Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bugut Yazıtı, Arhangay Aymag'daki Bayn Tsagaan Gol (Kutsal Beyaz Göl) civarında yer alan Bugut Dağı'nın 10 km doğusunda, Birinci Türk Kağanlığı zamanından kalma bir anıt mezar külliyesinde bulunan iki dilli bir yazıt.
1956 yılında Moğol bilim insanı Ts. Dorjsüren tarafından bulunmuş ve toprak altından kaplumbağa kaidesiyle birlikte çıkarılıp Arhangay Aymag'ın şehir merkezindeki Çeçerleg Müzesi'nin bahçesine koyulmuştur.
Yazıt
Yazıtın uzunluğu 198 cm, genişliği 72 cm ve eni 20 cm'dir. Üzerine oturtulduğu kaplumbağa kaidenin uzunluğu ise 47 cm'dir.
Yazıtın üç yüzü Soğd harfleriyle Soğdca yazılmış metinlerle kaplıdır. Soğdca metin, genel olarak yazıtın Brahmi harfleriyle yazılan yüzündeki metne kıyasla daha iyi korunmuş olmasına rağmen yazıtın üst kısımları kırık olduğu için üst kısımları ve her satırın başlangıcındaki kelimeler okunamamaktadır. Bir yüzü de Brahmi harfleriyle, bazı araştırmacılar tarafından Ruanruan dilinde yazıldığı iddia edilmesine rağmen henüz tam olarak bilinmeyen bir dilde yazılmış bir metni ihtiva etmektedir. Brahmi harfli metin Soğdca metne göre daha kötü ve yıpranmış durumdadır.
Yazıtın tepeliğinde yer alıp bir kısmı kırık olan ve bir yaratığı tasvir eden kabartmayla alakalı olarak ise Ts. Dorjsüren, Kljaštornyj, Cengiz Alyılmaz gibi birtakım araştırmacılar bunun kurttan süt emen bir çocuğu gösterdiğini iddia etmişlerse de Ōsawa Takashi buna karşı çıkıp bunun Çin veya Budist kültürüne ait bilinmeyen bir mitolojik hayvanı/yaratığı gösterdiğini öne sürmüştür.
Yazıt, uzun yıllardır Çeçerleg Müzesi'nin bahçesinde açık alanda, sert hava koşullarına karşı herhangi bir koruma tedbiri uygulanmaksızın sergilendiğinden ciddi tahribata uğramış, yer yer tabakalaşıp dökülmeler olmuş ve üzerindeki yazıların çoğu çıplak gözle okunamayacak hâle gelip silinmiştir.
Anıt mezar külliyesi
Bugut Yazıtı'nın keşfedildiği anıt mezar külliyesinin büyüklüğü ise kuzey-güney tarafı 40 m x doğu-batı tarafı 50 m'dir. Bu alanın ortasında, yıkılmış bir tapınağa ait ahşap sütunlar, çatı kiremitleri ve parçalanmış Tang dönemi Çin keramikleri hâla yerde görünür vaziyettedir. Bu buluntulardan hareketle burada damı Çin tarzında olan bir barkın inşa edilmiş olduğu düşünülmektedir. Bu barkın duvar dolgusu 59 m x 30 m ebatlarında olup içerisinde 4,5 m genişliğinde ve 2 m derinliğinde bir hendek bulunmaktadır.
Yazıtın kendisi duvarların içinde 7,5 m x 7,5 m ebatlarında, katmanlı taşlardan yapılmış ve kare şeklindeki bir sunak masasının üzerinde bulunmuştur. Sunak masasına ait taşlar da parçalanmıştır. Burası hem tarihi sürecin etkisiyle hem de Ts. Dorjsüren ve V. E. Voitov tarafından herhangi bir koruma uygulanmadan yapılan kazılar sebebiyle harabeye dönmüştür. Sondaj usûlüyle yapıldığı düşünülen bu kazılar neticesinde künkler, tuğlalar, döşemeler ve beyaz mermerden yapılmış birçok eser tanınmayacak şekilde parçalanmıştır.
Günümüzde barkın duvarlarına ve temeline ait taş, tuğla ve künkler geniş bir alana saçılmış hâldedir. Bugut anıt mezar külliyesinde bugün tespit edilebilir durumdaki balbalların sayısı 232’dir. (Bir başka kaynağa göre sadece 6 tanedir.) Balballar, 101. balbaldan sonra hafif bir kavis çizdikten sonra tekrar doğuya doğru ilerlemektedir. Balballar sağa sola devrilmiş hâlde olup hiç taş heykel bulunmamaktadır. Hiç taş heykel bulunmaması burayı İkinci Türk Kağanlığı zamanından kalma anıt mezar külliyelerinden ayırmaktadır.
