Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Dilbilgisi ya da gramer (Grekçe: γραμματική, grammatiki), bir dilin ses, biçim ve cümle yapısını inceleyip, kurallarını saptayan bilim dalı. Bir dili seslerinden cümlelere kadar, içerdiği bütün dil birliklerini, geniş bir şekilde anlam ve görevlerini kapsayacak şekilde inceler ve sözcüklerden anlam üretmeyi sağlar. Dilbilgisi kuralları, bir grup tarafından hazırlanmayıp, o dili kullanan insanların zaman içinde gerekli kuralları yaratmaları veya var olan kuralları dilin gelişimine göre değiştirmeleri sonucu oluşur. Bir dili veya bir dilin değişkesini akıcı olarak konuşanlar bu kuralları içselleştirmişlerdir.
Dilbilgisi incelediği dil unsurlarına göre kendi içinde bölümlere ayrılır. Dilin seslerini inceleyen kısmına ses bilgisi (fonetik), yapı yönünden kelime ve şekilleri konu edinen kısmına şekil bilgisi (morfoloji veya sarf), kelime ve şekillerin çıkış yerlerini, yani menşelerini araştıran kısmına menşe veya (etimoloji), kelime ve şekillerin aralarındaki münasebetler ile cümleleri inceleyen dalına ise veya söz dizimi, sentaks veya nahv, dilin anlam oluşturma mekanizmalarını inceleyen kısmına semantik denmektedir. Dil ancak bu saydığı unsurlarla tamamlandığı gibi, dilbilgisi de bu unsurlardan oluşmaktadır. Bu bölümlerin hemen hepsi dilbilgisi içinde ayrı ayrı incelenmelerine rağmen, birbirlerinden kesin çizgilerle ayrılmazlar ve her zaman birbirlerine karışırlar. Bu yüzden dilbilgisi, bir dili bütün cepheleriyle bir bütün olarak ele alıp incer.
İnsanoğlu tarihi akış içinde, zamanla biriken bilgiler sayesinde hemen her şeyi inceleme ve araştırma konusu yapmış, dillerin sırrını çözmeye çalışmış ve böylece yeni bir bilim dalı ortaya çıkarmıştır. Dillerin incelenmesi, Eski Yunan ve Hintlerden başlayarak dillerin bağlı olduğu kuralla saptanmaya çalışılmış ve bu kuralların ortaya çıkardığı bilgiye de gramer bilgisi denmiştir. Buna paralel olarak her dilin sözcük dağarcığı toplanarak sözlükler ortaya çıkmıştır. Gramer sayesinde dillerin doğru okunup yazılması gerçekleşmiştir.
Tarihçe
Dilbilgisi çok eski bilimlerdendir. Grekçeden, Latinceye, oradan diğer dillere yayılmıştır. En eski gramercilerin Hintler olduğu bilinir. MÖ 1. yüzyılda batıda dilbilgisinin kurucusu Aristoteles kabul edilir. Aristo, grameri, mantığın aynası haline getirmiştir. Dionysos MÖ 1. yüzyılda Dilbilgisi Sanatı adıyla ilk dilbilgisi kitabını yazmıştır. MS 4. asırda 'un yazdığı dilbilgisi kitabı, batıda yıllarca okutulmuştur. Bunların dışında İskenderiye dil okulunun gramer ve sözlük konularında önemli yer tuttuğu görülür. İslami devirde görülen dilbilgisi çalışmaları daha çok bu okulu örnek almıştır. Emevilerden itibaren İslam dünyasında pek çok gramer kitabı ve sözlük yazılmıştır.Türkiye'de 1858 yılında rüşdiyelerin açılması ile dilbilgisi okutulmaya başlanır.
18. yüzyıla kadar filozofların elinde kalan dil, onlar tarafından şekilci mantığın sözdeki şekli olarak yorumlandığı gibi, düşüncenin de değişmez kanunlarına bağlılığı şeklinde değerlendirilmiştir. Böylece dilbilgisi yalnız gramerin değil, aklın da temsilcisi olmuştur. Fakat 19. yüzyıldan sonra dilin apayrı bir kurum olduğu, kendi kanunlarına bağlı, canlılığa sahip bulunduğu fikri ortaya çıkmıştır. Yine bu dönemde diller arasındaki akrabalıklar saptanırken, dillerin ayrı aileler oluşturduğu keşfedilmiştir. Böylece dilleri inceleyen, karşılaştırmalı dilbilgisi ortaya çıkmıştır. Ayrıca dilbilgisinin; bir dilin tarihini ve zaman içindeki değişme ve gelişmesini inceleyen tarihi dilbilgisinin yanında, bir dilin veya lehçenin belirli bir zamandaki durumunu konu edinen tasviri dilbilgisi gibi çeşitleri vardır. Bunun yanında bütün dilleri karşılaştırarak, sınıflara ayıran, onların iç ve dış kanunlarını araştıran bilim dalına da genel dil bilimi denmektedir. Ayrıca dillerle uğraşan ve bir dil üzerinde araştırmalar yapan dil bilginine de dilbilimci adı verilmektedir.
