Emir Bayındır Kümbeti

Emir Bayındır Kümbeti ya da Parmaklıklı Kümbet, Akkoyunlu beylerinden Emîr Bayındır bin Rüstem'in defnedildiği Ahlat'taki kümbettir. Kitâbesine göre, Ekim ya da Kasım 1481'de ölen Bayındır'ın eşi Şah Selime Hatun tarafından yaptırıldı. Bayındır'ın Aralık 1488 ya da Ocak 1489'da ölen oğlu Muhammed'in naaşı da buraya defnedildi. İnşa edildiği dönemde yapı, mescit ve zaviye ile birlikte bir külliyenin parçası niteliğindeydi. Mimarı bilinmemekle birlikte, külliyedeki mescidin mimarı Baba Can'ın aynı zamanda kümbetin mimarı olduğuna dair görüşler vardır.

Emir Bayındır Kümbeti

Emir Bayındır Kümbeti'nin güneybatıya bakan kısmından bir görünüm (Eylül 2022)
Diğer ad(lar)	Parmaklıklı Kümbet
Genel bilgiler
Tür	Kümbet
Mimari tarz
Konum	Ahlat, Türkiye
Koordinatlar	38°44′50″K 42°27′32″D / 38.74722°K 42.45889°D / 38.74722; 42.45889
Tamamlanma	1480'ler
Yenileme	1965 · 1971 · 1986 · 2005
Sahip	Vakıflar Genel Müdürlüğü
Yükseklik	Çatı: 9,87 m Âlem: 10,30 m
Ölçüler
Çap	Ziyaret kısmı (iç): 4,7 m
Diğer ölçüler	Kaide: 6,23 × 6,32 × 6,36 × 6,49 m
Teknik ayrıntılar
Yapı sistemi	Kâgir
Malzeme	Taş
Kat sayısı	2
Zemin alanı	Mezar odası: 23 m^2 Ziyaret kısmı: 17,45 m^2
Tasarım ve inşaat
Mimar(lar)	Baba Can (iddia)

1965 ve 1971'de Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından restore edilen yapı, Gayrimenkul Eski Eserler Anıtlar Yüksek Kurulu tarafından 1981'de tescillendi. 1986'da kümbetin çevre duvarları yapıldı. Diyarbakır Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulunun 1993 tarihli Ahlat Koruma Amaçlı İmar Planı kapsamında oluşturulan sit alanına dahil edildi. Aynı kurulun 1997'teki kararıyla I. derecede sit alanları içerisinde kaldı. 2005'te Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından bir kez daha restore edildi.

Kesme taşla inşa edilen kâgir bir yapı olup zemine gömülü mezar odası ile üstündeki ziyaret kısmı olmak üzere iki katlıdır. Kare planlı mezar odasının zeminin üstünde kalan kısmının köşeleri, iki yöne bakan üçgenler oluşturacak şekilde pahlanarak bir onikigene dönüştürülmüştür. Bu bölümün üzerinde yükselen silindir şeklindeki ziyaret kısmının doğu, batı ve güneye bakan bölümü açık; kalan bölümü ise kapalıdır. Kapalı bölümün ortasında, kuzeydoğuya bakan ve çift yönlü taş bir merdivenle ulaşılan ve süslemelerle bir taçkapı hâlini alan giriş açıklığı bulunur. Gövdenin açık bölümündeki parapetin üstünde, sütun ve pilasterler sıralanır. Parapet kısmı, nişlerle süslenmiştir. Gövdenin üst kısmında, yapıyı çevreleyen bordürlerin birinde kitâbesi yer alır. Yapıyıyı örten çatı ise koni şeklindedir. Dairesel planlı ziyaret kısmının üzeri, iç kısımda bir kubbe şeklindedir. Mekânın kıble yönünde mihrap nişi konumlanır. Yapının kuzeydoğuya bakan kısmınan başlayan ve güneydoğusunda devam eden merdivenle ulaşılan kare planlı mezar odasında üç mezar konumlanır. Zemini toprak olan mekân, beşik tonozla örtülüdür.

