Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
At; Türk, Moğol ve Altay halk kültüründe, halk inancında ve mitolojilerinde kutlu hayvandır. Yunt (Yont, Yond) veya Yabu (Yabı, Yabak, Yafak) ya da Yılkı (Cılkı) olarak söylendiği Türk dilleri de vardır. Moğollar Adu (Aduğ, Adagu) veya Mor (Morın) derler. Toynaklı, dört ayaklı, memeli yük hayvanıdır.
Türk kültüründe at
At, Türklerde çok büyük önemi bulunan bir canlıdır. Efsane ve masallarda sahipleriyle birlikte silkinip daz (kel) bir ata dönüşen atlar bulunur. Böylece bir anda güçleri artar. Konuşabilen, uçabilen atlar vardır masallarda. Köroğlunun kıratı vardır ve sudan çıkıp gelmiştir. Battal Gazinin atının adı Aşkar’dır. Kırk gün güneş görmeyen bir ahırda ıslah edilmiştir. Manas destanında 200 kadar at adı yer alır. Burada yalnızca Türk destanları içinde en çok tanınan birkaç atın adına verilecektir. En bilinen ve dikkat çekici atlar şunlardır.
- Şubar: Alpamış Han’ın atıdır.
- Akkula: Manas Han’ın atıdır.
- Burul: Koblandı Han’ın atının adıdır.
- Çalkuyruk: Töştük Han’ın atıdır.
- Akbut: Ural Han’ın atının adıdır.
Atın rüzgardan yaratıldığına inanılır. Böylece rüzgarın gücü ve hızı ata geçmiştir. Ev yapılırken en büyük direğe veya çadırın orta direğine at kanı veya at sütü sürülür. Dağ, orman ve ateş ruhlarına dua edilirken kırmızı at yelesi kullanılır. İyi at, uçan kuşa yetişir, hiç yorulmaz, düşmanı hisseder, sahibini önceden uyarır, kahramanın durumunu anlar, rengini değiştirir, ölen kahramanı bırakmaz vatanına geri götürür, yaralı sahibini iyi birisinin yanına yetiştirir. Demirkazığa (kutup yıldızına) bağlı olan Akboz At ve Gökboz At bu kazığın etrafında döner dururlar. Başkurt destanlarında Buzat (Boz At) ve Sarat (Sarı At) olarak yer alırlar. Balkarlara göre ise adları Doru Aygır ve Saru Aygur şeklindedir. At olan eve şeytan girmeyeceğine, nefesinin cinleri kovduğuna inanılır. Türklerde at ile ilgili yüzlerce kelime vardır. Aygır: Erkek At, Kısrak: Dişi At demektir. Argumak, Yabu, Kulan, Tarpan gibi yabani türleri vardır. Atın kuyruğunu, kadının saçını, erkeğin bıyığını kesmesi yas işaretidir. Ve bunlara izinsiz dokunulması ya da kesilmesi de hakarettir. Evin en büyük orta direklerine at kanı, at yağı veya at sütü sürülür. Kam ateşin önünde ayin yaparken Ak At Derisi üzerinde dua eder ve yerin, dağın, ormanın ruhlarına yakarırken Kımız saçıp At Yelesi sallar. Bazı yörelerde masaların ayakları at toynağı şeklinde yontulur. Altaylarda 1900’lü yılların başında dahi ölüler atlarıyla birlikte gömülmekteydi. Rüyada kuyruğu kesik at görmek ölüm haberidir, gören kişi ölecek demektir. Atlar, ruhları öbür dünyaya taşır. Karakalpak’lar tabuta Ağaçat derler. Şeytanların atları üç ayaklıdır. Kutlu atlar Güneş diyarından gelirler. Dağdan çıkma ise sudan çıkma kadar yaygın olmasa da farklı bir özelliktir. Muhammed miraca çıkarken Burak adı verilen bir binek hayvanı kullanmıştır ve bu binek Türklerce daima at olarak tasavvur edilmiştir. Burak kelimesi Arapça berk (şimşek) kökünden türemiş bir kelimedir ve hızlılığı, ışığı ifade eder. Türklere göre atlar güneşten yeryüzüne inmiş varlıklardır. Köroğlunun atı Deniz Aygırı ve Çöl Kısrağının birleşmesinden türemiştir. Bu dünyaya ait atlarla öte dünyaya ait atların birleşmesinden doğan taylar çirkin olur ama sonradan değişirler. Türklerde ve Moğollarda insanın düşünce gücü bir taya benzetilir ve adına Buyan denilir. At Türkler ve Moğollarla özdeşleşmiş bir canlıdır. Türkler atlara renklerine göre isimler verirler: Akat, Buzat, Kırat, Alat, Sarat, Karat, Dorat… Kara At’ın yeraltına giderken, Ak At’ın ise gökyüzüne giderken kullanılacağına inanılır ve bu nedenle yeraltı Tanrısına Kara At, gökyüzü Tanrısına Ak At kurban edilir. Ayrıca söylencelerde adı geçen sıra dışı at türleri şunlardır:
Sudan Çıkma
Kendisi veya atası sudan(gölden) çıkıp gelen (sudan doğan) bir atın / hayvanın olağandışılığı. Böylesi bir canlı sıra dışı ve olağanüstü niteliklere sahiptir. Örneğin Köroğlu’nun atı sudan çıkmadır. Bazen sudan çıkmanın yansıması (soyun diğer tarafı) Çölden Gelme olarak ifade edilir.