Türkçe ilk dilbilgisi kitabı, bugün elde bulunmayan Kaşgarlı Mahmud'un 11. asırda yazdığı adlı eseridir. 'ın Arap diliyle, Arapça dilbilgisi yöntemine göre düzenlenmiş eseri Kitabü'l-İdrak li-Lisani'l-Etrak (yazılışı 1312 baskı 1931) ilk Türk dilbilgisidir. Osmanlı Türkçesinde yazılmış ilk dilbilgisi kitabı ise; Bergamalı Kadri'nin (1530) adlı eseridir.
19. yüzyıla kadar bütün dilbilgisi kitaplarında Arap dilbilgisi yöntemi izlenmiştir. Türk dilinin yapısı, kaideleri bu usule göre tespit edilmiştir. Kimisinde Arap, kimisinde Fransız dilbilgisi yöntemine uyularak yazılan, Osmanlıcanın yapısını anlatan eserler şunlardır:
- Ahmed Cevdet ve Fuad paşaların Medhal-i Kavaid (1851),
- Kavaid-i Osmaniye (1865),
- Kavaid-i Türkiye (1875),
- Abdullah Ramiz Paşanın Lisan-ı Osmani'nin Kavaidini Havi Emsile-i Türki (1866),
- Ali Nazmi'nin Lisan-ı Osmani (1880),
- Selim Sabit'in Nahv-ı Osmani (1881),
- Abdurrahman Fevzi'nin Mikyasül-Lisan Kırtasü'l-Beyan (1881),
- Manastırlı Rıfat'ın Külliyat-ı Kavaid-i Osmaniye (1885),
- Şemseddin Sami'nin Nev-Usul Sarf-ı Türki (1892),
- Necib asım'ın Osmanlı Sarfı (1894).
Fransız dilinin yöntemini uygulayan yazarlar ve eserleri:
- Şeyh Vasfi, Mufassal Yeni Sarf-ı Osmani (1901),
- Mufassal Nahv-ı Osmani (1901);
- Hüseyin Cahid Türkçe Sarf u Nahv (1908);
- Ahmed Cevad, Lisan-ı Osmani (1912);
- Anton Tıngır; Türk Dilinin Sarf-ı Tahlisi.
Meşrutiyet döneminde Tedkikat-ı Lisaniye Encümeni tarafından Maarif Nezaretince Sarf ve Nahv-ı Türki (1930) yayınlanmıştır.
Cumhuriyet döneminde kurulan Dil Encümeni (1928) abece ve dilbilgisi hakkında da iki rapor hazırlamış; 1928'de Latin harfleri TBMM'de kabul edilmiş, bir süre sonra da 1932'de Türk Dili Tedkik Cemiyeti kurulmuştur. Daha sonra ortaöğretimde kullanılacak dilbilgisi kitabını Tahsin Banguoğlu hazırlamıştır (1940). Bu tarihten sonra dilbilgisi çalışmaları iki kolda gelişir. İlk ve ortaöğretimde kullanılmak üzere yazılan dilbilgisi kitapları ile Türkçenin ana grameri vasfında ilim dilbilgileri ve monogrofiler (T.N. Gencan, K. Demiray, A.C. Emre ve Prof. Dr. M. Ergin gibi...) Ayrıca Prof. Dr. Faruk K. Timurtaş, tarihi Türkiye Türkçesi ile ilgili olarak Eski Türkiye Türkçesi ile Osmanlı Türkçesi Grameri III, adlı eserlerini bu dönemde vermiştir.
Avrupa'da Türk dili ve dilbilgisi üzerindeki çalışmaların tarihi çok eskidir. Alman H. Megiser'in (1612) eseri, yazarı bilinmeyen İbrahim Müteferrika baskısı eser (1732) gibi Birinci Dünya Savaşından sonra Türklere karşı duyulan ilgiyle Avrupa üniversitelerinde doğu dilleri ve Türk dili bölümleri açıldı ve pek çok Türkçe dilbilgisi kitapları yazıldı. J.W. Redhouse (1884), J. Deny (1912), J.Nemeth (1916), Ettore Rossi (1939), S.Topalina (1940), A.N.Koronov (1941), A.Tietze, S.G.Lisse (1943), Harbert Jansky (1943), Robert Godel (1945), N. Nitek (1945), Normon A. Mcquown (1946), Heinz Appenzeller (1948), P.H.Rühl (1949), L.Rosony (1960), G.L.Lewis (1967).