Tarihi

Austen Henry Layard'ın 1859 tarihli Discoveries in the Ruins of Nineveh and Babylon (soldaki) ile Paul Müller-Simonis'in 1897 tarihli Vom Kaukasus zum Persischen Meerbusen adlı eserlerinde yer alan kümbetin tasvirleri

Kitâbesine göre, Ekim ya da Kasım 1481'de ölen Akkoyunlu beylerinden Emîr Bayındır bin Rüstem'in naaşının defnedilmesi amacıyla, eşi Şah Selime Hatun tarafından yaptırıldı. Bayındır'ın Aralık 1488 ya da Ocak 1489'da ölen oğlu Muhammed'in naaşı da buraya defnedildi. Bayındır'ın babası Rüstem'in de bu kümbete defnedildiğine dair rivayetler olsa da kümbetteki üç mezardan tekinin kime ait olduğuna dair bir bilgi yoktur. İnşa edildiği dönemde yapı, mescit ve zaviye ile birlikte bir külliyenin parçası niteliğindeydi.

1932'de yayımlanan Ahlat Kitabeleri adlı eserinde Abdürrahim Şerif Beygu, kümbetin kuzeyinde konumlanan Emir Bayındır Mescidi'nin kitâbesinde yazan "Amel Baba Han" ifadesinden yola çıkarak kendisinin mescidin yanı sıra kümbetin de mimarı olduğunu yazar. Sanat tarihçisi Zeki Sönmez'e göre, "sade görünüşlü" mescidin aksine "oldukça hareketli bir cephe anlayışına ve süslemeye sahip" kümbetin, aynı mimara ait olduğu "ilk bakışta mümkün görünmeyebilir". Sönmez, mescidin yakınlarındaki Ahlat Ulu Camii'nin varlığından ötürü Emir Bayındır Mescidi'nin zaviye işlevi verilmiş sade bir yapı olarak inşa edilmiş olma ihtimaline değinir., ve 'nin 1963 tarihli İstoriya Arhitekturı Azerbaycana adlı eserinde, Bakü'deki Şirvanşahlar Sarayı'nın bölümünün üslup ve inşa zamanını kümbetinkiyle karşılaştırılarak Baba Can'ın Azerbaycan'dan gelmiş olabileceğinden bahsedilir.Oktay Aslanapa da bu görüşü benimser. Sönmez, "özellikle mezar ve türbe mimarisinde çok değişik türde örnekler vermiş bir yapı geleneğinin devam ettiği" sırada, başka bir yerden gelen bir mimara Ahlat'ta iş verilme olasılığının "oldukça güç" olduğunu ve Baba Can'ı "Ahlatlı bir sanatçı sayıp, mezartaşı ustalığından mimariye geçtiğini kabullenmenin daha doğru olacağı"nı ifade eder.Ahlat Selçuklu Mezarlığı'ndaki Nisan ya da Mayıs 1481 tarihli ve sanatçı olarak Baba Can'ın imzasının bulunduğu bir mezartaşında, bu kişinin babasının adının Toman olduğu yazar.

Kümbet ile mescitten bir görünüm (1913 öncesi)

1932'de, kümbetin alt katındaki Bayındır'ın kabrinin yıkık olduğunu kaydedilmişti. Yapı, 1965 ve 1971'de Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından restore edildi. 1965'teki restorasyona dair belgede, kümbetin ziyaret bölümündeki girişe beşer basamaklı çift yönlü bir merdivenle çıkıldığı belirtilirken günümüzdeki merdiven bir yönde altı, diğer yönde ise dört basamaktan ibarettir. Bu değişiklik, 1965'ten sonraki bir dönemde gerçekleştirilmişti. 1970'te, yapının tepesindeki âlemin daha önceki fotoğraflarda yer almadığı kaydedilmişti. 1913'te erişilemediği notu düşülen mezar odasına, erilerleyen dönemde erişimi sağlayan bir merdiven inşa edildi.

Gayrimenkul Eski Eserler Anıtlar Yüksek Kurulunun 23 Temmuz 1981 tarih ve A-3017 sayılı kararıyla yapı tescillendi. 31 Ocak 1986 tarih ve 1818 tarihli Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu kararıyla bu statü güncellendi. Ankara Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulunun 4 Temmuz 1986 tarih ve 1007 numaralı kararıyla kümbet ve mescidin çevre duvarları yapıldı. Diyarbakır Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulunun 14 Mayıs 1993 tarih ve 1249 sayılı kararı gereğince hazırlanan Ahlat Koruma Amaçlı İmar Planı kapsamınca oluşturulan sit alanına dahil edildi. Aynı kurulun, sit alanı sınırları yeniden belirleyen 14 Mart 1997 tarih ve 1945 sayılı kararıyla I. derecede sit alanları içerisinde kaldı.

