadığı ve katılaşmış sorunların çözümü için mevcut IMF kredisinin yeterli olmadığı görülüyordu.
Krize neden olan faktörler
2001 Krizi, küresel ölçekteki bunalımlar ya da uluslararası piyasalardaki yatırım iştahının azalması gibi etkilerin Türkiye’ye sıçraması yoluyla değil; siyasi istikrarsızlık ve iktisadi hataların birikimi sonucunda oluşan yerel bir krizdir. 90'lı yıllardan bu yana görülen yüksek enflasyon, yüksek bütçe ve dış ticaret açığı, döviz kuru oynaklıkları ve sıcak para ihtiyaçlarını karşılayabilecek uzun vadeli, şeffaf ve sürdürülebilir ekonomi politikaları üretilememesi, kurumlara siyasi karar alıcılardan bağımsız hareket etme imkanı sağlayacak yapısal reformların hayata geçirilememesi ve bankacılık sisteminin denetimsiz bırakılması 2001 krizinin temel sebepleridir.
Ek olarak, bu dönemde yaşanan Körfez Savaşı, 1994 krizi, 1998 yılında Türkiye'nin en önemli ticaret ortaklarından Rusya'nın krize girmesi, 1999 Marmara depremleri ve hemen öncesinde yaşanan 2000 krizi zaten temelde kırık olan ülke ekonomisini iyice sarsmış ve 2001 krizinin şiddetini arttırmıştır.
Siyasi İstikrarsızlık
1990 - 2002 yılları arasında yaşanan ekonomik bunalımların temel sebebi siyasi istikrarsızlık, dolayısıyla orta ve uzun vadeli ekonomi politikasına sahip olamama durumudur. Bu dönemde Türkiye'de 6 farklı başbakan tarafından 11 farklı hükûmet kurulmuş ve bu hükûmetlerin ortalama ömürleri 1 yıl civarında gerçekleşmiştir. Ekonomik bunalımların yerel krizlere dönüştüğü 1994, 2000 ve 2001 yılları haricindeki hükûmetlerin devamlılığı ise 295 gün sürmüştür. Bu durum siyasi karar alıcıların ekonomideki yapısal problemlere odaklanmalarını engellemiş ve kısa vadeli politikalar yürütmelerine neden olmuştur.
| Hükûmet | Kuruluş | Sona Erme | Süre (Gün) | Başbakan |
|---|---|---|---|---|
| 47 | 9 Kasım 1989 | 23 Haziran 1991 | 591 | Yıldırım Akbulut |
| 48 | 23 Haziran 1991 | 20 Kasım 1991 | 150 | Mesut Yılmaz |
| 49 | 20 Kasım 1991 | 25 Haziran 1993 | 583 | Süleyman Demirel |
| 50 | 25 Haziran 1993 | 5 Ekim 1995 | 832 | Tansu Çiller |
| 51 | 5 Ekim 1995 | 30 Ekim 1995 | 25 | Tansu Çiller |
| 52 | 30 Ekim 1995 | 6 Mart 1996 | 128 | Tansu Çiller |
| 53 | 6 Mart 1996 | 28 Haziran 1996 | 114 | Mesut Yılmaz |
| 54 | 28 Haziran 1996 | 30 Haziran 1997 | 367 | Necmettin Erbakan |
| 55 | 30 Haziran 1997 | 11 Ocak 1999 | 560 | Mesut Yılmaz |
| 56 | 11 Ocak 1999 | 28 Mayıs 1999 | 137 | Bülent Ecevit |
| 57 | 28 Mayıs 1999 | 18 Kasım 2002 | 1270 | Bülent Ecevit |
1996 yılında ise siyasi bunalımlar ekonomik sonuçların nedeni olmaktan çıkıp, doğrudan bir yönetim krizine dönüştü.
Mart 1996'da Anavatan Partisi ile Dogru Yol Partisi arasında bir koalisyon kuruldu. Plan, Mesut Yılmaz ile Tansu Çiller’in dönüşümlü olarak başbakanlık yapması üzerine kurulmuştu, ancak Refah Partisi lideri Necmettin Erbakan'in, Çiller'i yolsuzlukla suçlaması hükûmetin kredibilitesini azalttı. Süreçte yaşananlar hükûmete büyük zarar verdi ve neticesinde Mesut Yılmaz 6 Haziran 1996'da istifa etti. Koalisyonun sadece 90 gün sürmesi ve ardında bıraktığı gerilimler ülke ekonomisine büyük zarar verdi.
29 Haziran 1996'da, seçim kampanyasının temelinde İslami NATO, Gümrük Birliği’ne alternatif Islami pazar gibi söylemlerle kamuoyu desteği sağlamış olan Refah Partisi ile Dogru Yol Partisi'nin koalisyonu kuruldu. Bu koalisyonun başarısı ordu tarafından düşmanca karşılandı ve post modern darbe ile sonuçlandı.Kaynak hatası: <ref> etiketi için </ref> kapanışı eksik (Bkz: )
1994 yılına gelindiğinde geçmiş dönem bütçe ve dış ticaret açıkları artık sürdürülemez hale gelmiş, reel faizler ise fahiş seviyelere ulaşmıştı. Kısa sürede sıcak paranın ülkeden ayrılması ile gecelik borçlanma oranları %1000’in üzerinde seyretmeye başladı. Ayrıca kurlardaki yüksek artışı önlemek için döviz piyasalarına doğrudan satış yapıldı. Kriz sürecinde Türk Lirası’nın değeri %13,6 oranında düşürülmesine rağmen Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası rezervleri 4 milyar dolar azaldı.
5 Nisan 1994 tarihine gelindiğinde ise Ekonomik İstikrar Tedbirleri yürürlüğe konuldu. Bu program ile mali piyasalardaki istikrarın sağlanması ve döviz rezervlerinin arttırılması amaçlandı; ancak kriz yönetilirken Türk Lirası’nın devalüe edilmesi, ülkeler arası sermaye hareketlerinin serbest oluşu, bankaların açık pozisyonları ve merkez bankası rezervlerinin hızla erimesi nedenleriyle Turkiye krizden kendi kaynaklarıyla çıkamadı ve gerekli dış kaynak ihtiyacı IMF ile yapılan 750 milyon dolarlık Stand-By anlaşmasıyla sağlandı.
Kriz sonrasinda IMF desteğini de arkasına alan kısmi iyileşmeler neticesinde Türkiye ekonomisi stabilizasyon sürecine girebilmiş, ancak yapısal reformların hayata geçirilememesi 2000 ve 2001 krizlerine yıllardır devam eden köklü sorunlarla girilmesine sebep olmuştur.
1998 Asya ekonomik krizleri
1998 yılında Asya ekonomilerinde meydana gelen ekonomik kriz, IMF'nin önlemleriyle bir küresel krize dönüşmemiş olsa da yine de dünya ekonomisinde söz sahibi olan Çin, Japonya ve Rusya'yı derinden etkiledi. Türkiye de bu krizden nasibini aldı ve Uzak Doğu sermayeli şirketler birer birer ülkeyi terk etmeye başladı. Aynı yılın sonlarına doğru Rusya'daki ekonomik bunalımın yerel bir krize dönüşmesiyle Türkiye en önemli ihracat ve turizm partnerlerinden birini kaybetti. Bavul ticareti azaldı ve ülkenin cari gelirlerinde gözle görülür bir düşme meydana geldi.
1999 Marmara depremleri
Türkiye her ne kadar 1999 yılına Avrupa Birliği tarafından verilen resmi adaylık statüsünün olumlu havasıyla girmiş olsa da aynı yılın ortalarında meydana gelen iki depremle ekonomik olarak yıkılmanın eşiğine geldi. Depremlerin ülkenin sanayisinin can damarı olan Marmara Bölgesi'nde meydana gelmesi sonucunda Türkiye, yetişmiş elemanın yanı sıra depremde kaybedilen konut, işletme ve altyapı gibi yan maliyetlerle beraber 12 ila 20 milyar dolarlık bir kayba uğradı.
Depremin ardından özellikle yeniden yapılanma çalışmaları nedeniyle dış kaynak ihtiyacı artarken, sanayi bölgesinde bir süre üretim faaliyetlerine ara verilmesi de ekonominin küçülmesine neden oldu.
2000 Türkiye ekonomik krizi
2000 yılı Türkiye için hem bir ekonomik canlanma hem de bir çöküş yılıdır. Türkiye 1999 yılının sonunda ekonomik açıdan son derece karamsar bir görünüm içerisindeydi. Ekonomi %6.1 oranında küçülmüştü. Enflasyon %70'e ulaşmış, bütçe açıkları büyümüş, Hazine faizlerinin yıllık ortalama bileşik oranı %106'ya ulaşmıştı. 1999 deprem şokundan sonra Türkiye'nin dış ilişkilerinde gözlemlenen olumlu gelişmeler, ekonomi yönetimi konusunda yeni bir sürecin başlatılması için uygün bir ortam oluşturdu. Bu koşullar altında Türkiye, 1999 yılında IMF'nin stand-by desteği ile üç yıllık bir programı uygulamaya koyduğunu açıkladı.Enflasyonu Düşürme Programı olarak adlandırılan bu program, döviz kurunu nominal çapa olarak kullanan para ve kur politikasının yanı sıra çok sayıda yapısal düzenleme içeriyordu.
IMF’nin kredibilitesini de arkasına alan program ilk meyvelerini yurt dışı yatırım ile verdi. Ülkeye sermaye girişleri çoğaldı, Türkiye’nin orta vadeli risk algısında iyileşmeler görüldü. Ancak programın temel hedefi olan enflasyonda düşüş beklendiği kadar hızlı olmadı. Reel kur değerlenme eğilimine girdi. İthalatın hızla artması sonucunda dış açık kaygı verici boyutlarda büyümeye başladı. Bu gelişmeler aktiflerinin önemli bir bölümü Hazine kağıtlarından oluşan bankaların likidite talebini arttırınca Kasım 2000 sonunda likidite sıkışıklığı had safhaya ulaştı. Likidite krizi olarak da adlandırılan bu durum sonunda Ekim'de %39 olan gecelik faiz Kasım ayında %95'e, Aralık ayında ise %183'e kadar çıktı.
Krizin gerçekleşmesi
Sürdürülen istikrar çabalarına duyulan güvenin azaldığı, finansal piyasalarda likidite krizi yaşandığı ve ekonomik beklentilerin olumsuzlaştığı bir ortamda, Hazine'nin yüklü bir borç itfası öncesinde 19 Şubat 2001'de beklenmedik siyasi gerginlikler yaşandı. Kriz, Milli Güvenlik Kurulu toplantısında Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer ile Başbakan Bülent Ecevit arasındaki tartışmayla patlak verdi. 21 Şubat 2001 tarihli toplantıda Sezer'in Ecevit'e anayasa kitapçığı fırlatması olayından sonra Başbakan'ın "devlet yönetiminde kriz var" açıklamasıyla birlikte mali piyasalarda panikle başlayan süreç, yerli parayı savunmak için gecelik faizlerin astronomik oranlara yükselmesine rağmen, yerleşiklerin yoğun döviz talebi nedeniyle Merkez Bankası'nın 5 milyar dolarlık döviz satışıyla sonuçlandı. Kamu bankalarının likidite ihtiyacının karşılanamaması ödemeler sistemini kilitleyecek boyutlara ulaştı. Banka sistemindeki büyük çöküşü önlemek için TL'nin yabancı para birimleri karşısındaki değeri dalgalanmaya bırakıldı. Bir gün önce 670 bin TL olan doların değeri 1 milyon TL'yi aştı. Yabancı yatırımcının borsadan panikle kaçışı ve yabancı bankaların vadesi gelmemiş kredilerini geri çekmeye başlamasıyla 21 Şubat'ta bankalar arası para piyasasında gecelik faiz %6200'e kadar çıktı.
Yapılan detaylı inceleme sonucunda reel ekonomide arz ve talep yönlü daralma meydana geldiği için krizden çıkışın Türkiye'nin eski krizlerinin aksine birkaç haftada olmayacağı görüşü yaygınlık kazandı.
Kriz esnasında batan bankalar
2001 Türkiye Ekonomik Krizi esnasında 24 banka batmıştır:
Krizin çözümü için atılan adımlar
Mayıs 2001'de Kemal Derviş'in açıkladığı "Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı"; IMF ile imzalanmış stand-by düzenlemesi ve Dünya Bankası kredileriyle desteklendi, üretimdeki düşüşün denetim altına alınmasında etkili oldu. IMF programında öngörülen yasal değişikliklerin çoğunun yapılması krizden çıkış çabalarına güven sağlamada yardımcı oldu. Yine bu yasal düzenlemelerden biri olan Merkez Bankası'na para istikrarını sağlamak ve araç bağımsızlığının sağlanması, ülkede makroekonomi politikalarının tasarlanması yöntemine daha büyük bir zenginlik kazandırdı.
Ekonomi yönetiminin Kemal Derviş'e bırakılmasının ardından daha önce siyasi maliyetler yüzünden atılamayan pek çok adım peşi sıra atılmaya başlandı. TBMM'den "Derviş Kanunu" diye adlandırılan, ekonomi ile ilgili kanunlar geçirildi. Bu kanunların çoğu özelleştirmenin teşviki ve rekabetin arttırılması ile ilgiliydi. IMF, Dünya Bankası ve Derviş planı neticesinde kamuoyunda orta vadede ekonomik istikrarın yakalanabileceği inancı oluştu. Güçlü Ekonomiye Geçiş adı verilen programın da etkisiyle; 2001 yılının ilk altı ayında ihracat %13 arttı, turizm gelirlerinde gözle görülür bir iyileşme meydana geldi, dış ticaret açığında ve cari açıkta azalmalar oldu.[]
Kaynakça
- ^ SAK, Güven; TÜREL, Oktar; ÖZMEN, Erdal; ÖZATAY, Fatih; EKİNCİ, Nazım Kadri (1 Mart 2001). "Kriz Üzerine". İktisat İşletme ve Finans. 16 (180). doi:10.3848/iif.2001.180.0832. ISSN 1308-4658.
- ^ "IMF agrees Turkish loans" (İngilizce). 6 Aralık 2000. 11 Ekim 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Şubat 2024.
- ^ "Turkish air sell-off delayed" (İngilizce). 28 Şubat 2001. 20 Nisan 2004 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 21 Şubat 2024.
- ^ Yeldan, A. Erinç (Eylül 1998). "On Structural Sources of the 1994 Turkish Crisis: a CGE modelling analysis". International Review of Applied Economics. 12 (3): 397-414. doi:10.1080/02692179800000015. ISSN 0269-2171.
- ^ "Türkiye'deki ekonomik krizler: 1994, 2001 ve 2007'de neler yaşandı?". BBC News Türkçe. 14 Aralık 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Şubat 2024.
- ^ KARAVAR ÖZ, Hilal (26 Aralık 2018). "Türkiye Cumhuriyeti nin Üçüncü Büyük Devalüasyonu 10 Ağustos 1970 Kararları ve Etkileri". Mediterranean Journal of Humanities. 8 (2): 379-391. doi:10.13114/mjh.2018.429. ISSN 2146-4812.
- ^ . 27 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2024. 53. harf sırasında bulunan
|başlık=parametresi line feed character içeriyor () - ^ "Bohlen, Celestine (1996-07-09). "Islamic-Secular Coalition Cabinet Is Approved in Turkey"". The New York Times. 21 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından .
- ^ "Cengiz Candar, 28 Haziran 1997 tarihli kose yazisi". Sabah Gazetesi. 27 Şubat 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 27 Şubat 2024.
- ^ (Doğançay, 2013: s. 74-76)
- ^ (Arıcan ve Uludağ, 2003: s. 396)
- ^ a b . BBC Turkce. 3 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 116. harf sırasında bulunan
|başlık=parametresi line feed character içeriyor () - ^ "Merih Celasun; 2001 Krizi, Öncesi ve Sonrası; S:13" (PDF). 7 Şubat 2023 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 7 Şubat 2023.
- ^ TBMM Plan ve Bütçe Komisyonu, Merkez Bankası Sunuşu, Kasım 2001
- ^ Hazine, 1999
- ^ Merih Celasun; 2001 Krizi, Öncesi ve Sonrası; S:16
- ^ Uysur E., a.g.m.
- ^ . 4 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2020.
- ^ Hazine, 2001; IMF, 2002c
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bu maddede bircok sorun bulunmaktadir Lutfen sayfayi gelistirin veya bu sorunlar konusunda tartisma sayfasinda bir yorum yapin Bu maddedeki bilgilerin dogrulanabilmesi icin ek kaynaklar gerekli Lutfen guvenilir kaynaklar ekleyerek maddenin gelistirilmesine yardimci olun Kaynaksiz icerik itiraz konusu olabilir ve kaldirilabilir Kaynak ara 2001 Turkiye ekonomik krizi haber gazete kitap akademik JSTOR Temmuz 2020 Bu sablonun nasil ve ne zaman kaldirilmasi gerektigini ogrenin Bu maddenin veya maddenin bir bolumunun gelisebilmesi icin ekonomi veya Turkiye konusunda uzman kisilere gereksinim duyulmaktadir Ayrintilar icin lutfen tartisma sayfasini inceleyin veya yeni bir tartisma baslatin Konu hakkinda uzman birini bulmaya yardimci olarak ya da maddeye gerekli bilgileri ekleyerek Vikipedi ye katkida bulunabilirsiniz Mayis 2020 2001 Turkiye ekonomik krizi diger adiyla 2001 Krizi ya da Kara Carsamba 21 subat 2001 tarihinde patlak veren Turkiye nin yillardir karsilastigi siyasi ve ekonomik sorunlarin bir sonucu olarak hem finansal piyasalar hem de Turk Lirasi nin degeri uzerinde yikici etkilerle sonuclanmis bir ekonomik krizdir Ekonominin yapisal sorunlarla bogustugu ve beklentilerin olumsuz seyrettigi bir ortamda Cumhurbaskani Ahmet Necdet Sezer ile Basbakan Bulent Ecevit arasinda Milli Guvenlik Kurulu toplantisinda yasanan tartisma ayni gun icinde tum ulkeyi etkisi altina alan ekonomik bir krize donusmustur Subat 2001 ekonomik krizi beklenmedik olcude ekonomik daralmayla sonuclanmasinin otesinde ulkenin orta vadedeki perspektifini degistiren yeni kosullari da beraberinde getirmistir Kriz oncesi ekonomik durumTurkiye nin 2001 krizi oncesi ekonomik durumunu incelemek krize sebep olan iktisadi nedenlerin kaynaklandigi ve cozumlerinin surekli ertelendigi 90 li yillarin basina kadar donmeyi gerektirir Turkiye 1990 li yillarda cok yuksek enflasyonla bogusmus ve siklasan araliklarla ekonomik krizlerle karsilasan bir ulkeydi 1990 li yillarin krizlere zemin hazirlayan ozelligi surdurulemez ic borc seviyesi kamu aciklarinin Merkez Bankasi kaynaklariyla finanse edilmesi bankacilik sisteminin siyasallastirilmasi ve batik bankalarin sorumluluklarinin devlete yuklenmesinin yaninda bu donemdeki siyasi karar alicilarin ulkenin mali durumunu duzeltecek yapisal reformlari yapmamasiydi 1996 yilinda IMF yayimladigi Turkiye raporunda yuksek butce aciginin tetikleyebilecegi olasi bir kriz uyarisinda bulunmus istikrarsiz siyasi ortamin yabanci yatirimin ulkeden kacisina yol actigina ve butce aciklarinin bankalar araciligiyla finanse edilmesinin Turk bankacilik sektorunu kirilgan hale getirdigine vurgu yapmisti Bu donemde bankalar yuklu tutarlarda devlet tahvili alimi yoluyla Hazine yi finanse ediyordu ancak bu iliskinin devamliligi bankalarin sermayeleri ve hukumetin tahvilleri odeyebilme gucu ile sinirliydi Ilaveten bankalarin yurt icinde finansal katma deger yaratabilecek girisimciler yerine hukumeti finanse etmesi benzer sekilde hukumetin de elindeki sermayeyi yurt icindeki sektorleri desteklemek yerine tahvil odemeleri icin kullanmasi Turk ekonomisinin yavaslamasina neden oldu 2000 li yillarin baslarina gelindiginde ise Turkiye ekonomisi hiper enflasyon seviyesinde fiyat artislarina maruz kalmis durumdaydi Finansal istikrarin saglanabilmesi amaciyla ilk olarak IMF ile stand by anlasmalari yoluyla yaklasik 12 milyar dolarlik bir kredi destegi alindi ve ana hedefi enflasyonu dusurmek olan makro bir istikrar programi ilan edildi Ayrica ulkeye yabanci sermaye yatirimi cekilebilmesi icin stratejiler uretildi ve kisa vadede en basarili sonuc alinabilecek pazarin hem cografi yakinlik hem de aday ulke konumuna girilmis olmasi sebebiyle Avrupa Birligi olduguna karar verilerek Avrupa Birligi ile iliskiler gelistirilmeye calisildi Butce aciginin dengelenebilmesi icin devlete ait bircok sektorde ozellestirmeye gidildi Sicak para ihtiyaci o kadar onemli hale gelmisti ki Turk Hava Yollari nin 51 i Turk Telekom un ise 33 unun satisi icin teklifler toplanmaya baslandi 2001 krizi oncesinde Turkiye ekonomisinde 1 yildir uygulanan IMF programinin kisa vadedeki aci recetesi olarak kredilerde sikilasma enflasyonla mucadele icin uretimde yavaslama butce acigi finansmani icin vergilerde artis ekonomide soguma ve buyuk bir issizlik mevcuttu Bu baglamda 2000 yilinda baslayan istikrar cabalarinin henuz anlamli bir iyilesme yaratmadigi ve katilasmis sorunlarin cozumu icin mevcut IMF kredisinin yeterli olmadigi goruluyordu Krize neden olan faktorler2001 Krizi kuresel olcekteki bunalimlar ya da uluslararasi piyasalardaki yatirim istahinin azalmasi gibi etkilerin Turkiye ye sicramasi yoluyla degil siyasi istikrarsizlik ve iktisadi hatalarin birikimi sonucunda olusan yerel bir krizdir 90 li yillardan bu yana gorulen yuksek enflasyon yuksek butce ve dis ticaret acigi doviz kuru oynakliklari ve sicak para ihtiyaclarini karsilayabilecek uzun vadeli seffaf ve surdurulebilir ekonomi politikalari uretilememesi kurumlara siyasi karar alicilardan bagimsiz hareket etme imkani saglayacak yapisal reformlarin hayata gecirilememesi ve bankacilik sisteminin denetimsiz birakilmasi 2001 krizinin temel sebepleridir Ek olarak bu donemde yasanan Korfez Savasi 1994 krizi 1998 yilinda Turkiye nin en onemli ticaret ortaklarindan Rusya nin krize girmesi 1999 Marmara depremleri ve hemen oncesinde yasanan 2000 krizi zaten temelde kirik olan ulke ekonomisini iyice sarsmis ve 2001 krizinin siddetini arttirmistir Siyasi Istikrarsizlik 1990 2002 yillari arasinda yasanan ekonomik bunalimlarin temel sebebi siyasi istikrarsizlik dolayisiyla orta ve uzun vadeli ekonomi politikasina sahip olamama durumudur Bu donemde Turkiye de 6 farkli basbakan tarafindan 11 farkli hukumet kurulmus ve bu hukumetlerin ortalama omurleri 1 yil civarinda gerceklesmistir Ekonomik bunalimlarin yerel krizlere donustugu 1994 2000 ve 2001 yillari haricindeki hukumetlerin devamliligi ise 295 gun surmustur Bu durum siyasi karar alicilarin ekonomideki yapisal problemlere odaklanmalarini engellemis ve kisa vadeli politikalar yurutmelerine neden olmustur Hukumet Kurulus Sona Erme Sure Gun Basbakan47 9 Kasim 1989 23 Haziran 1991 591 Yildirim Akbulut48 23 Haziran 1991 20 Kasim 1991 150 Mesut Yilmaz49 20 Kasim 1991 25 Haziran 1993 583 Suleyman Demirel50 25 Haziran 1993 5 Ekim 1995 832 Tansu Ciller51 5 Ekim 1995 30 Ekim 1995 25 Tansu Ciller52 30 Ekim 1995 6 Mart 1996 128 Tansu Ciller53 6 Mart 1996 28 Haziran 1996 114 Mesut Yilmaz54 28 Haziran 1996 30 Haziran 1997 367 Necmettin Erbakan55 30 Haziran 1997 11 Ocak 1999 560 Mesut Yilmaz56 11 Ocak 1999 28 Mayis 1999 137 Bulent Ecevit57 28 Mayis 1999 18 Kasim 2002 1270 Bulent Ecevit 1996 yilinda ise siyasi bunalimlar ekonomik sonuclarin nedeni olmaktan cikip dogrudan bir yonetim krizine donustu Mart 1996 da Anavatan Partisi ile Dogru Yol Partisi arasinda bir koalisyon kuruldu Plan Mesut Yilmaz ile Tansu Ciller in donusumlu olarak basbakanlik yapmasi uzerine kurulmustu ancak Refah Partisi lideri Necmettin Erbakan in Ciller i yolsuzlukla suclamasi hukumetin kredibilitesini azaltti Surecte yasananlar hukumete buyuk zarar verdi ve neticesinde Mesut Yilmaz 6 Haziran 1996 da istifa etti Koalisyonun sadece 90 gun surmesi ve ardinda biraktigi gerilimler ulke ekonomisine buyuk zarar verdi 29 Haziran 1996 da secim kampanyasinin temelinde Islami NATO Gumruk Birligi ne alternatif Islami pazar gibi soylemlerle kamuoyu destegi saglamis olan Refah Partisi ile Dogru Yol Partisi nin koalisyonu kuruldu Bu koalisyonun basarisi ordu tarafindan dusmanca karsilandi ve post modern darbe ile sonuclandi Kaynak hatasi lt ref gt etiketi icin lt ref gt kapanisi eksik Bkz Kaynak gosterme 1994 yilina gelindiginde gecmis donem butce ve dis ticaret aciklari artik surdurulemez hale gelmis reel faizler ise fahis seviyelere ulasmisti Kisa surede sicak paranin ulkeden ayrilmasi ile gecelik borclanma oranlari 1000 in uzerinde seyretmeye basladi Ayrica kurlardaki yuksek artisi onlemek icin doviz piyasalarina dogrudan satis yapildi Kriz surecinde Turk Lirasi nin degeri 13 6 oraninda dusurulmesine ragmen Turkiye Cumhuriyet Merkez Bankasi rezervleri 4 milyar dolar azaldi 5 Nisan 1994 tarihine gelindiginde ise Ekonomik Istikrar Tedbirleri yururluge konuldu Bu program ile mali piyasalardaki istikrarin saglanmasi ve doviz rezervlerinin arttirilmasi amaclandi ancak kriz yonetilirken Turk Lirasi nin devalue edilmesi ulkeler arasi sermaye hareketlerinin serbest olusu bankalarin acik pozisyonlari ve merkez bankasi rezervlerinin hizla erimesi nedenleriyle Turkiye krizden kendi kaynaklariyla cikamadi ve gerekli dis kaynak ihtiyaci IMF ile yapilan 750 milyon dolarlik Stand By anlasmasiyla saglandi Kriz sonrasinda IMF destegini de arkasina alan kismi iyilesmeler neticesinde Turkiye ekonomisi stabilizasyon surecine girebilmis ancak yapisal reformlarin hayata gecirilememesi 2000 ve 2001 krizlerine yillardir devam eden koklu sorunlarla girilmesine sebep olmustur 1998 Asya ekonomik krizleri 1998 yilinda Asya ekonomilerinde meydana gelen ekonomik kriz IMF nin onlemleriyle bir kuresel krize donusmemis olsa da yine de dunya ekonomisinde soz sahibi olan Cin Japonya ve Rusya yi derinden etkiledi Turkiye de bu krizden nasibini aldi ve Uzak Dogu sermayeli sirketler birer birer ulkeyi terk etmeye basladi Ayni