Çölden Gelme
Kendisi veya atası çölden çıkıp gelen (ateşten doğan) bir atın/hayvanın sıra dışılığı. Böylesi bir canlı sıra dışı ve olağanüstü niteliklere sahiptir. Örneğin Köroğlu’nun atı böyledir. Bazen yansıması (soyun diğer tarafı) Sudan Çıkma olarak ifade edilir. Çöl ateşi simgeler. Dayanıklılığın sınandığı yerler olarak görülür. Evliyaların çöllerde gezdiği de anlatılır.
Bazı Söylencesel Atlar
Akkula
Manas Han’ın atıdır. Sıra dışı özellikleri vardır, çok görkemli ve zekidir. Sahibine sadıktır, savaşlarda onunla birlikte düşmana anlayarak ve isteyerek saldırır. Kula gövdesi koyu sarı, kuyruğu, bacak kılları ve yelesi kara olan at demektir. Bu sözcük köken olarak anlamak ve yukarı sıçramak anlamlarını da taşır.
Şubar
Alpamış Han’ın atıdır. Bayşubar veya Kökşubar ya da Çubar olarak da bilinir. Sıradışı özellikleri vardır. Türk söylencelerindeki olağanüstü atların özelliklerinin tamamını taşır. Uçabilir, konuşur, sahibini önceden uyarır, yaralıyken yalnız bırakmaz, bir aylık yolu bir günde gider, sahibinin ne durumda olduğunu hissederek ona göre davranır. Altın yeleli, gümüş üzengili, kuyruğu dokuz örgülü, dokuz kolanlı olarak betimlenir. Atası sudan çıkmadır. Çok renkli. Üstünde küçük lekecikler şeklinde yuvarlak noktalar bulunan eşyaya, hayvana "çubar" denir. Çilli insanlara şaka olsun diye söylenir. Şubar sözcüğü hızlı gitmek anlamı içerir. Çapmak (hızlı gitmek, at sürmek) fiili ile aynı kökten gelir. Türkçe Çubar, Moğolca Çabdar, Buryatça Sabıdar sözcüğü boz renk ifade eder.
Cıda (Cirit)
Cıda, Türk kültüründe kutlu sayılan bir oyundur. At üzerinde koşturularak, ucu sivri değneklerin fırlatılmasıyla oynamır. Atsız olarak oynanan ve en uzak mesafeye ulaştırmak için atılan biçimi ise daha çok çağdaş sporlar arasında yer alır. Daha sonraları Arapça Cirit ve Farsça Çevgen/Çavgan sözcükleri ile karşılanmıştır. Aslında bu iki sözcüğün de aslında Türkçe olma ihtimali yüksektir. Çevgen veya Çavgan sözcüğü Çevmek/Çavmak/Çapmak fiilleri ile bağlantılıdır. Çünkü bu oyun Türklerden komşu kültürlere geçmiştir, dolayısıyla isimlerin, hele de Türkçe köklere uyumlu sözcüklerin başka bir dilden alınmış olması pek mantıklı görünmemektedir. Cirit Oyunu'nda iki takım bulunur. Bu takımlar geniş bir alanın iki ucunda karşılıklı olarak beşer, altışar veya yedişer kişi olarak dizilirler. Sağ ellerine atacakları ilk ciriti, diğer ellerine de yedek ve kamçı alırlar. İki tarafın birinden bir atlı çıkıp, karşı dizinin önüne yaklaşır. Karşı takım oyuncularından birine elindeki ciriti savurur, sonra geri döner. Karşı tarafın oyuncusu onu takip eder ve elindeki ciriti geri dönüp kaçan atlıya fırlatır. Bu kez ilk oyuncunun çıktığı sıradan diğer bir ciritçi onu karşılar. Bu kez diğeri yerini almak için geri dönmeye çalışır. Cıda sözcüğü, Moğolca kökenlidir. Çit ve Çıta kelimeleri ile aynı kökten gelir.
Etimoloji
(At/Ad) kökünden türemiştir. Hareket, hız, gitme, atlama gibi anlamlar içerir. Ad (isim) sözcüğüyle de bağlantılıdır. At, Türk anlayışında bir insanın kimliği gibidir. Mançu dilinde Adun, Evenk dilinde Avdu olarak yer alır.
Kaynakça
- Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt, Türkiye, 2011 (OTRS: CC BY-SA 3.0) 27 Aralık 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Dış bağlantılar
- Kafkas Nart Destanlarında At, Ufuk Tavkul 12 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Ayrıca bakınız
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
At Turk Mogol ve Altay halk kulturunde halk inancinda ve mitolojilerinde kutlu hayvandir Yunt Yont Yond veya Yabu Yabi Yabak Yafak ya da Yilki Cilki olarak soylendigi Turk dilleri de vardir Mogollar Adu Adug Adagu veya Mor Morin derler Toynakli dort ayakli memeli yuk hayvanidir Turk kulturunde atAt Turklerde cok buyuk onemi bulunan bir canlidir Efsane ve masallarda sahipleriyle birlikte silkinip daz kel bir ata donusen atlar bulunur Boylece bir anda gucleri artar Konusabilen ucabilen atlar vardir masallarda Koroglunun kirati vardir ve sudan cikip gelmistir Battal Gazinin atinin adi Askar dir Kirk gun gunes gormeyen bir ahirda islah edilmistir Manas destaninda 200 kadar at adi yer alir Burada yalnizca Turk destanlari icinde en cok taninan birkac atin adina verilecektir En bilinen ve dikkat cekici atlar sunlardir Subar Alpamis Han in atidir Akkula Manas Han in atidir Burul Koblandi Han in atinin adidir Calkuyruk Tostuk Han in atidir Akbut Ural Han in atinin adidir Atin ruzgardan yaratildigina inanilir Boylece ruzgarin gucu ve hizi ata gecmistir Ev yapilirken en buyuk direge veya cadirin orta diregine at kani veya at sutu surulur Dag orman ve ates ruhlarina dua edilirken kirmizi at yelesi kullanilir Iyi at ucan kusa yetisir hic yorulmaz dusmani hisseder sahibini onceden uyarir kahramanin durumunu anlar rengini degistirir olen kahramani birakmaz vatanina geri goturur yarali sahibini iyi birisinin yanina yetistirir Demirkaziga kutup yildizina bagli olan Akboz At ve Gokboz At bu kazigin etrafinda doner dururlar Baskurt destanlarinda Buzat Boz At ve Sarat Sari At olarak yer alirlar Balkarlara gore ise adlari Doru Aygir ve Saru Aygur seklindedir At olan eve seytan girmeyecegine nefesinin cinleri kovduguna inanilir Turklerde at ile ilgili yuzlerce kelime vardir Aygir Erkek At Kisrak Disi At demektir Argumak Yabu Kulan Tarpan gibi yabani turleri vardir Atin kuyrugunu kadinin sacini erkegin biyigini kesmesi yas isaretidir Ve bunlara izinsiz dokunulmasi ya da kesilmesi de hakarettir Evin en buyuk orta direklerine at kani at yagi veya at sutu surulur Kam atesin onunde ayin yaparken Ak At Derisi uzerinde dua eder ve yerin dagin ormanin ruhlarina yakarirken Kimiz sacip At Yelesi sallar Bazi yorelerde masalarin ayaklari at toynagi seklinde yontulur Altaylarda 1900 lu yillarin basinda dahi oluler atlariyla birlikte gomulmekteydi Ruyada kuyrugu kesik at gormek olum haberidir goren kisi olecek demektir Atlar ruhlari obur dunyaya tasir Karakalpak lar tabuta Agacat derler Seytanlarin atlari uc ayaklidir Kutlu atlar Gunes diyarindan gelirler Dagdan cikma ise sudan cikma kadar yaygin olmasa da farkli bir ozelliktir Muhammed miraca cikarken Burak adi verilen bir binek hayvani kullanmistir ve bu binek Turklerce daima at olarak tasavvur edilmistir Burak kelimesi Arapca berk simsek kokunden turemis bir kelimedir ve hizliligi isigi ifade eder Turklere gore atlar gunesten yeryuzune inmis varliklardir Koroglunun ati Deniz Aygiri ve Col Kisraginin birlesmesinden turemistir Bu dunyaya ait atlarla ote dunyaya ait atlarin birlesmesinden dogan taylar cirkin olur ama sonradan degisirler Turklerde ve Mogollarda insanin dusunce gucu bir taya benzetilir ve adina Buyan denilir At Turkler ve Mogollarla ozdeslesmis bir canlidir Turkler atlara renklerine gore isimler verirler Akat Buzat Kirat Alat Sarat Karat Dorat Kara At in yeraltina giderken Ak At in ise gokyuzune giderken kullanilacagina inanilir ve bu nedenle yeralti Tanrisina Kara At gokyuzu Tanrisina Ak At kurban edilir Ayrica soylencelerde adi gecen sira disi at turleri sunlardir Yilmaya Kanatli At Tulpar Ucan At Kilin Boynuzlu At Ciren Konusan At Kayci Ceren ve Kamci Ceren en iyi bilinen iki tanesidir Bursun Ikiz Atlar Ak Bursun ve Kok Bursun Ucabilirler Sudan CikmaKendisi veya atasi sudan golden cikip gelen sudan dogan bir atin hayvanin olagandisiligi Boylesi bir canli sira disi ve olaganustu niteliklere sahiptir Ornegin Koroglu nun ati sudan cikmadir Bazen sudan cikmanin yansimasi soyun diger tarafi Colden Gelme olarak ifade edilir Colden GelmeKendisi veya atasi colden cikip gelen atesten dogan bir atin hayvanin sira disiligi Boylesi bir canli sira disi ve olaganustu niteliklere sahiptir Ornegin Koroglu nun ati boyledir Bazen yansimasi soyun diger tarafi Sudan Cikma olarak ifade edilir Col atesi simgeler Dayanikliligin sinandigi yerler olarak gorulur Evliyalarin collerde gezdigi de anlatilir Bazi Soylencesel AtlarAkkula Manas Han in atidir Sira disi ozellikleri vardir cok gorkemli ve zekidir Sahibine sadiktir savaslarda onunla birlikte dusmana anlayarak ve isteyerek saldirir Kula govdesi koyu sari kuyrugu bacak killari ve yelesi kara olan at demektir Bu sozcuk koken olarak anlamak ve yukari sicramak anlamlarini da tasir Subar Alpamis Han in atidir Baysubar veya Koksubar ya da Cubar olarak da bilinir Siradisi ozellikleri vardir Turk soylencelerindeki olaganustu atlarin ozelliklerinin tamamini tasir Ucabilir konusur sahibini onceden uyarir yaraliyken yalniz birakmaz bir aylik yolu bir gunde gider sahibinin ne durumda oldugunu hissederek ona gore davranir Altin yeleli gumus uzengili kuyrugu dokuz orgulu dokuz kolanli olarak betimlenir Atasi sudan cikmadir Cok renkli Ustunde kucuk lekecikler seklinde yuvarlak noktalar bulunan esyaya hayvana cubar denir Cilli insanlara saka olsun diye soylenir Subar sozcugu hizli gitmek anlami icerir Capmak hizli gitmek at surmek fiili ile ayni kokten gelir Turkce Cubar Mogolca Cabdar Buryatca Sabidar sozcugu boz renk ifade eder Cida Cirit Cida Turk kulturunde kutlu sayilan bir oyundur At uzerinde kosturularak ucu sivri degneklerin firlatilmasiyla oynamir Atsiz olarak oynanan ve en uzak mesafeye ulastirmak icin atilan bicimi ise daha cok cagdas sporlar arasinda yer alir Daha sonralari Arapca Cirit ve Farsca Cevgen Cavgan sozcukleri ile karsilanmistir Aslinda bu iki sozcugun de aslinda Turkce olma ihtimali yuksektir Cevgen veya Cavgan sozcugu Cevmek Cavmak Capmak fiilleri ile baglantilidir Cunku bu oyun Turklerden komsu kulturlere gecmistir dolayisiyla isimlerin hele de Turkce koklere uyumlu sozcuklerin baska bir dilden alinmis olmasi pek mantikli gorunmemektedir Cirit Oyunu nda iki takim bulunur Bu takimlar genis bir alanin iki ucunda karsilikli olarak beser altisar veya yediser kisi olarak dizilirler Sag ellerine atacaklari ilk ciriti diger ellerine de yedek ve kamci alirlar Iki tarafin birinden bir atli cikip karsi dizinin onune yaklasir Karsi takim oyuncularindan birine elindeki ciriti savurur sonra geri doner Karsi tarafin oyuncusu onu takip eder ve elindeki ciriti geri donup kacan atliya firlatir Bu kez ilk oyuncunun ciktigi siradan diger bir ciritci onu karsilar Bu kez digeri yerini almak icin geri donmeye calisir Cida sozcugu Mogolca kokenlidir Cit ve Cita kelimeleri ile ayni kokten gelir Etimoloji At Ad kokunden turemistir Hareket hiz gitme atlama gibi anlamlar icerir Ad isim sozcuguyle de baglantilidir At Turk anlayisinda bir insanin kimligi gibidir Mancu dilinde Adun Evenk dilinde Avdu olarak yer alir KaynakcaTurk Soylence Sozlugu Deniz Karakurt Turkiye 2011 OTRS CC BY SA 3 0 27 Aralik 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Dis baglantilarKafkas Nart Destanlarinda At Ufuk Tavkul 12 Kasim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ayrica bakinizTurk kulturunde at