Türk dillerinin karşılaştırmalı dilbilgisi yazılmamış olmakla beraber bu alanda yerli ve yabancı birçok bilim insanı çalışmıştır. W.Radloff (1882-1883), A.Cevad Emre (Türk Lehçeleri Mukayeseli Grameri 1949), N.K. Dimitriev (1956-1959, 1961, 1962) gibi.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
Dış bağlantılar
- Dil derneği 17 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- TDK25 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Dilbilgisi ya da gramer Grekce grammatikh grammatiki bir dilin ses bicim ve cumle yapisini inceleyip kurallarini saptayan bilim dali Bir dili seslerinden cumlelere kadar icerdigi butun dil birliklerini genis bir sekilde anlam ve gorevlerini kapsayacak sekilde inceler ve sozcuklerden anlam uretmeyi saglar Dilbilgisi kurallari bir grup tarafindan hazirlanmayip o dili kullanan insanlarin zaman icinde gerekli kurallari yaratmalari veya var olan kurallari dilin gelisimine gore degistirmeleri sonucu olusur Bir dili veya bir dilin degiskesini akici olarak konusanlar bu kurallari icsellestirmislerdir Dilbilgisi inceledigi dil unsurlarina gore kendi icinde bolumlere ayrilir Dilin seslerini inceleyen kismina ses bilgisi fonetik yapi yonunden kelime ve sekilleri konu edinen kismina sekil bilgisi morfoloji veya sarf kelime ve sekillerin cikis yerlerini yani menselerini arastiran kismina mense veya etimoloji kelime ve sekillerin aralarindaki munasebetler ile cumleleri inceleyen dalina ise veya soz dizimi sentaks veya nahv dilin anlam olusturma mekanizmalarini inceleyen kismina semantik denmektedir Dil ancak bu saydigi unsurlarla tamamlandigi gibi dilbilgisi de bu unsurlardan olusmaktadir Bu bolumlerin hemen hepsi dilbilgisi icinde ayri ayri incelenmelerine ragmen birbirlerinden kesin cizgilerle ayrilmazlar ve her zaman birbirlerine karisirlar Bu yuzden dilbilgisi bir dili butun cepheleriyle bir butun olarak ele alip incer Insanoglu tarihi akis icinde zamanla biriken bilgiler sayesinde hemen her seyi inceleme ve arastirma konusu yapmis dillerin sirrini cozmeye calismis ve boylece yeni bir bilim dali ortaya cikarmistir Dillerin incelenmesi Eski Yunan ve Hintlerden baslayarak dillerin bagli oldugu kuralla saptanmaya calisilmis ve bu kurallarin ortaya cikardigi bilgiye de gramer bilgisi denmistir Buna paralel olarak her dilin sozcuk dagarcigi toplanarak sozlukler ortaya cikmistir Gramer sayesinde dillerin dogru okunup yazilmasi gerceklesmistir TarihceDilbilgisi cok eski bilimlerdendir Grekceden Latinceye oradan diger dillere yayilmistir En eski gramercilerin Hintler oldugu bilinir MO 1 yuzyilda batida dilbilgisinin kurucusu Aristoteles kabul edilir Aristo grameri mantigin aynasi haline getirmistir Dionysos MO 1 yuzyilda Dilbilgisi Sanati adiyla ilk dilbilgisi kitabini yazmistir MS 4 asirda un yazdigi dilbilgisi kitabi batida yillarca okutulmustur Bunlarin disinda Iskenderiye dil okulunun gramer ve sozluk konularinda onemli yer tuttugu gorulur Islami devirde gorulen dilbilgisi calismalari daha cok bu okulu ornek almistir Emevilerden itibaren Islam dunyasinda pek cok gramer kitabi ve sozluk yazilmistir Turkiye de 1858 yilinda rusdiyelerin acilmasi ile dilbilgisi okutulmaya baslanir 18 yuzyila kadar filozoflarin elinde kalan dil onlar tarafindan sekilci mantigin sozdeki sekli olarak yorumlandigi gibi dusuncenin de degismez kanunlarina bagliligi seklinde degerlendirilmistir Boylece dilbilgisi yalniz gramerin degil aklin da temsilcisi olmustur Fakat 19 yuzyildan sonra dilin apayri bir kurum oldugu kendi kanunlarina bagli canliliga sahip bulundugu fikri ortaya cikmistir Yine bu donemde diller arasindaki akrabaliklar saptanirken dillerin ayri aileler olusturdugu kesfedilmistir Boylece dilleri inceleyen