Üzerine yapılan çalışmalar
İlk araştırma Moğol-Sovyet Ortak Epigrafya Araştırması çerçevesinde 1968 ve 1969 yıllarında S. G. Kljaštornyj ve V. A. Livšic tarafından yapılmıştır. İkili, bu çalışmanın sonuçlarını 1971'de Rusça, 1972'de İngilizce olarak yayımlayıp bu yazıtın Soğd harfleriyle Soğdca yazılmış bir metin olduğunu ilk kez tespit ettiler. Ayrıca yazıtın Mahan Tegin isimli bir Türk prensi adına dikildiğini iddia ettiler. İlerleyen yıllarda 1986 yılının yazında, Moğol-Sovyet Ortak Arkeolojik Araştırma heyetinden Rus arkeolog V. E. Voitov, Moğol arkeolog D. Bayar ve G. Menes anıt mezar külliyesinde ortak kazı çalışması gerçekleştirmişlerdir. 1996 yılında Japon Millî Eğitim Bakanlığı'nın destek vermesiyle Ōsawa Takashi, tarih enstitüsünden Ayudai Ochir ve Osaka Üniversitesi'nden Prof. Dr. Takao Moriyasu'nun başkanlığındaki Japon-Moğol Ortak Epigrafya Araştırma Heyeti 1997 yılında anıt mezar külliyesinde incelemeler yapıp yazıtın estampajını çıkarmışlardır. 1999 yılında Soğd dili uzmanı Yoshida Yutaka yazıtın yeni bir okumasını Japonca olarak yayımlamıştır. İleriki yıllarda bu çevirisine ilave, katkı ve düzeltiler de yayımlamıştır. Ōsawa Takashi 2006 yılında Bichees II adındaki Japon-Moğol Ortak Epigrafya Araştırma Heyeti'ni kurarak mezkur yılın yazında tekrar bu yazıtı incelemiştir. Alexander Vovin, Étienne de la Vaissière, Dieter Maue ve Mehmet Ölmez'den oluşan araştırma ekibi, 22–24 Ağustos 2014 tarihleri arasında Bugut Yazıtı'nı inceleyip 3D teknoloji vasıtasıyla tarayıp fotoğraflamıştır. Bu materyaller üzerinden 2019 yılında Yoshida Yutaka yazıtın Soğdca metninin yeni bir yayınını, Alexander Vovin de Brahmi harfli metnin ilk okuma denemesini yayımlamıştır.
Yazıtın içeriği
Genel olarak yazıtta Tatpar Kağan'ın ve onun oğlu Umna Kağan'ın kağanlıklarının meşruiyetinden ve Umna'nın, tahta çıktıktan kısa süre sonra kağanlığı teslim ettiği kuzeni Nivar Kağan ile birlikte babası Tatpar için tertib ettikleri cenaze merasiminden bahsedilmektedir. Dikiliş tarihiyle alakalı olarak yazıtın Tatpar Kağan'ın ölümünden hemen sonra 581 veya 582 yılında dikildiği düşünülmektedir. Bunun yanında yazıtta kaydedilen bazı kelimeler yazıtın ehemmiyetini arttırmaktadır.
Türk adı: Şu ana kadar tespit edilebildiği kadarıyla günümüze orijinal hâliyle ulaşıp da Türk adının geçtiği en eski yazılı belge Bugut Yazıtı'dır. Kelime yazıtta tr-’wkt (Türkler) şeklinde geçmektedir.
Aşinas: Türk Kağanlığı'nı kurup yöneten kabilenin adı Çin kaynaklarında A-shi-na (Aşina) şeklinde geçmekteyken Bugut Yazıtı'nda bu isim Aşinas şeklinde geçmektedir Aşinas kelimesi Karabalgasun Yazıtı'nda da tespit edilmiş olup Ōsawa Takashi'ye göre Khor Asgat Yazıtı'nda da geçmektedir. Kelimenin sonunda bulunan fazladan s harfinin ne olduğu hakkında farklı görüşler ileri sürülmüştür. Fakat kelimenin manasının ne olduğu, etimolojik kökeni hususlarında olduğu gibi burada da bir fikir birliği bulunmamaktadır. Bu fikirlerden birisi s harfinin çokluk eki olduğu yönündedir.
Özel isimler: Bugut Yazıtı'nın Soğdca metninin Kljaštornyj ve Livšic tarafından 1971'de Rusça 1972'de İngilizce olarak yayımlanmasıyla birlikte birçok Türkolog bu yayınların güvenilirliğini, sahihliğini tetkik etmeden esas almış ve bu da Türk Kağanlığı'nın tarih yazımında bazı kavramların, isimlerin yanlış şekilde yerleşmesine sebep olmuştur. Bunlardan biri de 4. Türk kağanı Tatpar Kağan'ın (t’tp’r γ’γ’n) isminin yanlış olarak Taspar Kağan (t’sp’r γ’γ’n) şeklinde okunmasıdır. 1997'de Moğolistan'a düzenlenen Japon-Moğol ortak araştırma seferinde Yoshida Yutaka yazıtın estampajını çıkarmış ve Kljaštornyj ile Livšic'in okumalarında birçok hata olduğunu ortaya koymuştur. Söz konusu kağanın isminin Orta Çağ Çincesi ile okunuşu da (*d’ât b’wât) Taspar kelimesinden ziyade Tatpar kelimesini çağrıştırmaktadır. Hüis Tolgoy Yazıtı'nda da bu isim Tadpar şeklinde geçmektedir. Yine mezkur ikilinin βγβwmyn kelimesini Bumin Kağan olarak okumalarının hatalı olup bunun aslında mγ’ wmn’ x’γ’n şeklinde okunması gerektiği ve 5. kağan olan Umna Kağan'ı kastettiği anlaşılmıştır. Misaller arttırılabilir.
Yazıt metni
Aşağıda verilen Bugut Yazıtı'nın Soğdca metninin transliterasyonu ve tercümesi, yazıt hakkında yapılan en son çalışmadan alınmıştır.
| Bugut Yazıtı'nın Soğdca metninin transliterasyonu: | Türkçe tercümesi: |
Aşağıda verilen Bugut Yazıtı'nın Brahmi harfli metninin transliterasyonu ve tercümesi kesin olmayıp geçici niteliktedir. İleride yapılacak çalışmalar ile mevcud metnin değişebileceği göz önünde bulundurulmalıdır.
| Bugut Yazıtı'nın Brahmi harfli metninin geçici transliterasyonu (Yazıtın ön yüzü): | Geçici Türkçe tercümesi: |
Ayrıca bakınız
Notlar
- ^ Bugut kelimesi; geyik manasına gelen buku/bugu kelimesi ile +t çokluk ekinin birleşmesinden oluşmakta ve Moğolca'da geyikler manasına gelmektedir.
- ^ Bu kelime yazıtta nom sank (nwm (sn)k’) şeklinde geçmekte olup kanun taşı, hukuk taşı, dinî nizam taşı gibi farklı manalar verilmiştir.
- ^ Kelimenin manası ve doğru okunuşu bilinmemektedir. Yazıtta y’rwkc veya n’rwkc şeklinde geçmektedir.
- ^ Yazıtta ’wrkwp’r ve cr’’cw şeklinde geçen kelimelerin hangi dilden geldikleri ve manaları bilinmemekte olup Tatpar Kağan'ın kağan olmadan önceki isimleri oldukları düşünülmektedir.
- ^ Soğdca metinde bütün dünya ifadesi için kullanılan ’βtkšpw kelimesi Soğdca'da dünyanın yedi iklimi demektir.
- ^ Buradaki 21 sene ibaresi Mongolküre Yazıtı'nda geçen “rty 21 srδ ’xš’wn δ’r” (O, krallığı 21 sene boyunca tuttu.) şeklindeki cümleye dayanılarak rekonstrükte edilmiştir.
- ^ Yazıtın bu kısmında geçen cümlelere paralel olarak Çin kaynağı Zhoushu'da Türklerin, bir cenaze olduğunda yedi kere yas tuttuklarına ve ölen kişinin bulunduğu çadırın etrafında ata binmiş hâlde yedi kere dönerek tur attıklarına ilişkin kayıtlar yer almaktadır.
Kaynakça
- Genel
- Alyılmaz, Cengiz (2003). "Bugut Yazıtı ve Anıt Mezar Külliyesi Üzerine". Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. ss. 11-21.
- Takashi, Ōsawa (2000). "Moğolistan'daki Eski Türk Anıt ve Yazıtları Üzerine Yeni Araştırmalar (1)" (PDF). Türk Dilleri Araştırmaları. ss. 191-204.
- Takashi, Ōsawa (2012). "Birinci Eski Türk Kağanlığı'nda Umna Kağan'ın Güzergâhı ve Onun Oynadığı Siyasi ve Kültürel Rol Üzerine 2007–2008 Yılındaki Moğol ve Japon Ortak Yüzey Araştırmalarına Göre". Türk Dili Araştırmaları yıllığı - Belleten. 60 (1). ss. 59-76. 25 Mart 2020 tarihinde kaynağından .
- Özel
- ^ . mongoltoli.mn. 6 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2020.
- ^ Kljaštornyj, Sergej G.; Vladimir, A. Livšic (1971). "Sogdijskaya nadpic' iz Buguta". ss. 121-146.
- ^ Kljaštornyj, Sergej G.; Vladimir, A. Livšic (1972). "The Sogdian Inscription of Bugut Revised". Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. 26 (1). Akadémiai Kiadó. ss. 69-102.
- ^ Moriyasu, T. & T. Hayashi (1999), Buguto Iseki (Bugut site), In. Moriyasu & Ochir, p. 121.
- ^ a b Yutaka, Yoshida (2019). "Sogdian Version of the Bugut Inscription Revisited". Journal Asiatique. 307 (1). ss. 97-108. doi:10.2143/JA.307.1.3286342. 3 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından .
- ^ a b Vovin, Alexander (2019). "Groping in the Dark: The First Attempt to Interpret the Bugut Brāhmī Inscription". Journal Asiatique. 307 (1). ss. 121-134. doi:10.2143/JA.307.1.3286344. 11 Kasım 2020 tarihinde kaynağından .
- ^ T. Moriyasu & Y. Yoshida, “Mongoru kokunai Toketsu Uiguru jidai iseki-hibun chōsa kanpō [A preliminary Report on the Recent Survey of Archaeological Sites and Inscriptions from the Turkic and Uighur Period in Mongolia]” (Japonca), Nairiku ajia gengo no kenkyū [Studies on the lnner Asian Languages] XIII, Chūo yūrashia gaku kenkyūkai [The Society of Central Eurasian Studies], 1998, s.15
- ^ Takashi, Ōsawa (2010). "Revisiting Khöl-Asgat Inscription in Mongolia from the Second Turkic Qaghanate". Studies on the Inner Asian Languages. ss. 1-73.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bugut Yaziti Arhangay Aymag daki Bayn Tsagaan Gol Kutsal Beyaz Gol civarinda yer alan Bugut Dagi nin 10 km dogusunda Birinci Turk Kaganligi zamanindan kalma bir anit mezar kulliyesinde bulunan iki dilli bir yazit Bugut Yaziti gunumuzde Cecerleg Muzesi nin bahcesinde sergilenmektedir 1956 yilinda Mogol bilim insani Ts Dorjsuren tarafindan bulunmus ve toprak altindan kaplumbaga kaidesiyle birlikte cikarilip Arhangay Aymag in sehir merkezindeki Cecerleg Muzesi nin bahcesine koyulmustur YazitYazitin uzunlugu 198 cm genisligi 72 cm ve eni 20 cm dir Uzerine oturtuldugu kaplumbaga kaidenin uzunlugu ise 47 cm dir Yazitin uc yuzu Sogd harfleriyle Sogdca yazilmis metinlerle kaplidir Sogdca metin genel olarak yazitin Brahmi harfleriyle yazilan yuzundeki metne kiyasla daha iyi korunmus olmasina ragmen yazitin ust kisimlari kirik oldugu icin ust kisimlari ve her satirin baslangicindaki kelimeler okunamamaktadir Bir yuzu de Brahmi harfleriyle bazi arastirmacilar tarafindan Ruanruan dilinde yazildigi iddia edilmesine ragmen henuz tam olarak bilinmeyen bir dilde yazilmis bir metni ihtiva etmektedir Brahmi harfli metin Sogdca metne gore daha kotu ve yipranmis durumdadir Yazitin tepeliginde yer alip bir kismi kirik olan ve bir yaratigi tasvir eden kabartmayla alakali olarak ise Ts Dorjsuren Kljastornyj Cengiz Alyilmaz gibi birtakim arastirmacilar bunun kurttan sut emen bir cocugu gosterdigini iddia etmislerse de Ōsawa Takashi buna karsi cikip bunun Cin veya Budist kulturune ait bilinmeyen bir mitolojik hayvani yaratigi gosterdigini one surmustur Yazit uzun yillardir Cecerleg Muzesi nin bahcesinde acik alanda sert hava kosullarina karsi herhangi bir koruma tedbiri uygulanmaksizin sergilendiginden ciddi tahribata ugramis yer yer tabakalasip dokulmeler olmus ve uzerindeki yazilarin cogu ciplak gozle okunamayacak hale gelip silinmistir Anit mezar kulliyesi Bugut Yaziti nin kesfedildigi anit mezar kulliyesinin buyuklugu ise kuzey guney tarafi 40 m x dogu bati tarafi 50 m dir Bu alanin ortasinda yikilmis bir tapinaga ait ahsap sutunlar cati kiremitleri ve parcalanmis Tang donemi Cin keramikleri hala yerde gorunur vaziyettedir Bu buluntulardan hareketle burada dami Cin tarzinda olan bir barkin insa edilmis oldugu dusunulmektedir Bu barkin duvar dolgusu 59 m x 30 m ebatlarinda olup icerisinde 4 5 m genisliginde ve 2 m derinliginde bir hendek bulunmaktadir Yazitin kendisi duvarlarin icinde 7 5 m x 7 5 m ebatlarinda katmanli taslardan yapilmis ve kare seklindeki bir sunak masasinin uzerinde bulunmustur Sunak masasina ait taslar da parcalanmistir Burasi hem tarihi surecin etkisiyle hem de Ts Dorjsuren ve V E Voitov tarafindan herhangi bir koruma uygulanmadan yapilan kazilar sebebiyle harabeye donmustur Sondaj usuluyle yapildigi dusunulen bu kazilar neticesinde kunkler tuglalar dosemeler ve beyaz mermerden yapilmis bircok eser taninmayacak sekilde parcalanmistir Gunumuzde barkin duvarlarina ve temeline ait tas tugla ve kunkler genis bir alana sacilmis haldedir Bugut anit mezar kulliyesinde bugun tespit edilebilir durumdaki balballarin sayisi 232 dir Bir baska kaynaga gore sadece 6 tanedir Balballar 101 balbaldan sonra hafif bir kavis cizdikten sonra tekrar doguya dogru ilerlemektedir Balballar saga sola devrilmis halde olup hic tas heykel bulunmamaktadir Hic tas heykel bulunmamasi burayi Ikinci Turk Kaganligi zamanindan kalma anit mezar kulliyelerinden ayirmaktadir Uzerine yapilan calismalarIlk arastirma Mogol Sovyet Ortak Epigrafya Arastirmasi cercevesinde 1968 ve 1969 yillarinda S G Kljastornyj ve V A Livsic tarafindan yapilmistir Ikili bu calismanin sonuclarini 1971 de Rusca 1972 de Ingilizce olarak yayimlayip bu yazitin Sogd harfleriyle Sogdca yazilmis bir metin oldugunu ilk kez tespit ettiler Ayrica yazitin Mahan Tegin isimli bir Turk prensi adina dikildigini iddia ettiler Ilerleyen yillarda 1986 yilinin yazinda Mogol Sovyet Ortak Arkeolojik Arastirma heyetinden Rus arkeolog V E Voitov Mogol arkeolog D Bayar ve G Menes anit mezar kulliyesinde ortak kazi calismasi gerceklestirmislerdir 1996 yilinda Japon Milli Egitim Bakanligi nin destek vermesiyle Ōsawa Takashi tarih enstitusunden Ayudai Ochir ve Osaka Universitesi nden Prof Dr Takao Moriyasu nun baskanligindaki Japon Mogol Ortak Epigrafya Arastirma Heyeti 1997 yilinda anit mezar kulliyesinde incelemeler yapip yazitin estampajini cikarmislardir 1999 yilinda Sogd dili uzmani Yoshida Yutaka yazitin yeni bir okumasini Japonca olarak yayimlamistir Ileriki yillarda bu cevirisine ilave katki ve duzeltiler de yayimlamistir Ōsawa Takashi 2006 yilinda Bichees II adindaki Japon Mogol Ortak Epigrafya Arastirma Heyeti ni kurarak mezkur yilin yazinda tekrar bu yaziti incelemistir Alexander Vovin Etienne de la Vaissiere Dieter Maue ve Mehmet Olmez den olusan arastirma ekibi 22 24 Agustos 2014 tarihleri arasinda Bugut Yaziti ni inceleyip 3D teknoloji vasitasiyla tarayip fotograflamistir Bu materyaller uzerinden 2019 yilinda Yoshida Yutaka yazitin Sogdca metninin yeni bir yayinini Alexander Vovin de Brahmi harfli metnin ilk okuma denemesini yayimlamistir Yazitin icerigi Bugut Yaziti nin Sogdca yazilmis yuzunun bir fotografi Genel olarak yazitta Tatpar Kagan in ve onun oglu Umna Kagan in kaganliklarinin mesruiyetinden ve Umna nin tahta ciktiktan kisa sure sonra kaganligi teslim ettigi kuzeni Nivar Kagan ile birlikte babasi Tatpar icin tertib ettikleri cenaze merasiminden bahsedilmektedir Dikilis tarihiyle alakali olarak yazitin Tatpar Kagan in olumunden hemen sonra 581 veya 582 yilinda dikildigi dusunulmektedir Bunun yaninda yazitta kaydedilen bazi kelimeler yazitin ehemmiyetini arttirmaktadir Turk adi Su ana kadar tespit edilebildigi kadariyla gunumuze orijinal haliyle ulasip da Turk adinin gectigi en eski yazili belge Bugut Yaziti dir Kelime yazitta tr wkt Turkler seklinde gecmektedir Asinas Turk Kaganligi ni kurup yoneten kabilenin adi Cin kaynaklarinda A shi na Asina seklinde gecmekteyken Bugut Yaziti nda bu isim Asinas seklinde gecmektedir Asinas kelimesi Karabalgasun Yaziti nda da tespit edilmis olup Ōsawa Takashi ye gore Khor Asgat Yaziti nda da gecmektedir Kelimenin sonunda bulunan fazladan s harfinin ne oldugu hakkinda farkli gorusler ileri surulmustur Fakat kelimenin manasinin ne oldugu etimolojik kokeni hususlarinda oldugu gibi burada da bir fikir birligi bulunmamaktadir Bu fikirlerden birisi s harfinin cokluk eki oldugu yonundedir Ozel isimler Bugut Yaziti nin Sogdca metninin Kljastornyj ve Livsic tarafindan 1971 de Rusca 1972 de Ingilizce olarak yayimlanmasiyla birlikte bircok Turkolog bu yayinlarin guvenilirligini sahihligini tetkik etmeden esas almis ve bu da Turk Kaganligi nin tarih yaziminda bazi kavramlarin isimlerin yanlis sekilde yerlesmesine sebep olmustur Bunlardan biri de 4 Turk kagani Tatpar Kagan in t tp r g g n isminin yanlis olarak Taspar Kagan t sp r g g n seklinde okunmasidir 1997 de Mogolistan a duzenlenen Japon Mogol ortak arastirma seferinde Yoshida Yutaka yazitin estampajini cikarmis ve Kljastornyj ile Livsic in okumalarinda bircok hata oldugunu ortaya koymustur Soz konusu kaganin isminin Orta Cag Cincesi ile okunusu da d at b wat Taspar kelimesinden ziyade Tatpar kelimesini cagristirmaktadir Huis Tolgoy Yaziti nda da bu isim Tadpar seklinde gecmektedir Yine mezkur ikilinin bgbwmyn kelimesini Bumin Kagan olarak okumalarinin hatali olup bunun aslinda mg wmn x g n seklinde okunmasi gerektigi ve 5 kagan olan Umna Kagan i kastettigi anlasilmistir Misaller arttirilabilir Yazit metniAsagida verilen Bugut Yaziti nin Sogdca metninin transliterasyonu ve tercumesi yazit hakkinda yapilan en son calismadan alinmistir Bugut Yaziti nin Sogdca metninin transliterasyonu B 1 Yazitin sol yuzu 1 r ty mwn k nwm sn k wst t d r nt tr wkt sy n s kwtr tt xsy wn k 2 Y K ZKn mz yx m wx n x g n y rwkc ḤY n w r x g n wr kwp r cr cw mg 3 t tp r x g n wsn wy br t ḤRZY nwkr ZK bgy mwx n x g n PZY bgy mg t t p r 4 x g n c nn x wr sn y k w xwr tx y z pr m prw ngt k bc npd xwswy n tt wm t nt B 2 Yazitin arka yuzu 1 rt y pr m yw srd bgy mwx n x g n pr yt Z Y k w bgy s r pwr sty rty nw k r k w 2 cr c w mg t t p r x g n tk yn t s dp y t tr xw nt xwr g p cy nt tw dwnt s t 3 ZKn bgy mg t tp r x g n w n kw pt skw tw d rnt PZ Y tw xwy str ḤY mwx n x g n pr y t rty n 4 wyt krty ḤRZY 21 srd b t kspw xsy t d r t ZY n b cy h sy r k p rtw d rt rty ms kdry tgw bgy mg 5 t tp r x g n w d y nyd r ty b tkspw ngwncy d xsy ZY n bcy h p r rty nw kr 6 b g y m g t t p r x g n ms pts k w n ptgwstw d rt rty xr gw sk srdy xwt w k rt y 7 rty 10s srd xsy t d rt rty bgy mg t tp r x g n k w bg y st s r pwrst rty py strw s dp y t trx w nt 8 xwrg pcy nt s t br dtw d rnt rty nwkr mg wmn x g n w dy nsyd t w 9 d rnt r t y k bgy mg wmn x g n pr m tw d r t MN BY mg t tp r x g n wsn RB k 10 krty r t y m s prm tw d r t RBkw nwm snk wst rty YK nw m 11 snk ḤRZY pts r cw ZKn wrkw p r bgy mg t t p r x g n tk y nt cw npysnt cw brnp s nt 12 cw s d pyt cw xwr g pcy nt cw ms wkwrt cw n bcy kh st nt 13 b r k sp dy n pr y w bt my d xst d r nt 14 t ptxw stw d r nt rty cy mnt pystr w ms Okunamiyor 15 nwm s nk pr m tw d r nt ws t rty c n w dw xsywnk 16 t r tw d r nt rty sky s r r dy m tnt rty 17 xwt y yt d r nt rty wr s yw yd n s p d m zyx 18 n sm y ZY n y wys pw ytd r nt r ty 19 k dw x g n sy r w m r B 3 Yazitin sag yuzu 1 syr k gr m k krtk b r y n t rt y 2 pry myd srd syr k gr mk krtk bry n t 3 t PZY n bcyh mrtx m k st t ḤRZ Ybg m 4 mr d bg nyk np xst n w m snk wmg y ry mg 5 Okunamiyor Turkce tercumesi B 1 1 3 Bu kanun tasini Turklerin Asinas boyundan hukumdarlar dikti Buyuk Muḳan Kagan in kardesi Yaruka Yarukc olan Nivar Kagan Urkupar Cracu Maġa Tatpar Kagan icin konustugunda veya yaptiginda B 1 3 4 Bundan sonra ilahi Muḳan Kagan ve ilahi Maġa Tatpar Kagan dogudan batiya kadar butun dunyanin hukumdariydilar B 1 5 B 2 1 Ve ondan sonra ilahi Muḳan Kagan ve kaplan yilinda 570 yili ilahi Muḳan Kagan oldu v e Tanri nin yanina dondu B 2 1 5 Sonra Urkupar Cracu Maġa Tatpar Kagan in prens leri sadapitlar tarḫvanlar ḫurḫapcinler tudunlar hepsi Maġa Tatpar Kagan a hitap ederek dediler ki Sizin agabeyiniz olan Muḳan Kagan vefat etti Ve o butun dunyaya hukmetti ve 21 sene boyunca halki iyi besledi Simdi yine siz ilahi Maġa Tatpar Kagan da tahta cikiniz ve bu sekilde butun dunyaya hukmediniz ve halki besleyiniz B 2 5 7 Ve sonra ilahi Maġa Tatpar Kagan da tavsiyeyi dinleyip kabul etti ve tavsan yilinda 571 yili hukumdar oldu Ve 10 sene veya 11 hukum surdu Ve sonra ilahi Maġa Tatpar Kagan tanrilarin yanina dondu oldu B 2 7 9 Daha sonra sadapitlar tarḫvanlar ḫurḫapcinler onlar vaziyeti tartistilar Sonra onlar Maġa Umna Kagan i tahta gecirdiler B 2 9 10 Ve Maġa Umna Kagan babasi Maġa Tatpar Kagan icin buyuk bir tapinak yapilmasini emretti Ve tapinak veya mezar yapildiginda bu sefer de yuce kanun tasinin dikilmesini emretti B 2 10 14 Sonra kanun tasi yapildiginda veya dikildiginde Sonra Urkupar ilahi Maġa Tatpar Kagan in prensleri torunlari buyuk torunlari sadapitlar ḫurḫapcinler akrabalar veya orada ne kadar halk varsa atli askerlerle birlikte yedi gun boyunca yas tuttular onlar evcil hayvanlari oldurduler B 2 14 16 Ve bundan sonra yine onlar kanun tasinin dikilmesini emrettiler Ve iki hukumdar onlar agladilar Ve doguya veya yukariya dogru yoldaydilar takip ettiler B 2 16 18 Ve onlar kendileri aldilar Ve buyuk ordusu ve onlar digerlerinin hepsini aldilar B 2 18 19 Ve iki kagan iyi B 3 1 O hazinenin iyice birikmesine sukretti B 3 2 bu yilda o hazinenin iyice birikmesine sukretti B 3 3 ve seksen kisiden olusan kalabalik Ve efendimiz B 3 4 kutsal kanun yazili tas burada Umaga Ili Maġa yazdi B 3 5 Okunamiyor Asagida verilen Bugut Yaziti nin Brahmi harfli metninin transliterasyonu ve tercumesi kesin olmayip gecici niteliktedir Ileride yapilacak calismalar ile mevcud metnin degisebilecegi goz onunde bulundurulmalidir Bugut Yaziti nin Brahmi harfli metninin gecici transliterasyonu Yazitin on yuzu 1 Tad par Muɣan qaɣan sa nam cig du 2 bi tu Ta dpar qa coɣ nar o ro ɣa ǰu 3 di gi n qa n h ert e k u q u ri r ndu t i ǰu qapa bar ǰu gle lu pe r ku 4 cU d pAr dar p ta taɣa a y u C voice cu 5 ɣacar h aru tar ǰu ǰar n 6 puru pu tal u ǰa r ǰu Asvar un ordu da 7 tU Un ǰ ar va r ǰan ti ǰu 8 qa d h ab V ca Xa me de ǰ u 9 nAr pu ne ken pu ker ner Tadpar t ala 10 q uy nabu d bo tuɣ na s qon i y i r e y 11 qa ɣan u gtir ǰal va y Tadpar 12 ci l i A At ken h irg e c 13 pa ra n qora pi kebi r qaǰar a 14 o l ɣa ba ku ceker d a qsa 15 t U kuǰu tu ke n u ɣ a r pa r 16 lA ko be u d ge l e r u n dA iɣ 17 d U n te me iŋi ner a c i sar ǰu 18 bul e k u per qa d qa ɣan 19 Tamamen asinmis 20 Tamamen asinmis 21 tir 22 bakro 23 ra pars 24 Tamamen asinmis Gecici Turkce tercumesi 1 Tad par ile Muġan Kagan birlikte otururlarken veya ikamet ederlerken 2 Tadpar Kagan asilzadeleri iceri aldi ve 3 daha once vefat eden kagan var gucleriyle bir toplanti meclis meydana getirip kendilerini iceri kapattilar ve konustular 4 dusmanlar belli bir sosyal grubun mensuplari tarafindan maglup edildiginde onlar korktular ve 5 arazinin veya ulkenin arkasina yayilmak icin acele ettiler 6 gercek su ki onlar birlikte agir bir sekilde yagmalandilar Onlar agir bir sekilde yagmalandi ve Isbara nin kampinda 7 birlikte o elcilerine vurdu saldirdi 8 prens leri alarak biliyor 9 Tadpar