Bu maddedeki bilgilerin için ek kaynaklar gerekli.Mayıs 2017) () ( |
Fizik yasası ya da bilim yasası, belirli şartlar altında her zaman olan olayları belirli gerçeklerle ve uygulanabilir olaylarla açıklamaktır. Fizik yasaları, bilim insanları tarafından kanıtlanmış ve tüm evren için geçerli olan, yıllar boyu yapılan gözlemlere ve deneylere dayanarak çıkarılan sonuçlardır. Bilimin amacı çevremizdeki olayları özetleyip tanımlamaktır. Bu, bilim camiasındaki herkesin kabul ettiği bir görüş değildir.
Siyasi-hukuki anlamda doğal yasalar ile bilimsel anlamdaki doğal yasalar arasındaki fark birisinin modern olmasıdır. Her iki kavramda Yunanca kelime olan physis’den türemiştir (İngilizce’de fizik physics demektir) ve İngilizceye doğa olarak çevrilmiştir.
Tanım
Fizik yasalarının birçok genel özellikleri tanımlanmıştır. Fizik yasaları:
- Gerçek, eninde sonunda geçerlilik düzeninin içinde yer alacaktır. Bu tanımdan, asla tekrarlanabilir çelişen gözlem olmaz
- Evrensel. Evrenin herhangi bir yerinde uygulanabilir. (Davies, 1992:82)
- Basit. Bunlar tipik olarak tek bir matematiksel denklem ile ifade edilmiştir. (Davies)
- Mutlak. Evrendeki hiçbir şey bunları etkileyemez. (Davies, 1992:82)
- Sabit. İlk keşfedildiğinden beri değişmezdir.
- Her şeye gücü yeten. Evrendeki her şey bunlara boyun eğer. (Davies, 1992:83)
- Genellikle niceliklerin korunumu. (Feynman, 1965:59)
- Sık sık zamanın ve uzayın simetrisinin varlığını açıklama. (Feynman)
- Zamanda tersinme, zamanın kendisi tersinmez olmasına rağmen. (Feynman)
Fizik yasaları bilimsel teorilerden basitliklerinden dolayı ayrılır. Bilimsel teoriler genellikle yasalardan daha karmaşıktır. Daha çok ögeleri vardır ve deneysel verilerin ve analizlerin gelişmesiyle değişme olasılıkları vardır. Bunun sebebi fizik yasaları yapılan gözlemlerin özetidir. Teoriyse, bir modeldir, yapılan gözlemlerin açıklamasıdır, diğer gözlemlerle onu ilişkilendirir ve buna dayanarak test edilebilir tahminler yapılır. Basitçe açıklanacak olunursa, yasa olan bir şeyi açıklar, teoriyse bir şeyin neden ve nasıl olduğunu açıklar.
Örnekler
Bazı ünlü doğa yasalarından Isaac Newton’un klasik mekanik teorileri, Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica’ da gösterilmiştir ve Albert Einstein’ın görelilik teorisi. Diğer yasa örneklerinden Boyle’ın gaz yasası, korunum yasası, termodinamiğin dört yasası.
Tanım olarak yasalar
Bazı bilim yasaları matematiksel tanım olarak yer alırlar (Newton’un ikinci yasası, nedensellik, belirsizlik ilkesi gibi). Bu yasalar bizim duyumuzun neyi algıladığını açıklamasına rağmen, hala deneyseldirler ve bu nedenle matematiksel bir olgu değildirler.
Matematiksel simetri sonucu olan yasalar
Diğer yasalar doğada bulunan matematiksel simetrileri yansıtmaktadır. yasalar yüksek hassaslık için, kesinlik için sıkça test edilir. Bu bilimin ana amaçlarından birisidir. yasalara uymak, onların test edilemeyeceği anlamına gelmez. Onları test etmek, doğruluğunu arttırmak, yeni koşulları doğrulamak, eski koşulları tuttuğunu görmek ya da süreç içinde neler keşfedileceğini görmek için yapılır. yasaların geçerliliğini yitirmesi ya da yapılan deneylerle yeni limitler eklemek her zaman mümkündür. Fakat yasaların temelini değiştirmek imkânsızdır. İyi yapılan yasaların geçerliliğini yitirmesi mümkündür fakat yeni formüller yasası yıkmak yerine ondaki tutarsızlıkları geneller. Yani geçersiz yasalar sadece tahmine yakın olarak bulunur ve yeni bulunan koşullar eskisine eklenir. Yani değiştirilmeyen bilgiden ziyade fizik yasaları, geliştirilen bakış açısı dizisi veya daha doğru genellemelerdir.