yilin sonlarina dogru Rusya daki ekonomik bunalimin yerel bir krize donusmesiyle Turkiye en onemli ihracat ve turizm partnerlerinden birini kaybetti Bavul ticareti azaldi ve ulkenin cari gelirlerinde gozle gorulur bir dusme meydana geldi 1999 Marmara depremleri Turkiye her ne kadar 1999 yilina Avrupa Birligi tarafindan verilen resmi adaylik statusunun olumlu havasiyla girmis olsa da ayni yilin ortalarinda meydana gelen iki depremle ekonomik olarak yikilmanin esigine geldi Depremlerin ulkenin sanayisinin can damari olan Marmara Bolgesi nde meydana gelmesi sonucunda Turkiye yetismis elemanin yani sira depremde kaybedilen konut isletme ve altyapi gibi yan maliyetlerle beraber 12 ila 20 milyar dolarlik bir kayba ugradi Depremin ardindan ozellikle yeniden yapilanma calismalari nedeniyle dis kaynak ihtiyaci artarken sanayi bolgesinde bir sure uretim faaliyetlerine ara verilmesi de ekonominin kuculmesine neden oldu 2000 Turkiye ekonomik krizi 2000 yili Turkiye icin hem bir ekonomik canlanma hem de bir cokus yilidir Turkiye 1999 yilinin sonunda ekonomik acidan son derece karamsar bir gorunum icerisindeydi Ekonomi 6 1 oraninda kuculmustu Enflasyon 70 e ulasmis butce aciklari buyumus Hazine faizlerinin yillik ortalama bilesik orani 106 ya ulasmisti 1999 deprem sokundan sonra Turkiye nin dis iliskilerinde gozlemlenen olumlu gelismeler ekonomi yonetimi konusunda yeni bir surecin baslatilmasi icin uygun bir ortam olusturdu Bu kosullar altinda Turkiye 1999 yilinda IMF nin stand by destegi ile uc yillik bir programi uygulamaya koydugunu acikladi Enflasyonu Dusurme Programi olarak adlandirilan bu program doviz kurunu nominal capa olarak kullanan para ve kur politikasinin yani sira cok sayida yapisal duzenleme iceriyordu IMF nin kredibilitesini de arkasina alan program ilk meyvelerini yurt disi yatirim ile verdi Ulkeye sermaye girisleri cogaldi Turkiye nin orta vadeli risk algisinda iyilesmeler goruldu Ancak programin temel hedefi olan enflasyonda dusus beklendigi kadar hizli olmadi Reel kur degerlenme egilimine girdi Ithalatin hizla artmasi sonucunda dis acik kaygi verici boyutlarda buyumeye basladi Bu gelismeler aktiflerinin onemli bir bolumu Hazine kagitlarindan olusan bankalarin likidite talebini arttirinca Kasim 2000 sonunda likidite sikisikligi had safhaya ulasti Likidite krizi olarak da adlandirilan bu durum sonunda Ekim de 39 olan gecelik faiz Kasim ayinda 95 e Aralik ayinda ise 183 e kadar cikti Krizin gerceklesmesiSurdurulen istikrar cabalarina duyulan guvenin azaldigi finansal piyasalarda likidite krizi yasandigi ve ekonomik beklentilerin olumsuzlastigi bir ortamda Hazine nin yuklu bir borc itfasi oncesinde 19 Subat 2001 de beklenmedik siyasi gerginlikler yasandi Kriz Milli Guvenlik Kurulu toplantisinda Cumhurbaskani Ahmet Necdet Sezer ile Basbakan Bulent Ecevit arasindaki tartismayla patlak verdi 21 Subat 2001 tarihli toplantida Sezer in Ecevit e anayasa kitapcigi firlatmasi olayindan sonra Basbakan in devlet yonetiminde kriz var aciklamasiyla birlikte mali piyasalarda panikle baslayan surec yerli parayi savunmak icin gecelik faizlerin astronomik oranlara yukselmesine ragmen yerlesiklerin yogun doviz talebi nedeniyle Merkez Bankasi nin 5 milyar dolarlik doviz satisiyla sonuclandi Kamu bankalarinin likidite ihtiyacinin karsilanamamasi odemeler sistemini kilitleyecek boyutlara ulasti Banka sistemindeki buyuk cokusu onlemek icin TL nin yabanci para birimleri karsisindaki degeri dalgalanmaya birakildi Bir gun once 670 bin TL olan dolarin degeri 1 milyon TL yi asti Yabanci yatirimcinin borsadan panikle kacisi ve yabanci bankalarin vadesi gelmemis kredilerini geri cekmeye baslamasiyla 21 Subat ta bankalar arasi para piyasasinda gecelik faiz 6200 e kadar cikti Yapilan detayli inceleme sonucunda reel ekonomide arz ve talep yonlu daralma meydana geldigi icin krizden cikisin Turkiye nin eski krizlerinin aksine birkac haftada olmayacagi gorusu yayginlik kazandi Kriz esnasinda batan bankalar 2001 Turkiye Ekonomik Krizi esnasinda 24 banka batmistir Turk Ticaret Bankasi Bank Ekspres Interbank Esbank Yasarbank Egebank Sumerbank Yurtbank Bank Kapital Etibank Demirbank Ulusal Bank Iktisat Bankasi Tarisbank Bayindirbank Kentbank EGS Bank Toprakbank Pamukbank Turkiye Imar Bankasi Adabank Turkiye Emlak BankasiKrizin cozumu icin atilan adimlarMayis 2001 de Kemal Dervis in acikladigi Guclu Ekonomiye Gecis Programi IMF ile imzalanmis stand by duzenlemesi ve Dunya Bankasi kredileriyle desteklendi uretimdeki dususun denetim altina alinmasinda etkili oldu IMF programinda ongorulen yasal degisikliklerin cogunun yapilmasi krizden cikis cabalarina guven saglamada yardimci oldu Yine bu yasal duzenlemelerden biri olan Merkez Bankasi na para istikrarini saglamak ve arac bagimsizliginin saglanmasi ulkede makroekonomi politikalarinin tasarlanmasi yontemine daha buyuk bir zenginlik kazandirdi Ekonomi yonetiminin Kemal Dervis e birakilmasinin ardindan daha once siyasi maliyetler yuzunden atilamayan pek cok adim pesi sira atilmaya baslandi TBMM den Dervis Kanunu diye adlandirilan ekonomi ile ilgili kanunlar gecirildi Bu kanunlarin cogu ozellestirmenin tesviki ve rekabetin arttirilmasi ile ilgiliydi IMF Dunya Bankasi ve Dervis plani neticesinde kamuoyunda orta vadede ekonomik istikrarin yakalanabilecegi inanci olustu Guclu Ekonomiye Gecis adi verilen programin da etkisiyle 2001 yilinin ilk alti ayinda ihracat 13 artti turizm gelirlerinde gozle gorulur bir iyilesme meydana geldi dis ticaret aciginda ve cari acikta azalmalar oldu kaynak belirtilmeli Kaynakca SAK Guven TUREL Oktar OZMEN Erdal OZATAY Fatih EKINCI Nazim Kadri 1 Mart 2001 Kriz Uzerine Iktisat Isletme ve Finans 16 180 doi 10 3848 iif 2001 180 0832 ISSN 1308 4658 IMF agrees Turkish loans Ingilizce 6 Aralik 2000 11 Ekim 2018 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Subat 2024 Turkish air sell off delayed Ingilizce 28 Subat 2001 20 Nisan 2004 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 21 Subat 2024 Yeldan A Erinc Eylul 1998 On Structural Sources of the 1994 Turkish Crisis a CGE modelling analysis International Review of Applied Economics 12 3 397 414 doi 10 1080 02692179800000015 ISSN 0269 2171 Turkiye deki ekonomik krizler 1994 2001 ve 2007 de neler yasandi BBC News Turkce 14 Aralik 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 29 Subat 2024 KARAVAR OZ Hilal 26 Aralik 2018 Turkiye Cumhuriyeti nin Ucuncu Buyuk Devaluasyonu 10 Agustos 1970 Kararlari ve Etkileri Mediterranean Journal of Humanities 8 2 379 391 doi 10 13114 mjh 2018 429 ISSN 2146 4812 27 Agustos 2014 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 22 Subat 2024 53 harf sirasinda bulunan baslik parametresi line feed character iceriyor yardim Bohlen Celestine 1996 07 09 Islamic Secular Coalition Cabinet Is Approved in Turkey The New York Times 21 Temmuz 2016 tarihinde kaynagindan Cengiz Candar 28 Haziran 1997 tarihli kose yazisi Sabah Gazetesi 27 Subat 2024 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 27 Subat 2024 Dogancay 2013 s 74 76 Arican ve Uludag 2003 s 396 a b BBC Turkce 3 Ekim 2019 tarihinde kaynagindan arsivlendi 116 harf sirasinda bulunan baslik parametresi line feed character iceriyor yardim Merih Celasun 2001 Krizi Oncesi ve Sonrasi S 13 PDF 7 Subat 2023 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 7 Subat 2023 TBMM Plan ve Butce Komisyonu Merkez Bankasi Sunusu Kasim 2001 Hazine 1999 Merih Celasun 2001 Krizi Oncesi ve Sonrasi S 16 Uysur E a g m 4 Ekim 2009 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 30 Haziran 2020 Hazine 2001 IMF 2002c