2002'de, kümbetin ziyaret kısmına ulaşan merdivenin yerinde olmadığı kaydedilmişti. 2005'te Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından bir kez daha restore edildi. 9 Haziran 2006 tarih ve 11 sayılı Van Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu kararında, "yapılan onarımın özenle gerçekleştirilmese de, bu müdahalelerin basit onarım kapsamında olmasından ötürü ve yapının mimari bütünlüğüne ciddi bir zarar vermediği göz önünde bulundurularak uygulamanın bu hâliyle kabulüne ve basit onarım çalışmaları da dahil ilerleyen dönemde yapılacak tüm uygulamaların, yapının tarihî dokusuna uygun ve çok daha özenli yürütülmesi gerektiği" belirtiliyordu. Eser, Van Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğünün 16 Temmuz 2010 tarih ve 667 sayılı kararıyla bir kez daha korumaya alındı. Yapının günümüzde mülkiyeti, Vakıflar Genel Müdürlüğüne aittir.

Konumu ve mimarisi

Dış

 

Kümbetin kuzey ve kuzeybatı (üstteki, Eylül 2022) ile kuzeydoğuya bakan kısımlarından birer görünüm (Mayıs 2010)

Ahlat'ın İkikubbe Mahallesi'nde, Ovakışla Yolu üzerinde, Emir Bayındır Mescidi'nin 3,44 m güneyinde konumlanır.Kesme Ahlat taşıyla inşa edilen kâgir bir yapı olan kümbet, zemine gömülü mezar odası ile üstündeki ziyaret kısmı olmak üzere iki katlıdır.

Kare planlı mezar odasının zeminin üstünde kalan kısmının köşeleri, iki yöne bakan üçgenler oluşturacak şekilde pahlanarak onikigene dönüştürülmüştür. Ziyaret kısmı için kaide işlevi gören bu kısmın zemindeki kenar ölçüleri 6,23 × 6,32 × 6,36 × 6,49 m'dir. Kaidenin kuzeybatı, güneybatı ve güneydoğu duvarında; 15 cm genişlik ve 40 cm boyunda, dikdörtgen şeklindeki birer mazgal bulunur. Mazgallar, oyma tekniğiyle işlenen kemerli birer bordürle çevrelenir.

Kaideye oturan silindir şeklindeki gövdenin alt sınırını, kendisini çevreleyen bir etek silmesi oluşturur. 35 cm boyundaki silmenin alt kısmı iki sıralı zencerek, üst kısmı ise çift kavallı balıksırtı motiflerinden meydana gelir. Silmenin üst kotu 1,51 m olsa da, zemin kotunun cephelere göre değişmesinden ötürü bu kısmın zeminden yüksekliği de farklılık gösterir.

Gövdenin doğu, batı ve güneye bakan bölümü açık; kalan bölümü ise kapalıdır. Kapalı bölümün ortasında, kuzeydoğuya bakan ve sonradan eklenen lokmalı demir parmaklıklı bir kapının olduğu giriş açıklığı bulunur. Sağda altı, solda ise dört basamaklı olmak üzere çift yönlü bir taş merdiven sonrasında, girişin önündeki, 0,8 m kotunda yer alan sahanlığa ulaşılır. Giriş açıklığının yukarısındaki dikdörtgen lento, palmet motiflerinin işlendiği bir bordürle çevrelenir. Bordürde, her birinin merkezinde birer adet sekiz kollu yıldızın olduğu, üç adet sekizgen şeklindeki geçmeli rozet bulunur. Lentonun yukarısındaki kavsarada, üç sıra hâlindeki mukarnas vardır. Mukarnasların tamamının yuvalarında, bordür süslemeleri küçük boyutlu olarak tekrarlanır. Giriş açıklığının iki yanında, etek silmesinin yukarısından başlayan ve kavsaraya kadar uzanan birer burmalı pilaster konumlanır. Girişi, kavsara ile pilasterlerin dışından ters U şeklinde çevreleyen bordürlerden en içteki altıgen ve altı kollu yıldız, bunun dışındaki ise rumi ve palmet motifleriyle süslüdür.

Girişin her iki yanında yer alan yarım yıldız planlı birer niş, alttan ve üsten birer sıra mukarnas ile sonrasındaki istiridye kabuğu motifiyle sonlanır. Nişlerin etrafını çevreleyen hasır örgü motifli birer bordür, giriş açıklığının üst kısmında da devam eder ve girişi çevreleyen dıştaki bordürün dışından birbiriyle birleşir. Bu üç bordürü en dıştan çevreleyen sonuncu bordür ise süslemesiz olup nişlerin olduğu kısımlarda 4,49; girişin olduğu kısımda ise 5,22 m kotuna kadar uzanır. Girişin sağındaki nişin sağında, aynı tasarıma sahip bir niş daha bulunur. Tüm bu süslemelerle bir taçkapı hâline gelen giriş kısmı için Sözen, buradaki süslemelerle yapının gövde bölümünde yer alan dolu ve boş bölümler arasında "belirli oranda uyum sağlanmaya çalışıldığı"nı belirtir.

 

Sütunlar ve altlarındaki nişler (Nisan 2019) ile güneydoğuya bakan pilaster ile çevresindeki süslemeler (Eylül 2022)

Gövdenin açık bölümünün boylamasına yaklaşık üçte biri kadarlık kısmı, yaklaşık 39 cm kalınlığındaki parapetten oluşur. Bu duvarın üstünde, her biri yaklaşık 1,08 m boyunda ve ortalama 44 cm çapında sekiz sütun ile gövdenin kapalı bölümünün duvarının her iki ucuna bitişik birer pilaster sıralanır. Parapete oturan sütun ve pilaster kaideleri, yukarı doğru boğumlu bir şekilde daralırken bu kaidelerin ortasında, çapraz geçme motifleriyle kaideyi çevreleyen birer bordür yer alır. Sütun kaidelerinin alt kotu ile başlıklarının üst kotları arasındaki mesafe, değişiklikler göstermekle birlikte 1,70 m civarındadır. İki ya da üç sıra mukarnaslı, yaklaşık 51 cm boyundaki sütun başlıklarının biçimleri ise birbirinden farklıdır. Bir istisna dışında, sütun ve pilasterler birbirine birer yuvarlak kemerle bağlanır. Her bir yuvarlak kemerin yüksekliği 22 cm civarındadır. Güneydoğuya bakan pilaster ile sonrasındaki sütun ise düz bir şekilde bağlanmakta olup bu alanda sivri kemer şeklinde bir kabartma oluşturulmuş ve içine bitkisel motiflerden oluşan bir rozet kabartması yerleştirilmiştir. Buradaki pilasterin kaidesinin hizasında, geçiş öğesi olarak rozet kabartmalı ve kapalı bölümden açık bölüme geçişte kullanılan bir köşe taşı bulunur. Yapı, Ahlat'taki diğer kümbetlerde görülmeyen sütunlu yapısından ötürü Parmaklıklı Kümbet olarak da adlandırılır.

Parapette, iç mekândaki mihrabın arkasına gelen kısım dışındaki tüm sütun ve pilasterlerin kaidelerinin altında birer niş yer alır. Yarım sekizgen planlı nişler; altta yalnızca mukarnas, üstte ise mukarnas sonrasındaki istiridye kabuğu motifiyle sonlanır. Her bir nişi çevreleyen ters "U" şeklindeki bordürler, örgü motifiyle süslüdür. Nişler ile bordürleri arasında kalan kısma ise bitkisel motifler oyulmuştur. Giriş ekseninin solunda kalan ve mihrabın arkasına denk gelen sütunun altında ise ters "U" şeklinde, silmeyle oluşturulan ve etek silmesinde sona eren bir bordür bulunur. Bu bordürün içinde, dörtlü örgü motifinin işlendiği ikinci bir bordür yer alır. İkinci bordür, sivri kemerli kör bir nişi çevreler. Nişin dikey orta ekseninde, tabanından kemer tepe noktasına kadar çift rumi bir palmet motifli bir kompozisyon yer alır. Rumilerden her iki yöne doğru çıkan kıvrım dal motifleri, daha küçük boyutlardaki palmet ve rumiler oluşturarak iç içe girmiş bir şekilde devam eder. Kemer ile bordür arasındaki kısım ise kıvrım dal motifleriyle süslenmiştir.

Giriş kısmındaki süslemesiz bordürün taçkapının yukarısında yer alan bölümünün yanlardaki bitiş noktalarından itibaren yapıyı, yaklaşık 16 cm yüksekliğindeki saadet düğümü motifli bir bordür çevreler. Bu bordürün yukarısından yapıyı dolanan ve her iki tarafından silme şeritlerle sıralanan 24 cm boyundaki bordürde ise, yapının Arapça kitâbesi yer alır. Kitâbenin celî sülüs üslubuyla, kabartma şeklinde işlenen metni şu şekildedir:

Metin بتأييد الله تعالى عز و جل المحافظة مرقد الامير الاعز الاكرم الاعدل و المحاضرة المشهد الملك الكبير الامجد الافضل الذى اشهر بين السلاطين بسيف الشوكة و اظهر اساليب السلطنة القوانين الامارة باسعاد لواء الحشمة و غلب علي اعدائه في زمان حياته بمعاون عساكره النصرة و رافع بروج الاجلال باشعة شعشعة الكواكب الاقبال بالمجالسة علي سرير الدولة المبارزة الملة و الدنيا و الذين بايندر بيك تغمده الله بغفرانه ابن المرحوم المغفور رستم طاب ثراه و جعل الجنة مثواه توفى في شهر رمضان المبارك سنه سته و ثمانين و ثمانمائه اللهم عطر روحه بسائر سمائم الجنة و نور مرقده بكرم انوار البهجة و الرضوان و على ابنه الامير الكبير العالم العادل غياث الدنيا و الدين ناصر الاسلام و المسلمين معين الضعفاء و المساكين الامير المرحوم المغفور السعيد الشهيد المحتاج الى رحمة الله تعالى و غفران محمد اقا بن المرحوم امير بايندر تغمده الله بغفران توفى فى شهر المحرم الحرام سنه أربع و تسعين و ثمانمائة فقد امرت ببنيان هذه العمارة الخاتون المعظمة المكرمة المتحذرة الستيرة الصالحة الحسيبة السيد(ة) مفخر خواتين العظام شاه سليمه خاتون بنت الامير المرحوم بهلول بيك عفى الله عن سيئاته و جرى فى اتمام هذه البناء الشريف في سنة سبع و تسعين و ثمانمائة

Çeviri yazı Bi'smi'llâhi'r-Rahmâni'r-Rahîm Sebebü hâzihi'l-'imâreti'ş-şerifeti'l- müeyyed el-müekkede bi-te'yîdi'llahi Te'âlâ 'azze ve celle el-muhâfazati merkade'l-emîr el-e'azz elekrem el-a'del ve'l-muhâdarati'l-meşhedi'l-melîki'l-kebîr el-emced el-efdal ellezî eşheru beyne's-selatin bi-seyfi'ş-Şevketi ve azhari esâlîbi's-saltanati ve'l-kavânîni'l emmâreti bi is'âdi livâi'l-haşmeti ve galebe alâ a'dâihi fî zemâni hayâtihî bi-mu'âvini a'sâkirihî'nnusreti ve râfi'i burûci'l-iclâli bi-eşi'ai şa'iş'ati'l-kevâkibi'l-ikbâli bi'l-mücâleseti a'lâ serîri'd-devleti el-mübârazi'l-milleti ve'd-dünyâ ve'd-din Bayındır Beg te'ammedehu'llâhü bi-gufrânihî ibnü'l-merhûm el-mağfûr Rüstem tâbe serâhü ve ce'ale'l-cennete mesvâhû tüvüffiye fî şehri Ramazâne'l-mübârek senate sittetin ve semânîne ve semânimie Allâhümme 'attır rûhahû bi-sâiri şemâimi'l-cenneti ve nevvir merkadehû bikeremi envâri'l-behceti ve'r-rıdvân ve'alâ ibnihi'l-emîri'l-kebîri'l-'âlimi'l-âdil gıyâsü'd-dünyâ ve'd-dîn nâsıru'l İslâm Ve'l-müslimîn mu'înü'd-du'afâi ve'l-mesâkîn el-Emîr el-merhûm el-mağfûr essa'îd eş-şehîd el-Muhtâc ilâ rahmeti'llâhi Tealâ ve gufrâni Muhammed Akâ bin el-merhûm Emîr Bayındır fegammedehu 'llâhü bi-gufrâni tüveffiye fî şehri'l-Muharremi'l-harâm sene erba'inve tis'îne ve semâni mie Fe-kad emerat bi-bünyâni hâzihi'l-'imâreti el-hâtûnü'l-mu'azzamatü'lmükerremetü'l-mütehazziretü's-setîretü s'salihâtü'l-hasîbetü's-seyyide (tü) mefharu havâtîni'l-'izam Şâh Selîme Hâtun Bintü'l-Emîr el-merhûm Behlûl Beg 'afa'llâhü 'an seyyitâihî ve cerâ fî itmâmihî Hâze'l-binâi'ş-şerîfî fî seneti seb'in ve tis'îne ve semâni mie

Anlamı Rahmân ve Rahîm olan Allah'ın adıyla. Azîz ve Celil olan Allah tarafından da teyit edilen bu mübarek yapı; askerlerinin yardımıyla yaşadığı dönemde düşmanlarını yenen, emirliğin haşmet sancağını kanunlar ve yönetim tarzı, kılıcının şevkiyle, ikbali yıldızlar gibi parlayan, yücelik burçlarını yücelten, dinin ve dünyanın savunucusu olarak tahtında oturmuş olan, sultanlar arasında en şöhretlisi ve faziletlisi, bağışlanmış, merhum Rüstem'in oğlu, akıbeti hoş, mekânı cennet olsun, sekiz yüz seksen altı yılı mübarek Ramazan ayında vefat eden Bayındır Bey'in kabrini hazırlayıp korumasını sağlamak amacıyla yapılmıştır. Allah'ım! Onun ruhunu cennet kokularıyla donat! Kabrini güzelliklerin, nurların keremiyle aydınlat! (Aynı şekilde) oğlu büyük emir, alim, adil, İslam ve Müslümanların, güçsüzlerin ve gariplerin yardımcısı, mutlu, şehit bağışlanmış, Allah'ın rahmetine muhtaç, merhum Emir Bayındır'ın (Allah onu bağışlasın) oğlu merhum Muhammed Aka'nın (kabrini de) ki o sekiz yüz doksan dört yılı Muharrem ayında vefat etmişti. Bu eserin yapımını, büyük hatunların övünç kaynağı, büyük, mükerrem, merhum Emir Behlül Bey'in kızı Şah Selime Hatun emretmiştir. Allah onun günahlarını bağışlasın. Bu çok şerefli binanın yapımı sekiz yüz doksan yedi yılında tamamlanmıştır.

Kitâbenin yukarısında, üç sıra hâlinde düzenlenen mukarnastan ibaret 55 cm boyundaki saçak silmesi yer alır. Yapıyı örten koni şeklindeki çatı, on bir sıra kesme taşla kaplı olup dışarıdan 48° eğimlidir. 3,55 m boyundaki çatı, 9,87 m kotunda sona erer. Damlalığı dışa taşma yapan çatının tepesinde yer alan topuz şeklindeki 43 cm uzunluğundaki taş âlemle yapının toplam boyu 10,30 m'ye ulaşır.

Yapının kuzeydoğuya bakan kısmının köşesindeki iki basamak ve sonrasındaki sahanlık ile güneydoğu cephe duvarına bitişik devam eden altı basamaklı "L" şeklindeki merdivenle, mezar odasına ulaşılır. Merdivenin çevresi, üzeri taş harpuşta ile kaplı, taş kaplamalı bir duvarla çevrelenir. Basamakların ardından, mezar odasının giriş sahanlığı bulunur. Odanın 80 cm yüksekliğindeki giriş boşluğunda, lokmalı demir parmaklıklı ve tek kanatlı bir kapı yer alır.

Abdüsselam Uluçam, yapının "Türk-İslam anıt mezar mimarisinde başka örneği bulunma[dığını] ... tasarım ve uygulamada bir ilki oluştur[duğunu], kendi içinde çözümlenememiş bazı problemleri de birlikte taşı[dığını] ... ölçü ve oranlardaki başarısızlıkların yanı sıra, seyir köşkü biçiminde gövdenin hafifletilmesi ve bezemeleri yapının kitlesel ağırlığı ve hantal görünüşünü ortadan kaldırama[dığını]" ifade eder. Bununla birlikte sütunlu kısmından ötürü yapının mimarisini İşhan Manastırı'nınkine benzetir. Hüseyinov, Bretanitski ve Selamzade; Şirvanşahlar Sarayı'nın bölümünün üslubunu kümbetinkiyle karşılaştırır. Divanhane ile olan benzerliğe katılmayan Orhan Cezmi Tuncer, kümbetin kendi türünü kendinde yarattığını, ancak "başarısız olduğu için bir daha uygulanmayan ilk ve son örnek" olduğunu yazar.

• Kümbet ile mescidin kuzeybatıdan görünümü (Eylül 2022)
• Çatının altından yapıyı çevreleyen bordürler ile altındaki kitâbeden bir görünüm (Eylül 2022)
• Sütun başlıkları ile üstündeki bordürlerden bir görünüm (Eylül 2022)
• Mihrabın arkasına denk gelen süsleme (Eylül 2022)

İç

Yaklaşık 4,7 m çapındaki dairesel planlı ve 17,45 m² zemin alanına sahip ziyaret kısmına, kümbetin kuzeydoğusundaki kapıdan giriş yapılır. 1,07 m kotundaki mekânın, kapalı kısmında 5,27 m kotuna kadar yükselen duvar ile döşemesi kesme taştandır. Mekânın üzeri, iç kısımda bir kubbe şeklindedir. Kubbenin kilit taşının alt kotu 7,62 m'dir. Mekânın kıble yönünde yer alan mihrap nişinin üst kısmı, iki sıra mukarnaslı kavsara ile yukarısındaki istiridye kabuğu ile süslenmiştir. Nişi çevreleyen örgü motifli bordür ise üst kısımda bir kaş kemer şeklini alır.

