Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu madde, uygun değildir. (Ocak 2011) |
Gökmenzâde Hacı Çelebi, İşaretnüma adlı çalışması ile Türk tarihinde bilimsel veriler ve unsurlar içeren ilk deprem tarihini yazmış olan kişidir.
Hayatı
Gökmenzade Hacı Çelebi (Bursalı Gökmenzade Hacı Çelebi veya Hacı Çelebi şeklinde anılır; tam ismi Gökmenzade Seyyid Hüseyin Rifat Efendi'dir) özellikle 19. yüzyılda güneydoğu Marmara Bölgesi'nde büyük yıkım yaratmış olan 1855 Bursa depremlerini ele aldığı "" adlı çalışması ile Türk tarihinde bilimsel veriler ve unsurlar içeren ilk deprem tarihini yazmış olan ve bu nedenle Türkiye'de sismoloji biliminin öncülerinden kabul edilen Türk yazardır.
Gökmenzade Hacı Çelebi’den önce yazar 1726 yılında "" isimli ilk Türk deprem kitabını yazarak padişah II. Ahmed'e takdim etmiş ise de, bu eser depremlerin dünyayı sırtında veya boynuzunda taşıyan bir öküzün kıpırdanmalarıyla oluştuğu gibi bilgiler içerdiğinden bilimsel değer taşımamaktadır. Hacı Çelebi "İşaretnüma" kroniğinde 1820-1859 döneminde memleketi Bursa'dan hissedilen bütün depremleri günü, saati, şiddeti ve sebep oldukları tahribat ile birlikte titizlikle kaydetmiştir.
İşaretnüma ve 1855 Bursa depremi
İşaretnüma'da özellikle 1855 yılı başlarında Bursa ve civarında yaşanan iki deprem hakkında çok zengin bilgiler yer almaktadır. İlk şiddetli deprem 16 Şubat 1855 Çarşamba günü, saat 09:10'dan itibaren gün içinde üç kez aralıklarla tekrar etmiş olan ve Susığırlık’tan (susurluk) Bursa'nın doğusunda bulunan köyüne kadar tahribat yapmıştır. Bu ilk depremde artçılar ertesi sabaha kadar 10-15 dakikada bir sürmüştür (yazarın ifadesiyle "Arz karar etmeyip yer titredi durdu") Sonraki günlerde 3-5 deprem olmuş. kırk günden sonra ise depremler son bulmuştur. Hayat normale dönmeye başlamışken, 31 Mart 1855 Perşembe gecesi saat 01:00'de, "kudret topu gibi havadan bir gürültü kopup" çok şiddetli bir deprem daha olmuştur. Çok uzun süren bu deprem 16 Şubat depremine kıyasla beş on kat daha fazla tahribat yaratmış, örneğin ilk depremde Bursa Ulu Camii’nin iki kapısı yıkılırken, ikinci depremde dört kapısı yıkılmıştır. Bu ikinci depremin artçıları sabaha kadar saatte 5-6 kere vuku bulmuştur. Yazara göre, eğer artçılardan biri "ilk deprem kadar şiddetli olaydı, Uludağ parça parça olur, dere-tepe dümdüz olurdu". Yazar Uludağ’dan şehre kayaların düştüğünü, yerlerin yarıldığını, yanındaki civarı ile üst tarafında ve civarında yol üstünde yerden sıcak su kaynadığını yazmaktadır. Bu sıcak sular 5-10 gün kaynadıktan sonra, lkereng sona ermiş.
Bu deprem Kirmastı (Mustafakemalpaşa) ve Karacabey tarafında da büyük tahribat ve zayiat yaratmış, ancak Mudanya, Gemlik ve Orhangazi’de fazla kayba sebep olmamıştır. Hacı Çelebi, Bursa'nın köylerinin uğradığı zarar hakkında ayrıntılı bilgiler vermekte, 50-60 haneli Kete () köyünde 47 kişinin öldüğünü, bütün evlerin, hamamın ve caminin yıkılarak sadece bir samanlığın ayakta kaldığını, 300 haneli köyünde 110 kişinin öldüğünü, sadece 10 evin ayakta kaldığını, köyünde 17, ’ta 72, köyünde 42 kişinin yaşamını yitirdiğini yazmaktadır. Tahtalı, Görükle, İrfaniye, Akçalar, Soğanlı, İzvat, Yenice, Çeltik, Armut, Yunuseli, Çavuş, Panayır, Demirtaş, İğdir, Dikencik, Kestel, Tepecik, Değirmenlikızık gibi diğer köylere ilişkin olarak da bilgiler vermektedir. Bursa’da "3.600 nüfus telef oldu dediler ise de, hakîkat üzere 'adedi malum olmadığı"nı yazmaktadır.
Bursa kenti içinde depremin farklı semtlerinde farklı şiddette hissedildiğini ve farklı tahribat yaptığını Hacı Çelebi hayretle kaydetmektedir. Muradiye tarafında deprem şiddetinin en az hissedildiği bölge olurken, Bursa ovası, Meskenler Deresi ve Ulu Cami tarafı en çok harap olmuş yerlerdi. Ahmetpaşa’da 30-35 haneden bir hane kalmış, Altıparmak, Yahudilik, Veledisaray, Şehreküstü, Kazzazoğlu, Hacıyakup, Doğanbey, Kiremitçi, Attarhüsam, Mizanoğlu, Narlı, Hocamenteş, Dayehatun, Süzenküfen, Sarıcasungur, Veledienbiya, Mantıcı, Yenipazar, Reyhan, Zaferanlık mahallelerinde en çok tahribat yaşanmıştır. Başka bir deyişle Bursa’nın ova tarafındaki ve hisarın altındaki semtleri en fazla tahribatı görmüştür. Bazı kale duvarları da bu depremde yıkılmış, kale dibinde bulunan bir ipek fabrikası yıkılıp yangın çıkmış, 40'tan çok işçiyle fabrika sahibi ölmüştür.
1855 depreminin kış ayında yaşanması, depremin tahribatını daha da arttırmıştır. Deprem sırasında yıkılan sobalar şehirde birçok yangına neden olmuş, deprem gecesi şehrin dört yerinde büyük yangınlar çıkmıştır. Hayrettinpaşa, Karakadı, Yiğitköhne, Hasanpaşa, Ebuishak, Bedrettîn, Kirişçikızı, Köseleciler, Şerefüddîn mahalleleri yangınlarda depremden çok tahribat görmüştür. Çarşı’da da 1100 dükkân ile Karakadı ve Kayguluzade tekkeleri yanmıştır. Yazar "Bursa'nın işi bitti" diye yazmaktadır.
Bursa’da sadece konutlar değil taştan sağlam bir şekilde inşa edilmiş resmi ve dini yapılar da yıkılmıştır. Hacı Çelebi'ye göre Bursa’daki 150 cami minaresinden sadece 3-4 minare ayakta kalmıştır. Kayağan Camii yerle bir olmuş, Hayreddinpaşa/Kümbet Camiî, Şehabeddînpaşa/Karamanlı Camii, Veledimîzan Camiî tümüyle yıkılmış, Yıldırım Camii büyük tahribat görmüş, Ulucami’nin iki kubbesi yıkılmış, dört kubbesi ise büyük tahrip görmüştür. Kiremitçi, Veledsarayı, Veledikazzaz, Ertuğrul, Mollagürani, Üftade, Bezci, Hacıseyfeddîn, Kuzgunluk, Dibekli, Hasırcı, Selîmzade, Hacı Cami'i, Müftüönü, Babazakir, Abdalmehmet, Darbhane, Tomrukönü, Bitpazarı, Taşkın camileri de tümüyle yıkılmış. Çakır, Pınarbaşı, Veziri, Alipaşa, Zeminkapı, Simkeş, Karakadî, Ebuishak, Yenipazar, Ahmetpaşa, Tekyemescit, Zeyniye camilerinin ise son cemaat yeri yıkılmış. Yiğitköhne ve Kanberler gibi bazı camiler dışında depremde sağlam kalan cami sayısı onu geçmezmiş. Tophane’de "Manastır" olarak anılan ünlü türbe de tümüyle yıkılmıştır. Ayrıca I. Murad türbesi yıkılmış, Yeşil Türbe, Emir Sultan ve Üftade Türbesi de tahrip olmuştur.
Mudanya, Pirinç, İpek, Sırmakeş, Geyve, Emir, Kapan, Tahtakale, Kuşbaz, Karacabey, Eski-Yeni, Demir, Tuz ve Kütahya Hanı bu depremde ya kısmen, ya tümüyle yıkılmış, Mahmutpaşa Hanı’ndan başka tahrip olmayan han kalmamıştır. Çarşıda ise Bedestan, Sipahî Çarşısı, Kazazlar, Demirkapı ve İpek Han başta olmak üzere büyük bir yıkım yaşanmıştır. Hamamlardan dört hamam kalmış, okulların da çoğu harap olmuştur.
Kaynakça
- ^ Özçep, F.; Akkargan, Ş; Özçep, T (Eylül 2000). "Bilim Tarihi Yaklaşımıyla Osmanlı İmparatorluğunda Sismoloji Çalışmaları". Jeofizik Bülteni, 37. ss. 86-90.
- Bursa tarihçisi araştırmaları
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bu madde Vikipedi bicem el kitabina uygun degildir Maddeyi Vikipedi standartlarina uygun bicimde duzenleyerek Vikipedi ye katkida bulunabilirsiniz Gerekli duzenleme yapilmadan bu sablon kaldirilmamalidir Ocak 2011 Gokmenzade Haci Celebi Isaretnuma adli calismasi ile Turk tarihinde bilimsel veriler ve unsurlar iceren ilk deprem tarihini yazmis olan kisidir HayatiGokmenzade Haci Celebi Bursali Gokmenzade Haci Celebi veya Haci Celebi seklinde anilir tam ismi Gokmenzade Seyyid Huseyin Rifat Efendi dir ozellikle 19 yuzyilda guneydogu Marmara Bolgesi nde buyuk yikim yaratmis olan 1855 Bursa depremlerini ele aldigi adli calismasi ile Turk tarihinde bilimsel veriler ve unsurlar iceren ilk deprem tarihini yazmis olan ve bu nedenle Turkiye de sismoloji biliminin onculerinden kabul edilen Turk yazardir Gokmenzade Haci Celebi den once yazar 1726 yilinda isimli ilk Turk deprem kitabini yazarak padisah II Ahmed e takdim etmis ise de bu eser depremlerin dunyayi sirtinda veya boynuzunda tasiyan bir okuzun kipirdanmalariyla olustugu gibi bilgiler icerdiginden bilimsel deger tasimamaktadir Haci Celebi Isaretnuma kroniginde 1820 1859 doneminde memleketi Bursa dan hissedilen butun depremleri gunu saati siddeti ve sebep olduklari tahribat ile birlikte titizlikle kaydetmistir Isaretnuma ve 1855 Bursa depremiIsaretnuma da ozellikle 1855 yili baslarinda Bursa ve civarinda yasanan iki deprem hakkinda cok zengin bilgiler yer almaktadir Ilk siddetli deprem 16 Subat 1855 Carsamba gunu saat 09 10 dan itibaren gun icinde uc kez araliklarla tekrar etmis olan ve Susigirlik tan susurluk Bursa nin dogusunda bulunan koyune kadar tahribat yapmistir Bu ilk depremde artcilar ertesi sabaha kadar 10 15 dakikada bir surmustur yazarin ifadesiyle Arz karar etmeyip yer titredi durdu Sonraki gunlerde 3 5 deprem olmus kirk gunden sonra ise depremler son bulmustur Hayat normale donmeye baslamisken 31 Mart 1855 Persembe gecesi saat 01 00 de kudret topu gibi havadan bir gurultu kopup cok siddetli bir deprem daha olmustur Cok uzun suren bu deprem 16 Subat depremine kiyasla bes on kat daha fazla tahribat yaratmis ornegin ilk depremde Bursa Ulu Camii nin iki kapisi yikilirken ikinci depremde dort kapisi yikilmistir Bu ikinci depremin artcilari sabaha kadar saatte 5 6 kere vuku bulmustur Yazara gore eger artcilardan biri ilk deprem kadar siddetli olaydi Uludag parca parca olur dere tepe dumduz olurdu Yazar Uludag dan sehre kayalarin dustugunu yerlerin yarildigini yanindaki civari ile ust tarafinda ve civarinda yol ustunde yerden sicak su kaynadigini yazmaktadir Bu sicak sular 5 10 gun kaynadiktan sonra lkereng sona ermis Bu deprem Kirmasti Mustafakemalpasa ve Karacabey tarafinda da buyuk tahribat ve zayiat yaratmis ancak Mudanya Gemlik ve Orhangazi de fazla kayba sebep olmamistir Haci Celebi Bursa nin koylerinin ugradigi zarar hakkinda ayrintili bilgiler vermekte 50 60 haneli Kete koyunde 47 kisinin oldugunu butun evlerin hamamin ve caminin yikilarak sadece bir samanligin ayakta kaldigini 300 haneli koyunde 110 kisinin oldugunu sadece 10 evin ayakta kaldigini koyunde 17 ta 72 koyunde 42 kisinin yasamini yitirdigini yazmaktadir Tahtali Gorukle Irfaniye Akcalar Soganli Izvat Yenice Celtik Armut Yunuseli Cavus Panayir Demirtas Igdir Dikencik Kestel Tepecik Degirmenlikizik gibi diger koylere iliskin olarak da bilgiler vermektedir Bursa da 3 600 nufus telef oldu dediler ise de hakikat uzere adedi malum olmadigi ni yazmaktadir Bursa kenti icinde depremin farkli semtlerinde farkli siddette hissedildigini ve farkli tahribat yaptigini Haci Celebi hayretle kaydetmektedir Muradiye tarafinda deprem siddetinin en az hissedildigi bolge olurken Bursa ovasi Meskenler Deresi ve Ulu Cami tarafi en cok harap olmus yerlerdi Ahmetpasa da 30 35 haneden bir hane kalmis Altiparmak Yahudilik Veledisaray Sehrekustu Kazzazoglu Haciyakup Doganbey Kiremitci Attarhusam Mizanoglu Narli Hocamentes Dayehatun Suzenkufen Saricasungur Veledienbiya Mantici Yenipazar Reyhan Zaferanlik mahallelerinde en cok tahribat yasanmistir Baska bir deyisle Bursa nin ova tarafindaki ve hisarin altindaki semtleri en fazla tahribati gormustur Bazi kale duvarlari da bu depremde yikilmis kale dibinde bulunan bir ipek fabrikasi yikilip yangin cikmis 40 tan cok isciyle fabrika sahibi olmustur 1855 depreminin kis ayinda yasanmasi depremin tahribatini daha da arttirmistir Deprem sirasinda yikilan sobalar sehirde bircok yangina neden olmus deprem gecesi sehrin dort yerinde buyuk yanginlar cikmistir Hayrettinpasa Karakadi Yigitkohne Hasanpasa Ebuishak Bedrettin Kiriscikizi Koseleciler Serefuddin mahalleleri yanginlarda depremden cok tahribat gormustur Carsi da da 1100 dukkan ile Karakadi ve Kayguluzade tekkeleri yanmistir Yazar Bursa nin isi bitti diye yazmaktadir Bursa da sadece konutlar degil tastan saglam bir sekilde insa edilmis resmi ve dini yapilar da yikilmistir Haci Celebi ye gore Bursa daki 150 cami minaresinden sadece 3 4 minare ayakta kalmistir Kayagan Camii yerle bir olmus Hayreddinpasa Kumbet Camii Sehabeddinpasa Karamanli Camii Veledimizan Camii tumuyle yikilmis Yildirim Camii buyuk tahribat gormus Ulucami nin iki kubbesi yikilmis dort kubbesi ise buyuk tahrip gormustur Kiremitci Veledsarayi Veledikazzaz Ertugrul Mollagurani Uftade Bezci Haciseyfeddin Kuzgunluk Dibekli Hasirci Selimzade Haci Cami i Muftuonu Babazakir Abdalmehmet Darbhane Tomrukonu Bitpazari Taskin camileri de tumuyle yikilmis Cakir Pinarbasi Veziri Alipasa Zeminkapi Simkes Karakadi Ebuishak Yenipazar Ahmetpasa Tekyemescit Zeyniye camilerinin ise son cemaat yeri yikilmis Yigitkohne ve Kanberler gibi bazi camiler disinda depremde saglam kalan cami sayisi onu gecmezmis Tophane de Manastir olarak anilan unlu turbe de tumuyle yikilmistir Ayrica I Murad turbesi yikilmis Yesil Turbe Emir Sultan ve Uftade Turbesi de tahrip olmustur Mudanya Pirinc Ipek Sirmakes Geyve Emir Kapan Tahtakale Kusbaz Karacabey Eski Yeni Demir Tuz ve Kutahya Hani bu depremde ya kismen ya tumuyle yikilmis Mahmutpasa Hani ndan baska tahrip olmayan han kalmamistir Carsida ise Bedestan Sipahi Carsisi Kazazlar Demirkapi ve Ipek Han basta olmak uzere buyuk bir yikim yasanmistir Hamamlardan dort hamam kalmis okullarin da cogu harap olmustur Kaynakca Ozcep F Akkargan S Ozcep T Eylul 2000 Bilim Tarihi Yaklasimiyla Osmanli Imparatorlugunda Sismoloji Calismalari Jeofizik Bulteni 37 ss 86 90 Bursa tarihcisi arastirmalari