okuzleri ve tilkileri ele gecirecek 10 nabu deve buzagilari ve koyunlar olacak geldi ve 11 kaganin birlestiriyor Tadpar 12 N yi V ye cevirdikten sonra insanlardan 13 insanlar bozkir topraklarindaki zehir 14 almak icin yapildi ve bostu 15 tarafindan kimin guclu elleriyle 16 X yap Ogullarin dedigi gibi 17 erkek ve disi develere leri lari yukleyip ve 18 calkalayarak prensler ve kagan 19 Tamamen asinmis 20 Tamamen asinmis 21 Tercumesi imkansiz 22 Tercumesi imkansiz 23 kaplan Fars 24 Tamamen asinmis Ayrica bakinizHuis Tolgoy Yaziti Tatpar KaganNotlar Bugut kelimesi geyik manasina gelen buku bugu kelimesi ile t cokluk ekinin birlesmesinden olusmakta ve Mogolca da geyikler manasina gelmektedir Bu kelime yazitta nom sank nwm sn k seklinde gecmekte olup kanun tasi hukuk tasi dini nizam tasi gibi farkli manalar verilmistir Kelimenin manasi ve dogru okunusu bilinmemektedir Yazitta y rwkc veya n rwkc seklinde gecmektedir Yazitta wrkwp r ve cr cw seklinde gecen kelimelerin hangi dilden geldikleri ve manalari bilinmemekte olup Tatpar Kagan in kagan olmadan onceki isimleri olduklari dusunulmektedir Sogdca metinde butun dunya ifadesi icin kullanilan btkspw kelimesi Sogdca da dunyanin yedi iklimi demektir Buradaki 21 sene ibaresi Mongolkure Yaziti nda gecen rty 21 srd xs wn d r O kralligi 21 sene boyunca tuttu seklindeki cumleye dayanilarak rekonstrukte edilmistir Yazitin bu kisminda gecen cumlelere paralel olarak Cin kaynagi Zhoushu da Turklerin bir cenaze oldugunda yedi kere yas tuttuklarina ve olen kisinin bulundugu cadirin etrafinda ata binmis halde yedi kere donerek tur attiklarina iliskin kayitlar yer almaktadir KaynakcaGenelAlyilmaz Cengiz 2003 Bugut Yaziti ve Anit Mezar Kulliyesi Uzerine Selcuk Universitesi Turkiyat Arastirmalari Dergisi ss 11 21 Takashi Ōsawa 2000 Mogolistan daki Eski Turk Anit ve Yazitlari Uzerine Yeni Arastirmalar 1 PDF Turk Dilleri Arastirmalari ss 191 204 Takashi Ōsawa 2012 Birinci Eski Turk Kaganligi nda Umna Kagan in Guzergahi ve Onun Oynadigi Siyasi ve Kulturel Rol Uzerine 2007 2008 Yilindaki Mogol ve Japon Ortak Yuzey Arastirmalarina Gore Turk Dili Arastirmalari yilligi Belleten 60 1 ss 59 76 25 Mart 2020 tarihinde kaynagindan Ozel mongoltoli mn 6 Temmuz 2019 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 28 Kasim 2020 Kljastornyj Sergej G Vladimir A Livsic 1971 Sogdijskaya nadpic iz Buguta ss 121 146 Kljastornyj Sergej G Vladimir A Livsic 1972 The Sogdian Inscription of Bugut Revised Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae 26 1 Akademiai Kiado ss 69 102 Moriyasu T amp T Hayashi 1999 Buguto Iseki Bugut site In Moriyasu amp Ochir p 121 a b Yutaka Yoshida 2019 Sogdian Version of the Bugut Inscription Revisited Journal Asiatique 307 1 ss 97 108 doi 10 2143 JA 307 1 3286342 3 Agustos 2019 tarihinde kaynagindan a b Vovin Alexander 2019 Groping in the Dark The First Attempt to Interpret the Bugut Brahmi Inscription Journal Asiatique 307 1 ss 121 134 doi 10 2143 JA 307 1 3286344 11 Kasim 2020 tarihinde kaynagindan T Moriyasu amp Y Yoshida Mongoru kokunai Toketsu Uiguru jidai iseki hibun chōsa kanpō A preliminary Report on the Recent Survey of Archaeological Sites and Inscriptions from the Turkic and Uighur Period in Mongolia Japonca Nairiku ajia gengo no kenkyu Studies on the lnner Asian Languages XIII Chuo yurashia gaku kenkyukai The Society of Central Eurasian Studies 1998 s 15 Takashi Ōsawa 2010 Revisiting Khol Asgat Inscription in Mongolia from the Second Turkic Qaghanate Studies on the Inner Asian Languages ss 1 73