Cengiz Han ın yükselişi 1162 de Temuçin olarak doğumundan Moğol reislerinden oluşan bir meclis olan Kurultay tara

Cengiz Han'ın yükselişi, 1162'de Temuçin olarak doğumundan, Moğol reislerinden oluşan bir meclis olan Kurultay tarafından kendisine "Evrensel Hükümdar" anlamına gelen "Cengiz Han" unvanının verildiği 1206 yılına kadar olan olayları kapsar.

Cengiz Han'dan önce Moğollar

Moğollar ilk olarak Tang Hanedanı dönbeminde ortaya çıkmış ve 553'ten 745'e kadar Göktürkler'in vasalları olan Şiveyler'in bir kolu olarak tanımlanmıştır. Şiveyler, Moğolların Argun Nehri'ne göçtüğü ve Hıtaylar'ın vasalı oldukları 10. yüzyıla kadar Küçük Hingan Sıradağları'nda yaşamışlardır. Moğollar 11. yüzyılda Onon Nehri ve Kerulen Nehri'ne ulaşana kadar batıya doğru ilerlemeye devam etmişlerdir.

Moğol mitolojisine göre, Cennet tarafından doğurulan mavi-gri bir kurt ile alageyik bir dişi geyikten türemişlerdir. Hep birlikte bir gölü geçerek Burhan Haldun Dağı'a ulaşmışlar ve burada bir erkek doğurmuşlardır. Bat Tsagan adındaki bu erkek insan, tüm Moğolların atası sayıldı. Bat Tsagan'ın soyunun 11. neslinde Dobun Mergen, Khorilar'dan Alan Gho'a adında genç bir kadınla evlendi. Dobun Mergen öldükten sonra Alan Gho'a, Börçigin klanının kurucusu Bodonçir Munkhag'ı doğurdu. Bodonçir'in büyük büyük torunu 11. yüzyılda doğmuş ve "tüm Moğolları yöneten" ilk kağan olmuştur.

Moğollar 1135'ten 1147'ye kadar sürekli olarak Jin Hanedanlığı sınırlarına akınlar düzenlediler. Jin misilleme yaparak Tatarlarla ittifak kurdu ve Tatarlar, yeni Moğol hanı Taichiud'lu Ambaghai'yi barış yapma bahanesiyle yakalayıp Jin sarayına teslim etti. Ambaghai yakalanmadan önce akrabalarına bir haberci göndermeyi başararak onları Tatarlarla ölümüne savaşmaya çağırdı. Ambaghai tahta bir eşeğe çivilenerek ölüme terk edildi. Ambaghai'nin 1150'lerde ya da 1160'larda yakalandığı sıralarda, Khabul'un torunu , Merkitler'den bir kadını gelin olarak kaçırdı. tarafından Tatarlara karşı yapılan bir dizi akına katıldı. Bu saldırılardan birinden döndükten sonra karısı, Cengiz Han adını alacak olan Temuçin'i doğurdu.

Çocukluk dönemi (1155/1162/1167-1177)

Temuçin'in doğum yılı tartışmalıdır ve farklı tarihçiler tarafından birden fazla tarih verilmektedir: 1155, 1162 veya 1167. Ancak 1162 en çok kabul gören tarihtir. Temuçin'in doğum tarihini hiçbir zaman tam olarak bilmek mümkün değildir.Moğolların Gizli Tarihi doğum yerini Onon Nehri üzerindeki Delüün Boldog olarak belirtir.

Cengiz Han, Börçigin klanının lideri Yesugei ile Olkhonud kabilesinden 'un çocuğu olarak Temuçin adıyla dünyaya geldi. 1171 yılında Yesugei, oğlu ile Börte arasında bir evlilik ayarlamak için Temuçin'in Tatar topraklarından doğuya, karısının Olkhonud kabilesiyle yakından ilişkisi olan Khongirad'a götürdü. Temuçin, Khongiradların yanında bırakıldı, ancak Yesugei dönüş yolculuğu sırasında Tatarlar tarafından zehirlendi. Yesugei, Temuçin'i Khongirad'dan alması için Münglig adında güvenilir bir hizmetkârını gönderdi. Babasının yoldaşları onun ölümü üzerine dağıldı ve Hoelun çocuklarına tek başına bakmak zorunda kaldı. Çocuklarıyla birlikte Hentiy Dağları'na gittiler ve burada birkaç yıl boyunca balıkçılık ve bitki kökleri toplayarak geçimlerini sağladılar. Temuçin'in bu yıllarda yaşadığı olaylar hakkında üç önemli nokta dışında çok az şey bilinmektedir. Bir noktada Temuçin üvey kardeşi Begter'i bir balık çaldığı için öldürmüştür. Daha sonra Taichiud'un esiri oldu ve Suldus Shira adlı bir kabile üyesinin yardımıyla kaçmadan önce bir süre kafeste yaşadı. 1173 yılında Jadaran (Jajirad) klanından Camuka'nın kan kardeşi oldu. Jadaran klanı kendilerinin Börçigin soyundan geldiğini düşünmekteydi, ancak bazıları onların gayrimeşru bir hanedan olduğunu söylemektedir.

Kağan oluşu

İlk liderlik dönemi (1177-1191)

1177'de Temuçin Khongirad'a gitti ve Börte ile evlendi, ancak kısa süre sonra Börte bir Merkit baskınında kaçırıldı. Temuçin 20,000 savaşçı topladı ve kan kardeşi Camuka ile Keraitlerin hanı Tuğrul Han'ın yardımını aldı. Birlikte Temuçin'in Börte'yi geri almasına yardım ettiler. Börte'nin nasıl geri getirildiği ya da bu süreçte askeri bir harekâtın söz konusu olup olmadığı net değildir. Bir söylenim, Temuçin ve müttefiklerinin Merkit'i bozguna uğrattığını ve Börte'nin çok sayıda ganimetle birlikte kurtarıldığını iddia eder, ancak bu daha sonraki bir askerî harekâtı daha önceki bir olayla birleştiren karma bir anlatı olabilir. Börte kısa bir süre sonra doğum yapmış ve çocuğun babası bir Merkit olsa da, Temuçin onu yine de kendi çocuğu olarak yetiştirmeye karar vermiş ve adını Cuci koymuştur.

Temuçin'in hayatının 1177'den 1191'e kadar olan dönemi, Temuçin'in Taichiud, Salji'ut, Khadagin ve Tatarlarla karışık olarak sık sık savaşması dışında büyük ölçüde bilinmemektedir. Temuçin'i lider kabul eden klanlardan biri sonunda ayrıldı ve Taichiud tarafından yenilgiye uğratıldı, ardından Camuka'ya katıldılar. 1180'lerde Moğolistan'da kabileler arasındaki çatışmayı artıran olaylar baş gösterdi, ancak Temuçin bu olaylarda etkin olarak yer almadı.

Merkit'e saldırı (1191)

Merkitlere yapılan ve Börte'nin kurtarılmasıyla sonuçlanan önceki saldırı 1191'de gerçekleşen ayrı bir sefer olabilir ve kaynaklarda karıştırılmış olabilir. 1191'de Camuka, Temuçin ve Tuğrul ile kardeşi Jaka Gambu, Merkit'e saldırmaya karar verdiler. Ancak Temuçin ve Tuğrul'un buluşma yerine üç gün geç gelmesi Camuka'yı çok kızdırdı. Birlikte 40,000 kişilik müttefik kuvvetleri düşman kampına kuzeydoğudan saldırmak için doğuya doğru bir sapma yaptı. Bir balıkçı onları gördü ve Merkit'i yaklaşan saldırı konusunda uyardı, ancak Merkit gerekli hazırlıkları yapamadı ve dağıldı.

Dalan Baljut Muharebesi (1187/1193)

Temuçin ve Camuka savaştan sonra bir süre daha birlikte hareket ettiler. 1187 veya 1193'te Temuçin ve Camuka, iki kampın muhafızları at hırsızlığı yüzünden çatışmaya girince ayrıldılar. Temuçin yanına 41 kabile liderini ve Camuka'dan 10,000 adam aldı ve ilerleyen günlerde takipçileri tarafından han seçildi. Taichiud klanı, Temuçin'in gücünden korkarak Camuka'ya katıldı.

Camuka 30,000 adam topladı ve Temuçin'in mevzisini kuşatmak için kuzeyden bir yay çizerek ilerledi. İki kuvvet eşit durumdaydı ancak Temuçin'in ordusu Camuka'nın ordusundan daha fazla zayiat verdi. Temuçin'in ordusu Onon Nehri yakınlarındaki bir geçide çekilmek zorunda kaldı. Camuka'nın zaferine rağmen, esirlere yaptığı sert muamele müttefiklerini o kadar tiksindirdi ki, yanlarındaki 10,000 adam ile Temuçin'e katıldılar. Yanında 20,000'den az adamla kalan Camuka ikinci kez Temuçin'e meydan okuyamadı ve doğuya çekildi.

Modern tarihçiler Temuçin'in Dalan Baljut'taki çatışmayı takip eden on yılın büyük bir bölümünü Kuzey Çin'deki Jin Hanedanlığı'nın hizmetkârı olarak geçirmiş olmasının çok muhtemel olduğunu düşünmektedir. Tarihçi Zhao Hong, geleceğin Cengiz Han'ının birkaç yılını Jin'in kölesi olarak geçirdiğini belirtmiştir. Zamanla Temuçin'in önemli bir gücü elinde tutarak yeniden ortaya çıkması, muhtemelen Jin'in hizmetinde kazançlı çıktığını göstermektedir. Daha sonra bu devleti devireceği için, Moğol prestijine zarar veren böyle bir olay tüm kaynaklardan çıkarılmıştır.

Yükseliş

Tatarlara karşı ilk zafer (1195-1196)

1195 yılında Curçen Jin hanedanı, Khongirad'a saldırmak için Tatarlarla ittifak kurdu. Sonuç olarak askerî harekât başarılı oldu ancak Tatar lider Zuxu ganimetlerin paylaşımı konusunda sıkı davrandı. İletişimin kopması ertesi yıl Tatarlara karşı bir Jin saldırısına yol açtı. Jin generali , Wanyan Anguo komutasındaki bir öncü müfrezeyi Kerulen Nehri'ne doğru gönderdi ve burada Jin ordusunun ana kuvvetleri gelip Tatarları bozguna uğratmadan önce üç gün boyunca Tatar kuvvetlerini oyaladılar.

Khongiradlar, 4 Şubat 1196'da Jin topraklarına saldırdılar ve bir Jin birliğini bozguna uğrattılar. Bu sırada Jin kuvvetlerinden kaçan Tatarların yolu Tuğrul Han ve Temuçin tarafından kesildi. Kaçan Tatarlar, muhtemelen karşı güçten çok daha zayıf oldukları için açık alan yerine derme çatma bir barikatta savaşmayı tercih ettiler. Ortaya çıkan çatışma Tatarların tamamen yenilmesiyle sonuçlandı. Tuğrul Han ve Temuçin daha sonra Tatarların yok edilmesinden son derece memnun olan Jin yetkilileriyle görüştüler ve ödüllendirildiler. Jin yetkililerinden biri olan Yelü Ahai adlı bir Hıtay, Temuçin'den o kadar etkilenmişti ki, kendisi ve kardeşi Tuhua daha sonra 1203 yılında Temuçin'in ordusuna katıldılar.

(1196-1199)

Naymanlar'ın artan nüfuzunu tehdit olarak gören Temuçin, Naymanlar'a karşı ortak bir sefer düzenlemek için Jurkin klanından yardım istedi. Jurkinler, Temuçin'in elçilerini öldürerek karşılık verdi. Temuçin, 1196'da Jurkinler'e saldırdı ve daha sonra Moğol İmparatorluğu'nun en önde gelen generallerinden biri olacak olan Mukali de dâhil olmak üzere Jurkinlerin çoğuna boyun eğdirdi. Tuğrul'un kardeşi Erke Kara da Merkit'i kovmasına yardım ettikten sonra Temuçin'e katıldı. 1197'de Tuğrul, Temuçin'in yardımıyla kendini Keraitler'in lideri tayin etti. Temuçin, 1197-1198 kışında kalan Cürkin klanını ortadan kaldırdı ve liderlerini idam etti.

1198'den 1199'a kadar Temuçin ve Tuğrul, Merkitleri avlayarak onları daha da kuzeye sürdüler. Tuğrul ganimeti Temuçin ile paylaşmamayı tercih etti ve bu durum Temuçin ile olan bağını koparmasının adımlarından biri oldu.

Rakiplerini yok etmesi

Tuğrul'un ihaneti (1203)

Toğrul'un oğlu Senggüm babasını Temuçin'e karşı düşman olmaya ikna etti. Temuçin iki aile arasındaki bir düğüne giderken onu pusuya düşürmeyi planladılar, ancak bir Kerait, Temuçin'i önceden uyardı ve planlarını bozdu. Tuğrul ve Camuka'nın, Temuçin'in erkek kardeşi Qasar'a saldırıp ordusunu bozguna uğratmasıyla eski dostlar arasındaki savaş başlamış oldu. Qasar kaçtı ama aile üyelerinin çoğu esir alındı. Daha sonra Temuçin'in üzerine güneyden ilerlediler, ancak Temuçin düşmanın sayıca üstünlüğünü etkisiz hale getirmek için daha küçük bir bölgeye konumlandı. Senggüm'ün savaşta yaralanması, kuvvetlerini kargaşaya sürükledi. Bu savaşın ardından Temuçin ve kalan takipçilerinin liderleri olarak bilinen bir kardeşlik yemini ettiler.

Bu arada Jamukha ve Toğrul'un müttefiklerinin büyük bir kısmı onlardan ayrılmaya karar verdi. Tuğrul bunu haber alınca ayrılmak isteyenlere saldırdı ve bazıları Temuçin'e sığındı. 1203 sonbaharında iki taraf arasındaki durum tersine dönmüştü; Temuçin'in kuvvetleri 40,000'den fazlayken, Tuğrul'un kuvvetleri bu sayının ancak yarısı kadardı. Temuçin, Qasar'ın iltica ettiği yalanıyla Tuğrul'un kampını keşfe çıktı. Tuğrul'un yeri tespit edildiğinde, Temuçin'in ordusu gece boyunca at sürdü ve Keraite kampını kuşattı. Keraitler teslim olmadan önce üç gün boyunca savaştılar. Tuğrul savaştan kaçtı ancak onun Tuğrul olduğuna inanmayan bir Nayman tarafından öldürüldü. Oğlu Senggüm ise Batı Xia'ya kaçtı.

Tayang Han'ın düşüşü (1204)

Camuka, Merkitler ve Keraitler, Temuçin'e karşı Tayang Han'ın Naymanlar'ına katıldılar. Bu süre zarfında Temuçin'in ordusu 66,000 olmuştu. Bu adamların çoğunu Mayıs 1204'te Chakirmaut Muharebesi'nde Tayang'la yüzleşmek üzere batıya ilerletti. İddiaya göre Nayman gözcüleri Temuçin'in birliklerinin kalitesinden etkilenmemişti ama Tayang, Temuçin'in ordusunu yıpratmak için Altay Dağları'nın ötesine çekilmek istedi. Tayang'ın oğlu Kuçluk ve üst düzey subayı buna karşı çıktı ve Tayang'ı Temuçin'e doğrudan saldırması ikna etti. Muhalif koalisyon güçleri Orhun Nehri'ni geçti ancak Temuçin'in kuvvetleriyle karşılaşınca bir dağın eteklerine geri çekildi. Temuçin ordusuna "göl" savaşı düzeninde durmasını emretti. Ordusunu Naymanlara üstünlük sağlamak için uzun bir hat halinde yığdı ve Naymanlar da buna kendi güçlerini yığarak karşılık verdi. Naymanları bir kanat manevrası yapacağına inandıran Temuçin, Qasar önderliğindeki ana ordunun ardından cepheden saldırıya geçerek Naymanları bir dağa kadar kovaladı. Camuka, Temüjin'in teslim olma teklifini reddeden Naymanların safını terk etti ve hepsi öldürülene kadar bir gün daha savaştı. Tayang Han savaşta öldürüldü.

Kuçluk, arkadaki bir kampı savunmak için geride bırakılmıştı. Temuçin'in ordusu onların üzerine geldiğinde, Kuçluk birkaç yandaşıyla birlikte kaçtı. Camuka kısa süre sonra yakalandı ve idam edildi.

Toktoa'nın düşüşü (1205)

Toktoa'nın Merkitleri Altay Dağları'nın eteklerinde bulunan Hovd'un güneybatısına kaçtılar ve Temuçin onlara karşı harekete geçtiğinde daha da batıya ilerlediler. Toktoa ve Kuçluk, Altayların batısında Buyruk Han'a katıldılar. Temuçin ilerlemeye devam etti, diğer Merkitler 1205 yılına kadar ya teslim oldular ya da öldürüldüler. Esirlerden biri Ögeday ile evlenen Töregene Hatun idi. Kocası 1241'de öldüğünde Moğol İmparatorluğu'nun naibi oldu.

Batı Şia Hanedanı'nın düşüşü (1205)

Nisan 1205'te Temüjin, Moğol olmayan Batı Xia'ya ilk büyük akınını gerçekleştirdi. Xia orduları Moğollarla açık alanda savaşmaya cesaret edemediler ve onlara karşı hiçbir harekette bulunmadılar. Moğollar karşı koymadan ilerleyerek açık araziyi yağmaladılar ve birkaç tahkimatı yıktılar. Moğollar, Haziran 1205'te ayrıldıktan sonra, Xia yıkılan yerleri yeniden inşa etti.

Cengiz Han (1206)

1206 yazında şaman Kokoçu, Onon Nehri'nde Temuçin'i Cengiz Han (Chinggis Khan) "Evrensel Hükümdar" ilan etti. Cengiz, Moğol toplumunu mingan olarak bilinen bin kişilik birliklere dayalı bir askerî güç olarak örgütledi. Bunlar sadece askeri birimler değil, aynı zamanda hanedan birimleriydi ve vergilendirme amacıyla kullanılıyordu. Hanedan üyeleri olan altan urugh kısmına toprak verilir ve bu minganlar vergi toplamakla görevlendirilirdi. Cengiz'e sadakatlerini sağlamak için komutanların oğullarından olarak bilinen 10.000 kişilik bir muhafız birimi oluşturuldu.

Aynı yılın kışında Cengiz, Buyruk Han'ı avlanırken pusuya düşürdü ve öldürdü. Toktoa ve Kuçluk ise boyunca kaçtılar. 1207'de Cengiz, oğlu Cuci'yi Baykal Gölü'nün batısındaki Oyrat ve Kırgız halkını zapt etmesi için gönderdi. Moğol ordusuna 20,000 civarında gönüllü olarak katılarak teslim oldular.

Kaynakça

^ Twitchett 1994, s. 329.
^ Twitchett 1994, s. 330.
^ Twitchett 1994, s. 331.
^ May 2018, s. 41.
^ Twitchett 1994, s. 333.
^ Lindsey Stephen Pow (27 Eylül 2012). Deep Ditches and Well-built Walls: A Reappraisal of the Mongol Withdrawal from Europe in 1242 (PDF) (MA thesis). University of Calgary. doi:10.11575/PRISM/25533. 3 Ocak 2023 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 10 Şubat 2021.
^ Morgan 1986, s. 55.
^ Ratchnevsky 1991, s. 17–18.
^ Man 2004, s. 70; Biran 2012, s. 33; Atwood 2004, s. 97; May 2018, s. 22; Jackson 2017, s. 63.
^ Ratchnevsky 1991, s. 19.
^ Ratchnevsky 1991, ss. 21–22; Broadbridge 2018, ss. 50–51.
^ Mote 2003, s. 415-416.
^ Mote 2003, s. 419.
^ Twitchett 1994, s. 335.
^ Atwood 2004, s. 259.
^ ^a ^b Sverdrup 2017, s. 42.
^ Sverdrup 2017, s. 43.
^ Sverdrup 2017, s. 46.
^ Sverdrup 2017, s. 47.
^ ^a ^b Ratchnevsky 1991, s. 44–47.
^ Sverdrup 2017, s. 49.
^ Ratchnevsky 1991, ss. 49–50; May 2018, s. 32.
^ Ratchnevsky 1991, ss. 49–50.
^ Ratchnevsky 1991, ss. 49–50; May 2018, s. 32; Fitzhugh, Rossabi & Honeychurch 2009, s. 101.
^ Sverdrup 2017, s. 51.
^ Sverdrup 2017, s. 52.
^ Sverdrup 2017, s. 56.
^ Sverdrup 2017, s. 57.
^ Sverdrup 2017, s. 78.
^ May 2018, s. 56.
^ Cleaves 1955, s. 397; Man 2014, s. 97; Biran 2012, s. 38; Weatherford 2004, s. 58.
^ Sverdrup 2017, s. 79.
^ ^a ^b Sverdrup 2017, s. 83.
^ Sverdrup 2017, s. 84.
^ Sverdrup 2017, s. 85.
^ May 2018, s. 60.
^ Sverdrup 2017, s. 87.
^ Peers 2015, s. 29.

Bibliyografya

Atwood, Christopher P. (2004), Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire, Facts On File
Biran, Michal (2012). Genghis Khan. Makers of the Muslim World. Londra: . ISBN .
Broadbridge, Anne F. (2018). Women and the Making of the Mongol Empire. Cambridge Studies in Islamic Civilization. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN .
(1955). "The Historicity of The Baljuna Covenant". . 18 (3). ss. 357-421. doi:10.2307/2718438. JSTOR 2718438.
; ; Honeychurch, William, (Ed.) (2009). Genghis Khan and the Mongolian Empire. Washington: Mongolian Preservation Foundation. ISBN .
(2017). The Mongols and the Islamic World: From Conquest to Conversion. New Haven: . ISBN . JSTOR j.ctt1n2tvq0.
(2004). Genghis Khan: Life, Death and Resurrection. Londra: . ISBN .
(2014). The Mongol Empire: Genghis Khan, His Heirs, and the Founding of Modern China. Londra: . ISBN . * May, Timothy (2018), The Mongol Empire, Edinburgh University Press
(1986). The Mongols. The Peoples of Europe. Oxford: . ISBN .
(1990). "ČENGĪZ KHAN". Encyclopædia Iranica. V. ss. 133-135. Erişim tarihi: 10 Aralık 2022. * Mote, F. W. (2003), Imperial China: 900–1800, Harvard University Press, ISBN
Peers, Chris (2015), Genghis Khan and the Mongol War Machine, Pen & Sword Military
Ratchnevsky, Paul (1991). Genghis Khan: His Life and Legacy. tarafından çevrildi. Oxford: . ISBN .
Sverdrup, Carl Fredrik (2017), The Mongol Conquests: The Military Operations of Genghis Khan and Sube'etei, Helion & Company Limited
Twitchett, Denis (1994), "The Liao", The Cambridge History of China, Volume 6, Alien Regime and Border States, 907-1368, Cambridge: Cambridge University Press, ss. 43-153, ISBN
Weatherford, Jack (2004). Genghis Khan and the Making of the Modern World. New York: Crown Publishing Group. ISBN .

Konuyla ilgili yayınlar

Asimov, M.S. (1998), History of civilizations of Central Asia Volume IV The age of achievement: A.D. 750 to the end of the fifteenth century Part One The historical, social and economic setting, UNESCO Publishing
Barfield, Thomas (1989), The Perilous Frontier: Nomadic Empires and China, Basil Blackwell
Beckwith, Christopher I. (2009), Empires of the Silk Road: A History of Central Eurasia from the Bronze Age to the Present, Princeton University Press, ISBN
(2005), The Empire of the Qara Khitai in Eurasian History: Between China and the Islamic World, Cambridge Studies in Islamic Civilization, Cambridge, England: Cambridge University Press, ISBN
Bregel, Yuri (2003), An Historical Atlas of Central Asia, Brill
(1999), The Cambridge Illustrated History of China, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN
Ebrey, Patricia Buckley; Walthall, Anne; Palais, James B. (2006), East Asia: A Cultural, Social, and Political History, Boston: Houghton Mifflin, ISBN
Golden, Peter B. (1992), An Introduction to the History of the Turkic Peoples: Ethnogenesis and State-Formation in Medieval and Early Modern Eurasia and the Middle East, OTTO HARRASSOWITZ · WIESBADEN
Jackson, Peter (2005), The Mongols and the West, Pearson Education Limited
Millward, James (2009), Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang, Columbia University Press
Needham, Joseph (1986), Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic, Cambridge University Press, ISBN
Sinor, Denis (1990), The Cambridge History of Early Inner Asia, Volume 1, Cambridge University Press
Standen, Naomi (2007), Unbounded Loyalty Frontier Crossings in Liao China, University of Hawai'i Press
Twitchett, Denis (2009), The Cambridge History of China Volume 5 The Sung dynasty and its Predecessors, 907-1279, Cambridge University Press
Wilkinson, Endymion (2015). Chinese History: A New Manual, 4th edition. Cambridge, MA: Harvard University Asia Center distributed by Harvard University Press. ISBN .

[FOOTNOTETwitchett1994329-1] Twitchett 1994, s. 329.

[FOOTNOTETwitchett1994330-2] Twitchett 1994, s. 330.

[FOOTNOTETwitchett1994331-3] Twitchett 1994, s. 331.

[FOOTNOTEMay201841-4] May 2018, s. 41.

[FOOTNOTETwitchett1994333-5] Twitchett 1994, s. 333.

[ditches-6] Lindsey Stephen Pow (27 Eylül 2012). Deep Ditches and Well-built Walls: A Reappraisal of the Mongol Withdrawal from Europe in 1242 (PDF) (MA thesis). University of Calgary. doi:10.11575/PRISM/25533. 3 Ocak 2023 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 10 Şubat 2021.

[FOOTNOTEMorgan198655-7] Morgan 1986, s. 55.

[FOOTNOTERatchnevsky199117–18-8] Ratchnevsky 1991, s. 17–18.

[FOOTNOTEMan200470Biran201233Atwood200497May201822Jackson201763-9] Man 2004, s. 70; Biran 2012, s. 33; Atwood 2004, s. 97; May 2018, s. 22; Jackson 2017, s. 63.

[FOOTNOTERatchnevsky199119-10] Ratchnevsky 1991, s. 19.

[FOOTNOTERatchnevsky199121–22Broadbridge201850–51-11] Ratchnevsky 1991, ss. 21–22; Broadbridge 2018, ss. 50–51.

[FOOTNOTEMote2003415-416-12] Mote 2003, s. 415-416.

[FOOTNOTEMote2003419-13] Mote 2003, s. 419.

[FOOTNOTETwitchett1994335-14] Twitchett 1994, s. 335.

[FOOTNOTEAtwood2004259-15] Atwood 2004, s. 259.

[FOOTNOTESverdrup201742-16] Sverdrup 2017, s. 42.

[FOOTNOTESverdrup201743-17] Sverdrup 2017, s. 43.

[FOOTNOTESverdrup201746-18] Sverdrup 2017, s. 46.

[FOOTNOTESverdrup201747-19] Sverdrup 2017, s. 47.

[FOOTNOTERatchnevsky199144–47-20] Ratchnevsky 1991, s. 44–47.

[FOOTNOTESverdrup201749-21] Sverdrup 2017, s. 49.

[FOOTNOTERatchnevsky199149–50May201832-22] Ratchnevsky 1991, ss. 49–50; May 2018, s. 32.

[FOOTNOTERatchnevsky199149–50-23] Ratchnevsky 1991, ss. 49–50.

[FOOTNOTERatchnevsky199149–50May201832FitzhughRossabiHoneychurch2009101-24] Ratchnevsky 1991, ss. 49–50; May 2018, s. 32; Fitzhugh, Rossabi & Honeychurch 2009, s. 101.

[FOOTNOTESverdrup201751-25] Sverdrup 2017, s. 51.

[FOOTNOTESverdrup201752-26] Sverdrup 2017, s. 52.

[FOOTNOTESverdrup201756-27] Sverdrup 2017, s. 56.

[FOOTNOTESverdrup201757-28] Sverdrup 2017, s. 57.

[FOOTNOTESverdrup201778-29] Sverdrup 2017, s. 78.

[FOOTNOTEMay201856-30] May 2018, s. 56.

[FOOTNOTECleaves1955397Man201497Biran201238Weatherford200458-31] Cleaves 1955, s. 397; Man 2014, s. 97; Biran 2012, s. 38; Weatherford 2004, s. 58.

[FOOTNOTESverdrup201779-32] Sverdrup 2017, s. 79.

[FOOTNOTESverdrup201783-33] Sverdrup 2017, s. 83.

[FOOTNOTESverdrup201784-34] Sverdrup 2017, s. 84.

[FOOTNOTESverdrup201785-35] Sverdrup 2017, s. 85.

[FOOTNOTEMay201860-36] May 2018, s. 60.

[FOOTNOTESverdrup201787-37] Sverdrup 2017, s. 87.

[FOOTNOTEPeers201529-38] Peers 2015, s. 29.