Yaklaşık 4,8 m kenar uzunluğuna ve 23 m² alana sahip kare planlı mezar odasının girişi güneydoğuya bakar. Zemini toprak olan mekânın kesme taşla inşa edilen duvarları yaklaşık 70-80 cm civarında değişir. Odanın kuzeybatı, güneybatı ve güneydoğu duvarlarındaki mazgallar, iç mekânda dört yönde genişletilerek 53 cm genişlik ve 176 cm boya ulaşır. Mekânın kuzeybatı ve güneydoğu duvarlarına bitişik yerleştirilen üç mezarın etrafı bordürle çevrilidir. Üç mezardan ikisi Bayındır ile oğlu Muhammed'e aitken üçüncü mezarın kime ait olduğu veya kimin nereye defnedildiğine dair bilgi yoktur. Odayı örten sivri beşik tonoz da kesme taştan olup üst kat döşemesiyle arasındaki 1,15 m'lik dolguyu Tuncer "gereksiz" olarak niteleyerek bu dolgunun yapıya çok yük bindirdiğini ifade eder.

• Ziyaret kısmını örten kubbe ile buradaki sütun başlıklarından bir görünüm (Eylül 2022)
• Sütunlar ile mihraptan bir görünüm (Eylül 2022)
• Mezar odasından bir görünüm (Eylül 2022)

Kültürel etkileri

Miniatürk'te sergilenen kümbet ile yanındaki Ahlat Selçuklu Mezarlığı'nın maketi (Ağustos 2022)

Kümbet, Ahlat'ın sembollerinden biridir. Mart 2017'de, kümbet ile yanındaki Selçuklu Mezarlığı'nın bir maketi, Miniatürk'te sergilenmeye başlandı.PTT tarafından 10 Ağustos 2017'de tedavüle çıkarılan Kültür Varlıklarımız-Bitlis adlı posta pulu serisindeki bir pulda, Emir Bayındır Kümbeti ile Mescidi'nin bir görseline yer verilmiştir.

Notlar

1. ^ Kitâbesindeki Ramazan 886 tarihi, miladi takvimde Ekim ya da Kasım 1481'e denk gelir.
2. ^ 1937'de yayımlanan Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri adlı eserinde İsmail Hakkı Uzunçarşılı, yapıyı hatalı olarak "Rüstem Bey'in oğlu Baysungur Bey Türbesi" olarak adlandırır.
3. ^ Kitâbesindeki Muharrem 894 tarihi, miladi takvimde Aralık 1488 ya da Ocak 1489'a denk gelir.
4. ^ Metindeki Rebiülevvel 886 tarihi, miladi takvimde Nisan ya da Mayıs 1481'e denk gelir.
5. ^ Beygu'nun 1932 tarihli eserindeki fotoğrafta âlem yoktur.

Kaynakça

Genel

• Beygu, Abdürrahim Şerif (1932). Ahlat Kitabeleri. İstanbul: Hamit Matbaası. ss. 77-78. 
• Bülbül, Süleyman (1995). Van Gölü Havzası Türbe ve Kümbetlerinde Mimari Süsleme (yüksek lisans). Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi. 
• Sözen, Metin (1981). Anadolu'da Akkoyunlu Mimarisi. İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayınları. 
• Tuncer, Osman Cezmi (1986). Anadolu Kümbetleri. 2. Ankara: Adalet Matbaası. 
• Türkiye'de Vakıf Abideler ve Eski Eserler. 2. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları. 1977. 

Özel

1. ^ Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1969). Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri (2 bas.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. s. 338. 
2. ^ ^{a b} Kafesoğlu, İbrahim (1949). "Ahlat ve çevresinde 1945'de yapılan tarîhî ve arkeolojik tetkik seyahati raporu". Tarih Dergisi. 1 (1): 167-200. 26 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2025. 
3. ^ Altun, Ara (1996). "Emîr Bayındır Mescidi ve Türbesi". TDV İslâm Ansiklopedisi. 11. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı. s. 125. ISBN . 18 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2025. 
4. ^ ^{a b} Sözen 1981, s. 163.
5. ^ ^{a b} Beygu 1932, s. 80.
6. ^ ^{a b c d e f g h i j k l m n o p q} Kuleli, Esin (2018). "Ahlat Emir Bayındır Kümbetinin mimari niteliği ve koruma sorunları üzerine bir çalışma". Restorasyon Yıllığı, 17. Vakıflar İstanbul 1. Bölge Müdürlüğü. ss. 6-23. ISSN 2146-3166. 
7. ^ ^{a b} Beygu 1932, ss. 77-78.
8. ^ ^{a b c} Sönmez, Zeki (1989). Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. s. 371. ISBN . 
9. ^ ^{a b} Çoruhlu, Yaşar (2010). "Şirvanşahlar Sarayı". TDV İslâm Ansiklopedisi. 39. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı. s. 213-214. ISBN . 1 Şubat 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2025. 
10. ^ ^{a b c} Tuncer 1986, s. 91.
11. ^ Çalış, Ercan (2019). "Ahlat Selçuklu Meydan Mezarlığında bulunan Babacan bin Toman imzalı bir mezar taşı". Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (18): 177-192. 
12. ^ Bülbül 1995, s. 65.
13. ^ ^{a b c} Önge, Yılmaz (1970). "Ahlat, Emir Bayındır Kümbeti ve "Mescidi". Önasya. 5 (59-60). Ankara. ss. 6-7. 
14. ^ Bachmann, Walter (1913). Kirchen und moscheen in Armenien und Kurdistan (Almanca). Leipzig: J. C. Hinrichs. s. 65. 
15. ^ ^{a b c} Tabak, Nermin (1972). Ahlat Türk Mimarisi. İstanbul: Doğan Kardeş. ss. 33-34. 
16. ^ ^{a b c d} "Emir Bayındır Kümbeti ve Camii - Bitlis". Türkiye Kültür Portalı. 15 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ocak 2025. 
17. ^ Işıkgör, Muhammed Sefa (2021). Bitlis İli Ahlat İlçesindeki Tarihi Mekânların Kültürel Peyzaj Analizi (yüksek lisans). Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı. s. 46. 
18. ^ Uluçam 2002, s. 205.
19. ^ ^{a b} "Bitlis-Ahlat-Emir Bayındır Kümbeti". 2003-2010 Restorasyonlarımız. 1. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü. 2011. ISBN . 
20. ^ Tuncer 1986, s. 87.
21. ^ Bekmez Yelen, Ayşegül (2023). "Van Gölü çevresindeki kadın türbeleri". Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi (13): 1561-1590. doi:10.51531/korkutataturkiyat.1394923. 
22. ^ Vakıflar 1977, s. 263.
23. ^ Bülbül 1995, s. 67.
24. ^ Bülbül 1995, ss. 65-66.
25. ^ ^{a b} Vakıflar 1977, s. 264.
26. ^ ^{a b} Bülbül 1995, s. 66.
27. ^ Tuncer 1986, ss. 89-90.
28. ^ Güneş, Burhanettin (2003). Van Gölü Havzası Türk Mimarisinde Yazı Sanatı (doktora). Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı. ss. 96-99. 
29. ^ Uluçam, Abdüsselam (2002). Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimarlığı: Bitlis. 2. Ankara: TC Kültür Bakanlığı Yayımlar Dairesi Başkanlığı Yayınları. s. 205. ISBN . 
30. ^ Vakıflar 1977, ss. 262-263.
31. ^ Çınar, Aynur (2022). "Ahlat kümbetlerinde "gülbezek" motifinin dinî sembolizm açısından değerlendirilmesi". Parlak, Murat Alper (Ed.). Tarihten Bugüne Kapılar Açan Şehir: Ahlat Uluslararası Sempozyumu. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı. s. 484. ISBN . 
32. ^ "Miniatürk'ün 132. Maketi yerini aldı". Millî Gazete. 14 Mart 2017. 20 Şubat 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
33. ^ Aycil, Serkan (Ağustos 2023). "Tescilli taşınmaz kültür varlıkları bağlamında Bitlis temalı filatelik materyaller". Ünsal, Fırat (Ed.). Uluslararası Tarih, Kültür, Dil ve Sanat Bağlamında Bitlis Sempozyumu. Bitlis. ISBN . 

Konuyla ilgili yayınlar

Wikimedia Commons'ta Emir Bayındır Kümbeti ile ilgili ortam dosyaları mevcuttur.

• Arık, M. Oluş (1967). "Erken devir Anadolu Türk mimarisinde türbe biçimleri". Anadolu (11): 57-100. doi:10.1501/andl_0000000097. 
• Aslanapa, Oktay (1996). Türk Cumhuriyetleri Mimarlık Abideleri. Ankara: TÜRKSOY Yayınları. ISBN .