Yaklaşık olarak yasalar
Bazı yasalar diğer daha genel yasaların sadece iyi bir tahmini, yaklaşık olanlarıdır. Mesela, Newton dinamik yasası özel göreliliğin düşük hız limiti içindir. Benzer bir şekilde Newton’un yer çekimi yasası genel göreliliğin düşük kütle için ona yaklaşık bir yasadır. Coulomb yasası kuantum elektrodinamiğine yaklaşık bir yasadır. Bazı durumlarda, yaklaşık yasaları daha genel olan yasalar yerine kullanmak daha doğrudur.
Simetri prensiplerinden türeyen fizik yasaları
Birçok temel fizik yasası, uzayın, zamanın ve doğanın diğer yönlerinin çeşitli simetrilerinin matematiksel sonuçlarıdır. Özellikle Noether teoremi, bazı korunum yasalarını kesin simetrilere bağlamaktadır. Mesela enerji korunumu zaman simetrisinin kaymasının bir sonucuyken, momentum korunumuysa uzay simetrisinin sonucudur. Ayırt edilemez bütün temel parçacıklar (elektron ya da foton gibi) Satyendra Nath Bose ve Paul Dirac kuantum istatistiği olarak sonuçlanır ki bu da fermiyonlar için Pauli dışlama ilkesi ve bozonlar için Bose-Einstein yoğunlaşması olarak sonuçlanır. Zaman ile uzay arasındaki dairesel simetri, eksenleri koordine eder. Bu da özel görelilik olarak sonuçlanan Lorentz dönüşümü ile sonuçlanır. Eylemsizlik ile kütle arasındaki simetri genel görelilik olarak sonuçlanır.
Kütlesiz bozonlar aracılığıyla etkileşimlerin ters kare yasası, uzayın 3 boyutlu olmasının matematiksel sonucudur. Doğanın en temel yasalarını araştırma esnasındaki bir amaç, temel etkileşimlere uygulanabilen en temel matematiksel simetri gruplarını araştırmadır.
Tarihi
Doğadaki belli sistemler çerçevesi içinde bulunan gözlemler tarih öncesine dayanmaktadır. Bu tarih öncesinde neden sonuç ilişkisini tanıma, kesin bir kabul olarak görüldüğünden beri doğanın yasaları olduğu kabul edilmiştir. Animizdeki karmaşıklık ve birçok olayın meteorolojik,astronomik, biyolojik olaylara neden olduğunu ya da tanrılar, ruhlar ve doğaüstü olayların eylemlerine neden olduğunu, tam olarak anlaşılmamasına rağmen bağımsız bilim yasaları sınırlanmıştır. Doğa hakkındaki gözlemler ve tahminler metafizik ve ahlak ile sınırlandırılmıştır.
Avrupa'da, sistematik teoriler Yunan filozofları ve bilim adamlarıyla başlar ve Helenistik, Roma İmparatorluğu dönemiyle devam eder.
Doğa yasaları ilk olarak canlı metafor olarak Latin şairler Lucretius, Marcus Manilius, Virgil ve Ovid tarafından benzetildi. Zaman içinde, Seneca the Younger ve Pliny the Elder’ in düz yazı makalelerinde sıkı kuramsal varoluş olarak isim kazandı. Neden Roma köklü? Lehoux’ın ikna edici anlatımına göre fikirler, Roma kültürü ve yaşamındaki sistemleştirilmiş yasaların asıl rolüyle ve adli argümanlarca mümkün kılındığından dolayıdır. Şu anda tanıdığımız geçerli yasaların formülleri Avrupa’da 17. Yüzyıla, matematiğin geliştiği ve kesin deneylerin yapıldığı zamana dayanmaktadır. Bilimsel yöntem de bu zamanda şekil almıştır. Evrensel olarak tasarlanmış politik anlamda doğa yasaları da bu zamanda ayrıntılı olarak tasarlanmıştır.
Diğer alanlar
Bazı matematik teorileri ve belitler, yasalar olarak bilinmektedir çünkü deneysel yasalarla mantıksal temeli ispat edilmiştir. Diğer gözlemlenmiş olayların örnekleri de bazen yasalar olarak tanımlanır mesela Titius-Bode yasası, Zipf yasası ve Moore yasası. Bu yasaların çoğu rahatsız edici bilim tanımına düşmüşlerdir. Diğer yasalar pragmatik ve gözlemlenebilirdir.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ " Law of Nature." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003.
- ^ Some modern philosophers, e.g. , use "physical law" to mean the laws of nature as they truly are and not as they are inferred by scientists. See Norman Swartz, The Concept of Physical Law (New York: Cambridge University Press), 1985. Second edition available online [1] 12 Ağustos 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..
- ^ in Daryn Lehoux, What Did the Romans Know? An Inquiry into Science and Worldmaking (Chicago: University of Chicago Press, 2012), reviewed by David Sedley, "When Nature Got its Laws", Times Literary Supplement (October 12, 2012).
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bu maddedeki bilgilerin dogrulanabilmesi icin ek kaynaklar gerekli Lutfen guvenilir kaynaklar ekleyerek maddenin gelistirilmesine yardimci olun Kaynaksiz icerik itiraz konusu olabilir ve kaldirilabilir Kaynak ara Fizik yasasi haber gazete kitap akademik JSTOR Mayis 2017 Bu sablonun nasil ve ne zaman kaldirilmasi gerektigini ogrenin Fizik yasasi ya da bilim yasasi belirli sartlar altinda her zaman olan olaylari belirli gerceklerle ve uygulanabilir olaylarla aciklamaktir Fizik yasalari bilim insanlari tarafindan kanitlanmis ve tum evren icin gecerli olan yillar boyu yapilan gozlemlere ve deneylere dayanarak cikarilan sonuclardir Bilimin amaci cevremizdeki olaylari ozetleyip tanimlamaktir Bu bilim camiasindaki herkesin kabul ettigi bir gorus degildir Siyasi hukuki anlamda dogal yasalar ile bilimsel anlamdaki dogal yasalar arasindaki fark birisinin modern olmasidir Her iki kavramda Yunanca kelime olan physis den turemistir Ingilizce de fizik physics demektir ve Ingilizceye doga olarak cevrilmistir TanimFizik yasalarinin bircok genel ozellikleri tanimlanmistir Fizik yasalari Gercek eninde sonunda gecerlilik duzeninin icinde yer alacaktir Bu tanimdan asla tekrarlanabilir celisen gozlem olmaz Evrensel Evrenin herhangi bir yerinde uygulanabilir Davies 1992 82 Basit Bunlar tipik olarak tek bir matematiksel denklem ile ifade edilmistir Davies Mutlak Evrendeki hicbir sey bunlari etkileyemez Davies 1992 82 Sabit Ilk kesfedildiginden beri degismezdir Her seye gucu yeten Evrendeki her sey bunlara boyun eger Davies 1992 83 Genellikle niceliklerin korunumu Feynman 1965 59 Sik sik zamanin ve uzayin simetrisinin varligini aciklama Feynman Zamanda tersinme zamanin kendisi tersinmez olmasina ragmen Feynman Fizik yasalari bilimsel teorilerden basitliklerinden dolayi ayrilir Bilimsel teoriler genellikle yasalardan daha karmasiktir Daha cok ogeleri vardir ve deneysel verilerin ve analizlerin gelismesiyle degisme olasiliklari vardir Bunun sebebi fizik yasalari yapilan gozlemlerin ozetidir Teoriyse bir modeldir yapilan gozlemlerin aciklamasidir diger gozlemlerle onu iliskilendirir ve buna dayanarak test edilebilir tahminler yapilir Basitce aciklanacak olunursa yasa olan bir seyi aciklar teoriyse bir seyin neden ve nasil oldugunu aciklar OrneklerBazi unlu doga yasalarindan Isaac Newton un klasik mekanik teorileri Philosophiae Naturalis Principia Mathematica da gosterilmistir ve Albert Einstein in gorelilik teorisi Diger yasa orneklerinden Boyle in gaz yasasi korunum yasasi termodinamigin dort yasasi Tanim olarak yasalarBazi bilim yasalari matematiksel tanim olarak yer alirlar Newton un ikinci yasasi nedensellik belirsizlik ilkesi gibi Bu yasalar bizim duyumuzun neyi algiladigini aciklamasina ragmen hala deneyseldirler ve bu nedenle matematiksel bir olgu degildirler Matematiksel simetri sonucu olan yasalarDiger yasalar dogada bulunan matematiksel simetrileri yansitmaktadir yasalar yuksek hassaslik icin kesinlik icin sikca test edilir Bu bilimin ana amaclarindan birisidir yasalara uymak onlarin test edilemeyecegi anlamina gelmez Onlari test etmek dogrulugunu arttirmak yeni kosullari dogrulamak eski kosullari tuttugunu gormek ya da surec icinde neler kesfedilecegini gormek icin yapilir yasalarin gecerliligini yitirmesi ya da yapilan deneylerle yeni limitler eklemek her zaman mumkundur Fakat yasalarin temelini degistirmek imkansizdir Iyi yapilan yasalarin gecerliligini yitirmesi mumkundur fakat yeni formuller yasasi yikmak yerine ondaki tutarsizliklari geneller Yani gecersiz yasalar sadece tahmine yakin olarak bulunur ve yeni bulunan kosullar eskisine eklenir Yani degistirilmeyen bilgiden ziyade fizik yasalari gelistirilen bakis acisi dizisi veya daha dogru genellemelerdir Yaklasik olarak yasalarBazi yasalar diger daha genel yasalarin sadece iyi bir tahmini yaklasik olanlaridir Mesela Newton dinamik yasasi ozel goreliligin dusuk hiz limiti icindir Benzer bir sekilde Newton un yer cekimi yasasi genel goreliligin dusuk kutle icin ona yaklasik bir yasadir Coulomb yasasi kuantum elektrodinamigine yaklasik bir yasadir Bazi durumlarda yaklasik yasalari daha genel olan yasalar yerine kullanmak daha dogrudur Simetri prensiplerinden tureyen fizik yasalariBircok temel fizik yasasi uzayin zamanin ve doganin diger yonlerinin cesitli simetrilerinin matematiksel sonuclaridir Ozellikle Noether teoremi bazi korunum yasalarini kesin simetrilere baglamaktadir Mesela enerji korunumu zaman simetrisinin kaymasinin bir sonucuyken momentum korunumuysa uzay simetrisinin sonucudur Ayirt edilemez butun temel parcaciklar elektron ya da foton gibi Satyendra Nath Bose ve Paul Dirac kuantum istatistigi olarak sonuclanir ki bu da fermiyonlar icin Pauli dislama ilkesi ve bozonlar icin Bose Einstein yogunlasmasi olarak sonuclanir Zaman ile uzay arasindaki dairesel simetri eksenleri koordine eder Bu da ozel gorelilik olarak sonuclanan Lorentz donusumu ile sonuclanir Eylemsizlik ile kutle arasindaki simetri genel gorelilik olarak sonuclanir Kutlesiz bozonlar araciligiyla etkilesimlerin ters kare yasasi uzayin 3 boyutlu olmasinin matematiksel sonucudur Doganin en temel yasalarini arastirma esnasindaki bir amac temel etkilesimlere uygulanabilen en temel matematiksel simetri gruplarini arastirmadir TarihiDogadaki belli sistemler cercevesi icinde bulunan gozlemler tarih oncesine dayanmaktadir Bu tarih oncesinde neden sonuc iliskisini tanima kesin bir kabul olarak goruldugunden beri doganin yasalari oldugu kabul edilmistir Animizdeki karmasiklik ve bircok olayin meteorolojik astronomik biyolojik olaylara neden oldugunu ya da tanrilar ruhlar ve dogaustu olaylarin eylemlerine neden oldugunu tam olarak anlasilmamasina ragmen bagimsiz bilim yasalari sinirlanmistir Doga hakkindaki gozlemler ve tahminler metafizik ve ahlak ile sinirlandirilmistir Avrupa da sistematik teoriler Yunan filozoflari ve bilim adamlariyla baslar ve Helenistik Roma Imparatorlugu donemiyle devam eder Doga yasalari ilk olarak canli metafor olarak Latin sairler Lucretius Marcus Manilius Virgil ve Ovid tarafindan benzetildi Zaman icinde Seneca the Younger ve Pliny the Elder in duz yazi makalelerinde siki kuramsal varolus olarak isim kazandi Neden Roma koklu Lehoux in ikna edici anlatimina gore fikirler Roma kulturu ve yasamindaki sistemlestirilmis yasalarin asil roluyle ve adli argumanlarca mumkun kilindigindan dolayidir Su anda tanidigimiz gecerli yasalarin formulleri Avrupa da 17 Yuzyila matematigin gelistigi ve kesin deneylerin yapildigi zamana dayanmaktadir Bilimsel yontem de bu zamanda sekil almistir Evrensel olarak tasarlanmis politik anlamda doga yasalari da bu zamanda ayrintili olarak tasarlanmistir Diger alanlarBazi matematik teorileri ve belitler yasalar olarak bilinmektedir cunku deneysel yasalarla mantiksal temeli ispat edilmistir Diger gozlemlenmis olaylarin ornekleri de bazen yasalar olarak tanimlanir mesela Titius Bode yasasi Zipf yasasi ve Moore yasasi Bu yasalarin cogu rahatsiz edici bilim tanimina dusmuslerdir Diger yasalar pragmatik ve gozlemlenebilirdir Ayrica bakinizBilim felsefesi Bilimsel yontem Tumevarim Fizik sabitiKaynakca Law of Nature Oxford Dictionary of English 2e Oxford University Press 2003 Some modern philosophers e g use physical law to mean the laws of nature as they truly are and not as they are inferred by scientists See Norman Swartz The Concept of Physical Law New York Cambridge University Press 1985 Second edition available online 1 12 Agustos 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde in Daryn Lehoux What Did the Romans Know An Inquiry into Science and Worldmaking Chicago University of Chicago Press 2012 reviewed by David Sedley When Nature Got its Laws Times Literary Supplement October 12 2012