karsilastirmali dilbilgisi ortaya cikmistir Ayrica dilbilgisinin bir dilin tarihini ve zaman icindeki degisme ve gelismesini inceleyen tarihi dilbilgisinin yaninda bir dilin veya lehcenin belirli bir zamandaki durumunu konu edinen tasviri dilbilgisi gibi cesitleri vardir Bunun yaninda butun dilleri karsilastirarak siniflara ayiran onlarin ic ve dis kanunlarini arastiran bilim dalina da genel dil bilimi denmektedir Ayrica dillerle ugrasan ve bir dil uzerinde arastirmalar yapan dil bilginine de dilbilimci adi verilmektedir Turkce ilk dilbilgisi kitabi bugun elde bulunmayan Kasgarli Mahmud un 11 asirda yazdigi adli eseridir in Arap diliyle Arapca dilbilgisi yontemine gore duzenlenmis eseri Kitabu l Idrak li Lisani l Etrak yazilisi 1312 baski 1931 ilk Turk dilbilgisidir Osmanli Turkcesinde yazilmis ilk dilbilgisi kitabi ise Bergamali Kadri nin 1530 adli eseridir 19 yuzyila kadar butun dilbilgisi kitaplarinda Arap dilbilgisi yontemi izlenmistir Turk dilinin yapisi kaideleri bu usule gore tespit edilmistir Kimisinde Arap kimisinde Fransiz dilbilgisi yontemine uyularak yazilan Osmanlicanin yapisini anlatan eserler sunlardir Ahmed Cevdet ve Fuad pasalarin Medhal i Kavaid 1851 Kavaid i Osmaniye 1865 Kavaid i Turkiye 1875 Abdullah Ramiz Pasanin Lisan i Osmani nin Kavaidini Havi Emsile i Turki 1866 Ali Nazmi nin Lisan i Osmani 1880 Selim Sabit in Nahv i Osmani 1881 Abdurrahman Fevzi nin Mikyasul Lisan Kirtasu l Beyan 1881 Manastirli Rifat in Kulliyat i Kavaid i Osmaniye 1885 Semseddin Sami nin Nev Usul Sarf i Turki 1892 Necib asim in Osmanli Sarfi 1894 Fransiz dilinin yontemini uygulayan yazarlar ve eserleri Seyh Vasfi Mufassal Yeni Sarf i Osmani 1901 Mufassal Nahv i Osmani 1901 Huseyin Cahid Turkce Sarf u Nahv 1908 Ahmed Cevad Lisan i Osmani 1912 Anton Tingir Turk Dilinin Sarf i Tahlisi Mesrutiyet doneminde Tedkikat i Lisaniye Encumeni tarafindan Maarif Nezaretince Sarf ve Nahv i Turki 1930 yayinlanmistir Cumhuriyet doneminde kurulan Dil Encumeni 1928 abece ve dilbilgisi hakkinda da iki rapor hazirlamis 1928 de Latin harfleri TBMM de kabul edilmis bir sure sonra da 1932 de Turk Dili Tedkik Cemiyeti kurulmustur Daha sonra ortaogretimde kullanilacak dilbilgisi kitabini Tahsin Banguoglu hazirlamistir 1940 Bu tarihten sonra dilbilgisi calismalari iki kolda gelisir Ilk ve ortaogretimde kullanilmak uzere yazilan dilbilgisi kitaplari ile Turkcenin ana grameri vasfinda ilim dilbilgileri ve monogrofiler T N Gencan K Demiray A C Emre ve Prof Dr M Ergin gibi Ayrica Prof Dr Faruk K Timurtas tarihi Turkiye Turkcesi ile ilgili olarak Eski Turkiye Turkcesi ile Osmanli Turkcesi Grameri III adli eserlerini bu donemde vermistir Avrupa da Turk dili ve dilbilgisi uzerindeki calismalarin tarihi cok eskidir Alman H Megiser in 1612 eseri yazari bilinmeyen Ibrahim Muteferrika baskisi eser 1732 gibi Birinci Dunya Savasindan sonra Turklere karsi duyulan ilgiyle Avrupa universitelerinde dogu dilleri ve Turk dili bolumleri acildi ve pek cok Turkce dilbilgisi kitaplari yazildi J W Redhouse 1884 J Deny 1912 J Nemeth 1916 Ettore Rossi 1939 S Topalina 1940 A N Koronov 1941 A Tietze S G Lisse 1943 Harbert Jansky 1943 Robert Godel 1945 N Nitek 1945 Normon A Mcquown 1946 Heinz Appenzeller 1948 P H Ruhl 1949 L Rosony 1960 G L Lewis 1967 Turk dillerinin karsilastirmali dilbilgisi yazilmamis olmakla beraber bu alanda yerli ve yabanci bircok bilim insani calismistir W Radloff 1882 1883 A Cevad Emre Turk Lehceleri Mukayeseli Grameri 1949 N K Dimitriev 1956 1959 1961 1962 gibi Ayrica bakinizDilbilim DilbilgisellikKaynakcaDis baglantilarDil dernegi 17 Mayis 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde TDK25 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde