Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
20 Mayıs 1969 askerî müdahalesi, Türkiye tarihinde 27 Mayıs Darbesi sonrası siyasi yasaklı olan eski Demokrat Partili Celal Bayar ve arkadaşlarının siyasi haklarının iadesi sürecinde ordu üst kademesi ve siyasiler arasında yaşanan kriz sonucu meydana gelmiştir.
Adalet Partisi hükûmetinin siyasi yasakları kaldıracak olan anayasa değişikliğinden vazgeçmesi ile yaşanan kriz sona ermiştir.
Arka plan
Türkiye'de çok partili demokratik rejim, 27 Mayıs 1960'taki bir askerî darbe ile önce kesintiye uğradı. Hazırlanan yeni anayasa ile ilk kez "kuvvetler ayrılığı" benimsendi, yargı bağımsızlığı anayasal güvence kazandı, yürütmenin yasamayı denetlemesini önlemek için kimi mekanizmalar geliştirildi. Çoğu insan tarafından hâlâ 'en demokratik anayasa' diye anılan 1961 darbe anayasası, getirdiği çok sayıda demokratik yeniliğin yanında bir de, darbe sonrası yargılanıp hapse mahkûm edilen eski Cumhurbaşkanı Celâl Bayar başta olmak üzere çok sayıda Demokrat Parti ileri geleni ve parlamenterine de siyaset yapma yasağı getiriyordu.
Darbe sonrası ilk seçimde, İsmet İnönü'nün liderliğindeki Cumhuriyet Halk Partisi, Demokrat Parti'nin devamı olmak üzere kurulan ve emekli general Ragıp Gümüşpala'nın başkanlığını yaptığı Adalet Partisi ile koalisyon kurdu. Bu koalisyonun yıkılmasından ve bu arada Süleyman Demirel'in AP Genel Başkanı olmasından sonra yapılan ilk genel seçim olan 1965 Türkiye genel seçimleri'nde AP oyların büyük çoğunluğunu alarak tek başına iktidar oldu. Yani bir anlamda darbeciler seçim sandığında yenilgiye uğramıştı.
Zaten 27 Mayıs'tan 1965'e kadar bol darbe teşebbüslü çok sıkıntılı bir dönem yaşanmış, ordu içinde ciddi cuntalaşmalar, gruplaşmalar olmuştu. 1965'te darbe lideri Cemal Gürsel'in hastalanarak Amerika'ya gitmesinin ardından Cumhurbaşkanlığı'na Genelkurmay Başkanı Cevdet Sunay'ın 28 Mart 1966'da seçilmesi, Demirel'in bu yolla askeri kontrol altına almaya, demokrasiye yeni bir müdahale olmasını engellemeye çalışması olarak kabul edilebilir. Sunay'dan boşalan Genelkurmay Başkanlığı'na 15 Mart 1966'da Cemal Tural, 11 Mart 1969 tarihinde de Memduh Tağmaç getirildi.
218 İmzalı Teklif
1969 yılında yaklaşan seçimlerin de etkisiyle, artık hapisten çıkmış olan Celâl Bayar ve DP'lilerin siyasi haklarının iadesi tartışılmaya başlandı.
Mayıs ayında Meclis'e 218 imzalı bir anayasa değişikliği teklifi verildi ve siyasi hakların iadesi öngörüldü. 14 Mayıs 1969 tarihinde, uzun yıllardır kavgalı olan iki lider, İsmet İnönü ve Celâl Bayar buluştular ve barıştılar.
Zaten DP'lilere haklarının iadesini CHP de öngörüyor, hatta İsmet İnönü öncülük ediyordu. Aynı günlerde Ankara'daki Genelkurmay Karargâhı'nda çok farklı hazırlıklar yapılıyor, ordu Bayar ve arkadaşlarına siyasi haklarının iade edilmemesi için müdahale yapmayı düşünüyordu.
Anayasa değişikliği önerisi parlamentonun alt kanadı olan Büyük Millet Meclisinde kabul edilmiş, Senatonun onayına sunulmuştu. Senato da onaylarsa işlerlik kazanacak, 1969'un yaz sonu için planlanan seçime Bayar ve arkadaşları katılabilecekti.
Washington'a giden mesaj
Amerikan Dışişleri Bakanlığı'nın belgelerine göre 19 Mayıs 1969 akşamı Ankara'daki Merkezi Haberalma Örgütü CIA görevlisi Washington'a şu mesajı gönderdi:
| “ | 1. Son birkaç gündeki çeşitli siyasi kişilerle yapılan görüşmelerin ve Türk Genelkurmayı'nın kararlılığının ardından, Türk ordusu 16 Mayıs akşamı, Celâl Bayar ve öteki kötülenen politikacıların siyasi haklarının iadesiyle ilgili yasal düzenleme konusunda son kararını verdi. Bu karar, eğer Senato 20 Mayıs günü yasayı kabul ederse, yönetime el koymak. 2. Türk Genelkurmayı, General Tağmaç'ın (Genelkurmay Başkanı Orgeneral Memduh Tağmaç) imzasıyla bütün ordu, kolordu ve tümen komutanlıklarına gizli bir emir gönderdi ve kararı bildirdi. Ordu, 20/21 Mayıs gecesi harekete geçecek, ulusu da Türk radyosundan, muhtemelen normal bir haber bülteninde bilgilendirecek. 3. Aynı zamanda ordu, Başbakan Demirel dahil bütün siyasetçileri, bu kararından (Senato'dan geçerse el koyma) haberdar etti ve Senato'da tek tek senatörler üzerinde çalışmalara başladı. Türk Genelkurmayı'na CHP Senatörü Hıfzı Oğuz Bekata ve CHP Milletvekili Kemal Satır şimdiden kabulü için 3'te 2 çoğunluk gereken teklife ret oyu verecekleri konusunda güvence verdiler. Ordu çok sayıda sivil giyimli istihbarat elemanını senatörlerle görüşmeye gönderdi ve her çeşit siyasi ikna yöntemini kullanıyor. O yüzden Senato'da gerekli çoğunluğun yakın gelecekte bulunamayabileceği tahmin ediliyor. Ordu, Senato'nun bu değişiklik girişimini tamamen sona erdirmesini (reddetmesi?) ve kendilerinin harekete geçmek zorunda kalmamasını ümit ediyor. Eğer, şans eseri teklif geçerse, ordu da harekete geçecek. Uyarılar ve hazırlıklar hiç de blöf değil. 4. Şüphe yok ki ordu varolan durumdan ötürü fazlasıyla tahrik olmuş durumda. Öfkeleri öncelikle CHP Başkanı General İsmet İnönü'ye yönelik ve şaşırtıcı biçimde Başbakan Demirel bu yasa değişikliğini çok da kullanmıyor. Askeri darbe, büyük ihtimalle parlamentonun dağıtılması, Cevdet Sunay'ın yerinde bırakılması ve Demirel'in de bir geçici hükümetle ülkeyi seçime kadar götürmesiyle ilerleyecek. Uzun dönemli bir askeri yönetime ilişkin bir belirti yok ama muhtemelen yapılacak seçim kampanyası daha kısıtlı olacak. Ordu sadece 'kendilerinin' anayasasının değiştirilemeyeceği mesajını vermek istiyor. 5. Cumhurbaşkanı Sunay, Türk radyosundan yayımlanan 19 Mayıs mesajında 'Anayasayı değiştirmeye gerek yok' dedi. Bazı dedikodulara bakılacak olursa, Senato oylamasını engellemek için Sunay kendi otoritesini kullanıp parlamentoyu feshedebilir ve 60 günde seçim yapılması emri verebilir. | „ |
Belgede Türk Silahlı Kuvvetleri'nin müdahaleye 16 Mayıs günü karar verdiği söyleniyor. Aynı gün, Cumhurbaşkanı Sunay, Genelkurmay Başkanı ve kuvvet komutanlarıyla bir hayli uzun bir görüşme yapmıştı. Bu görüşme sonrası ordunun anayasa değişikliğini istemediği saklanamaz bir gerçek halini almış, gazetelere de yansımıştı. [1]
İsmet İnönü ve CHP tarafı
20 Mayıs'ta İsmet Paşa, Cumhurbaşkanı Sunay'a bir mektup yazdı. Mektupta,
| “ | Sayın Cumhurbaşkanı, CHP Genel Başkanı olarak ben ve partimin yetkili organları, siyasi hakların iadesi için Millet Meclisi'ne verilmiş bulunan 218 imzalı bir anayasa değişikliği teklifini destekleme kararı aldığımızdan beri, gerek Zatı Devletlerinin, gerek bazı yüksek komutanların uyarı ve ısrarlarına muhatap olmaktayız... | „ |
deniyordu. İsmet Paşa darbe tehdidine karşı duruyordu.
Süleyman Demirel ve AP tarafı
Demirel de aynı gün partisinin grup toplantısında bir konuşma yaptı ve "Asker muhtıra vermedi" dedi, sonra ekledi:
| “ | Seçimlere gidelim. Hem Meclis'in verdiği oylar boşa gitmez, hem de Senato'muz zedelenmez... Ordu, hükümete bir muhtıra vermemiştir. Biz bazı sıkıntılar içindeyiz... | „ |
Sonuç
Sonuç olarak birkaç gün sonra anayasa değişikliği teklifi Komisyona geri çekildi, sonra genel seçime gidildi. Süleyman Demirel Genel başkanlığındaki Adalet Partisi, 1969 Türkiye genel seçimleri'nde büyük başarı kazanarak yeniden tek başına iktidar oldu. Bayar ve arkadaşlarının 27 Mayıs darbesiyle kaybettikleri siyasi hakları 1970'lerin ortalarına kadar da iade edilmedi.
Demirel, Demokrat Parti yöneticilerinin affını kendisi için tehdit görüyor ancak tabanın bu yöndeki talebinin önünde duramıyordu. Askerin bu hareketlenmesini fırsat bilerek affın önüne geçti.[2] Ama partisinin 'sağ' kanadı, Demirel'in Bayar ve arkadaşlarını yarı yolda bırakmasını affetmedi. 1969 seçimlerinden bir süre sonra 19 Ekim 1970'te Meclis Başkanlığından ve Kasım 1970'te de Adalet Partisi'nden istifa eden Ferruh Bozbeyli ile 69 kurucu tarafından Demokratik Parti kuruldu.Fakat,1973 ve 1977 Genel Seçimlerindeki hezimetlerden sonra,12 Eylül Darbesinden kısa süre önce parti kendisini feshederek mallarını Kızılay'a bağışladı.
Dipnotlar
- ^ 17 Şubat 2008 tarihli Radika gazetesi 1969'da darbenin yanından dönülmüş başlıklı yazısı30 Mayıs 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
20 Mayis 1969 askeri mudahalesi Turkiye tarihinde 27 Mayis Darbesi sonrasi siyasi yasakli olan eski Demokrat Partili Celal Bayar ve arkadaslarinin siyasi haklarinin iadesi surecinde ordu ust kademesi ve siyasiler arasinda yasanan kriz sonucu meydana gelmistir Adalet Partisi hukumetinin siyasi yasaklari kaldiracak olan anayasa degisikliginden vazgecmesi ile yasanan kriz sona ermistir Arka planTurkiye de cok partili demokratik rejim 27 Mayis 1960 taki bir askeri darbe ile once kesintiye ugradi Hazirlanan yeni anayasa ile ilk kez kuvvetler ayriligi benimsendi yargi bagimsizligi anayasal guvence kazandi yurutmenin yasamayi denetlemesini onlemek icin kimi mekanizmalar gelistirildi Cogu insan tarafindan hala en demokratik anayasa diye anilan 1961 darbe anayasasi getirdigi cok sayida demokratik yeniligin yaninda bir de darbe sonrasi yargilanip hapse mahkum edilen eski Cumhurbaskani Celal Bayar basta olmak uzere cok sayida Demokrat Parti ileri geleni ve parlamenterine de siyaset yapma yasagi getiriyordu Darbe sonrasi ilk secimde Ismet Inonu nun liderligindeki Cumhuriyet Halk Partisi Demokrat Parti nin devami olmak uzere kurulan ve emekli general Ragip Gumuspala nin baskanligini yaptigi Adalet Partisi ile koalisyon kurdu Bu koalisyonun yikilmasindan ve bu arada Suleyman Demirel in AP Genel Baskani olmasindan sonra yapilan ilk genel secim olan 1965 Turkiye genel secimleri nde AP oylarin buyuk cogunlugunu alarak tek basina iktidar oldu Yani bir anlamda darbeciler secim sandiginda yenilgiye ugramisti Zaten 27 Mayis tan 1965 e kadar bol darbe tesebbuslu cok sikintili bir donem yasanmis ordu icinde ciddi cuntalasmalar gruplasmalar olmustu 1965 te darbe lideri Cemal Gursel in hastalanarak Amerika ya gitmesinin ardindan Cumhurbaskanligi na Genelkurmay Baskani Cevdet Sunay in 28 Mart 1966 da secilmesi Demirel in bu yolla askeri kontrol altina almaya demokrasiye yeni bir mudahale olmasini engellemeye calismasi olarak kabul edilebilir Sunay dan bosalan Genelkurmay Baskanligi na 15 Mart 1966 da Cemal Tural 11 Mart 1969 tarihinde de Memduh Tagmac getirildi 218 Imzali Teklif1969 yilinda yaklasan secimlerin de etkisiyle artik hapisten cikmis olan Celal Bayar ve DP lilerin siyasi haklarinin iadesi tartisilmaya baslandi Mayis ayinda Meclis e 218 imzali bir anayasa degisikligi teklifi verildi ve siyasi haklarin iadesi ongoruldu 14 Mayis 1969 tarihinde uzun yillardir kavgali olan iki lider Ismet Inonu ve Celal Bayar bulustular ve baristilar Zaten DP lilere haklarinin iadesini CHP de ongoruyor hatta Ismet Inonu onculuk ediyordu Ayni gunlerde Ankara daki Genelkurmay Karargahi nda cok farkli hazirliklar yapiliyor ordu Bayar ve arkadaslarina siyasi haklarinin iade edilmemesi icin mudahale yapmayi dusunuyordu Anayasa degisikligi onerisi parlamentonun alt kanadi olan Buyuk Millet Meclisinde kabul edilmis Senatonun onayina sunulmustu Senato da onaylarsa islerlik kazanacak 1969 un yaz sonu icin planlanan secime Bayar ve arkadaslari katilabilecekti Washington a giden mesajAmerikan Disisleri Bakanligi nin belgelerine gore 19 Mayis 1969 aksami Ankara daki Merkezi Haberalma Orgutu CIA gorevlisi Washington a su mesaji gonderdi 1 Son birkac gundeki cesitli siyasi kisilerle yapilan gorusmelerin ve Turk Genelkurmayi nin kararliliginin ardindan Turk ordusu 16 Mayis aksami Celal Bayar ve oteki kotulenen politikacilarin siyasi haklarinin iadesiyle ilgili yasal duzenleme konusunda son kararini verdi Bu karar eger Senato 20 Mayis gunu yasayi kabul ederse yonetime el koymak 2 Turk Genelkurmayi General Tagmac in Genelkurmay Baskani Orgeneral Memduh Tagmac imzasiyla butun ordu kolordu ve tumen komutanliklarina gizli bir emir gonderdi ve karari bildirdi Ordu 20 21 Mayis gecesi harekete gececek ulusu da Turk radyosundan muhtemelen normal bir haber bulteninde bilgilendirecek 3 Ayni zamanda ordu Basbakan Demirel dahil butun siyasetcileri bu kararindan Senato dan gecerse el koyma haberdar etti ve Senato da tek tek senatorler uzerinde calismalara basladi Turk Genelkurmayi na CHP Senatoru Hifzi Oguz Bekata ve CHP Milletvekili Kemal Satir simdiden kabulu icin 3 te 2 cogunluk gereken teklife ret oyu verecekleri konusunda guvence verdiler Ordu cok sayida sivil giyimli istihbarat elemanini senatorlerle gorusmeye gonderdi ve her cesit siyasi ikna yontemini kullaniyor O yuzden Senato da gerekli cogunlugun yakin gelecekte bulunamayabilecegi tahmin ediliyor Ordu Senato nun bu degisiklik girisimini tamamen sona erdirmesini reddetmesi ve kendilerinin harekete gecmek zorunda kalmamasini umit ediyor Eger sans eseri teklif gecerse ordu da harekete gececek Uyarilar ve hazirliklar hic de blof degil 4 Suphe yok ki ordu varolan durumdan oturu fazlasiyla tahrik olmus durumda Ofkeleri oncelikle CHP Baskani General Ismet Inonu ye yonelik ve sasirtici bicimde Basbakan Demirel bu yasa degisikligini cok da kullanmiyor Askeri darbe buyuk ihtimalle parlamentonun dagitilmasi Cevdet Sunay in yerinde birakilmasi ve Demirel in de bir gecici hukumetle ulkeyi secime kadar goturmesiyle ilerleyecek Uzun donemli bir askeri yonetime iliskin bir belirti yok ama muhtemelen yapilacak secim kampanyasi daha kisitli olacak Ordu sadece kendilerinin anayasasinin degistirilemeyecegi mesajini vermek istiyor 5 Cumhurbaskani Sunay Turk radyosundan yayimlanan 19 Mayis mesajinda Anayasayi degistirmeye gerek yok dedi Bazi dedikodulara bakilacak olursa Senato oylamasini engellemek icin Sunay kendi otoritesini kullanip parlamentoyu feshedebilir ve 60 gunde secim yapilmasi emri verebilir Belgede Turk Silahli Kuvvetleri nin mudahaleye 16 Mayis gunu karar verdigi soyleniyor Ayni gun Cumhurbaskani Sunay Genelkurmay Baskani ve kuvvet komutanlariyla bir hayli uzun bir gorusme yapmisti Bu gorusme sonrasi ordunun anayasa degisikligini istemedigi saklanamaz bir gercek halini almis gazetelere de yansimisti 1 Ismet Inonu ve CHP tarafi20 Mayis ta Ismet Pasa Cumhurbaskani Sunay a bir mektup yazdi Mektupta Sayin Cumhurbaskani CHP Genel Baskani olarak ben ve partimin yetkili organlari siyasi haklarin iadesi icin Millet Meclisi ne verilmis bulunan 218 imzali bir anayasa degisikligi teklifini destekleme karari aldigimizdan beri gerek Zati Devletlerinin gerek bazi yuksek komutanlarin uyari ve israrlarina muhatap olmaktayiz deniyordu Ismet Pasa darbe tehdidine karsi duruyordu Suleyman Demirel ve AP tarafiDemirel de ayni gun partisinin grup toplantisinda bir konusma yapti ve Asker muhtira vermedi dedi sonra ekledi Secimlere gidelim Hem Meclis in verdigi oylar bosa gitmez hem de Senato muz zedelenmez Ordu hukumete bir muhtira vermemistir Biz bazi sikintilar icindeyiz SonucSonuc olarak birkac gun sonra anayasa degisikligi teklifi Komisyona geri cekildi sonra genel secime gidildi Suleyman Demirel Genel baskanligindaki Adalet Partisi 1969 Turkiye genel secimleri nde buyuk basari kazanarak yeniden tek basina iktidar oldu Bayar ve arkadaslarinin 27 Mayis darbesiyle kaybettikleri siyasi haklari 1970 lerin ortalarina kadar da iade edilmedi Demirel Demokrat Parti yoneticilerinin affini kendisi icin tehdit goruyor ancak tabanin bu yondeki talebinin onunde duramiyordu Askerin bu hareketlenmesini firsat bilerek affin onune gecti 2 Ama partisinin sag kanadi Demirel in Bayar ve arkadaslarini yari yolda birakmasini affetmedi 1969 secimlerinden bir sure sonra 19 Ekim 1970 te Meclis Baskanligindan ve Kasim 1970 te de Adalet Partisi nden istifa eden Ferruh Bozbeyli ile 69 kurucu tarafindan Demokratik Parti kuruldu Fakat 1973 ve 1977 Genel Secimlerindeki hezimetlerden sonra 12 Eylul Darbesinden kisa sure once parti kendisini feshederek mallarini Kizilay a bagisladi Dipnotlar 17 Subat 2008 tarihli Radika gazetesi 1969 da darbenin yanindan donulmus baslikli yazisi30 Mayis 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde