Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Gazi Kumuk Şamhallığı ya da Gazi Kumuk Hanlığı, Dağıstan'da hüküm sürmüş devlet.
Tarihi
Dağıstan’ın orta kesiminde, Dulti dağının güney ve güneybatı kısımlarında Sulak nehrinin dört kolu (Koysu) arasındaki bölgede bulunan Kazı/Gazi-Kumuklar VIII. yüzyılda Ebû Müslim komutasındaki İslam ordularına boyun eğerek bölgede İslam'ı kabul eden ilk topluluklardan biri oldular.
Gazi Kumukların yöneticileri İslâmiyet’i kabul etmeden önce Şavkal unvanıyla anılıyordu. Bu isim daha sonra Şamhale dönüştü. Şamhaller VIII. yüzyıldan XVI. yüzyıl sonlarına kadar yönetimlerini sürdürdüler. Şamhal Çoban’ın 1578’de ölümünün ardından hanlık dört oğlu arasında paylaşıldı ve eski gücünü kaybetmeye başladı. Daha sonra Tarku ve Buynak idarecisi olan büyük oğlunun hâkimiyeti diğerleri tarafından tanındı ve şamhaller ikametgâhlarını ovada bulunan 'ya taşıdılar. 1639’da Surhay Han Mirza’nın ölümü üzerine mirasçıları Kumuk'u tamamen terkedince dağlarda yaşayan Gazi-Kumuklar, şamhal neslinden gelenlerden olmak üzere Arapça “halk” ve Lekçe “lavai” (yüce, ulvi) kelimelerinden türetilen “Halklavai” adını verdikleri reisleri iş başına getirdiler.
Osmanlı, Safevî ve Ruslar arasında hakimiyet rekabeti
XVI. yüzyılın son çeyreğinde Kafkaslar'da Osmanlı Devleti ile İran arasındaki nüfuz mücadelesi Gazi-Kumuklar'ı da etkiledi ve bunlar 1578'de Osmanlı hâkimiyetine girdiler. Bununla birlikte Gürcü ve Kabartaylar'la verdikleri mücadeleyi sürdürdüler. 1586'da Gürcü Kahetya kralı ittifak halinde bulunduğu Ruslar'dan yardım istedi. Astarhan'dan sonra dikkatini bu bölgeye yönelten Ruslar, Boyar Hvorstin'in kumanda ettiği bir kuvveti Lekler üzerine gönderdiler. Bu kuvvetler Tarku'yu alıp Koysu ve Sulak'ta birer kale inşa etti. Fakat arkasından ağır bir yenilgiye uğratıldılar ve buradan çekilmek zorunda kaldılar.
Çar Gudonov'un Kafkaslar'da yer edinmek ve daha önceki mağlûbiyetin öcünü almak üzere 1604'te biri Buturlin kumandasında Kazan'dan, diğeri Pleşçev kumandasında Astarhan'dan gönderdiği birlikler Tarku'yu yeniden işgal ettilerse de bir yıl sonra Çolak Surhay'ın iki oğlu Sultan Buta ve Âdil Giray tarafından yenilgiye uğratıldılar. Bu iki mağlûbiyet, Ruslar'ın Kafkaslar'daki ilerleyişini I. Petro dönemine (1689-1725) kadar durdurdu. Ruslar'a karşı kazanılan zaferin ardından Surhay Han diğer Dağıstan hanlarıyla birlikte İran'a karşı ayaklandı. Bu esnada Kuba ve Şeki'yi İranlılar'ın elinden kurtardıkları gibi Şemâhî'nin (Şamahı) zaptı esnasında 3000 Rus tüccarının öldürülmesi, 1722 Afgan-İran savaşında Rusya'ya İran'a yardım bahanesiyle buralara müdahale etme fırsatı verdi. Kafkaslar'a Rus müdahalesi olmadan önce Gazi-Kumuk Han'ı Şemhal Âdil Giray 1718'de Büyük Petro'ya sadakatini sunmuş ve Ruslar'ın Kafkaslar'a ayak bastığı 1722 yılında onlara yardımcı olmuştu. Ancak bir yıl sonra çarla anlaşmazlığa düşerek Ruslar tarafından yakalanmış ve Beyaz deniz kıyısındaki Arhangelsk'e sürgün edilmiştir. Bu olayın hemen arkasından şemhallik Ruslar tarafından ortadan kaldırılmış, fakat Petro'nun ölümü üzerine yerine geçen Çariçe Anna Ivananovna'nın İran'la 1732 ve 1735 yıllarında yaptığı antlaşmaların ardından Kafkaslar'dan çekilmesinden sonra Nâdir Şah şemhalliği yeniden ihdas ederek bu unvanı Âdil Giray'ın oğluna vermiştir.
1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı'nın ardından imzalanan Küçük Kaynarca Antlaşması ile Kabartay Rus toprağı olarak kabul edilince Şemhal Murtaza Ali 1776'da Rus hâkimiyetine girdi. Ruslar'ın İran'la 1804-1813 yılları arasında yaptıkları savaşta Rusya'ya bağlı bir han iken isyan eden II. Surhay Han, 1811'de General Hatunsev tarafından mağlûbiyete uğratıldıktan sonra yardım temini maksadıyla Tebriz'e gitti. Bu arada Ruslar 1812'de, onun hâkimiyetinde bulunan Kura'yı Rus yandaşı ve kendi can düşmanı olan Arslan Han'a vererek Kürin Hanlığı'nı meydana getirdi. Bir ara Gazi-Kumuk, Surhay Han'ın eline geçmişse de İran'ın Ruslar'la yaptığı Gülistan Antlaşması'nın (1813) ardından Surhay Han Ruslar'a boyun eğdi. Bu arada Osmanlı-Rus savaşı sırasında (1806-1812) Osmanlı Devleti'nin diğer Dağıstan hanları yanında Gazi-Kumuk Hanı Surhay Han'a da savaşa katılması için hükümler gönderdiği tesbit edilmektedir. 5.000 ruble maaş ve tuğgenerallik rütbesiyle Ruslar'a bağlı olan Gazi-Kumuk Hanı Surhay, bölgedeki diğer hanlar gibi Ruslar'ın 1817'den itibaren Dağıstan'a yönelik hareketinin tam bir hâkimiyet kurma amacı taşıdığını fark edince isyan etti. 1820'de Çırak'ı kuşattıysa da başarılı olamadı ve İran'a kaçtı. Fakat mücadelesini 1826-1828 İran-Rus savaşında da sürdürdü.
Kafkaslar'da Osmanlı Devleti ve İran gibi iki gücün çekilmesinin ardından Ruslar'a karşı verilen mücadele mahallî unsurlara dayanan Mürîdiyye hareketleriyle devam etti. 1859 yılına kadar süren bu savaşlar esnasında Kumuk bölgesi 1842'de Şeyh Şâmil tarafından ele geçirildi, fakat daha sonra Ruslar tarafından işgal edildi. Şeyh Şamil'in 1842'deki başarısının hemen ardından 1844'te pek çok Lek, Andi dağ silsilesinin eteklerine yerleştirildi, bugün de burası Novo Lakskiy (yeni Lek) adıyla anılır. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı esnasında Çarlık rejimine karşı tekrar isyan eden Lekler, 20 Eylül 1877'de Kumuk Kalesi'ni ele geçirdilerse de Ruslar'a mağlûp oldular. 1917 Rus İhtilâli sonrasında da Ruslar'a karşı mücadele ettiler, ancak 1920'de bu hareketleri son buldu.
Kaynakça
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bu madde bir taslaktir Bu maddeyi gelistirerek veya ozellestirilmis taslak sablonlarindan birini koyarak Vikipedi ye katkida bulunabilirsiniz Gazi Kumuk Samhalligi ya da Gazi Kumuk Hanligi Dagistan da hukum surmus devlet TarihiDagistan in orta kesiminde Dulti daginin guney ve guneybati kisimlarinda Sulak nehrinin dort kolu Koysu arasindaki bolgede bulunan Kazi Gazi Kumuklar VIII yuzyilda Ebu Muslim komutasindaki Islam ordularina boyun egerek bolgede Islam i kabul eden ilk topluluklardan biri oldular Gazi Kumuklarin yoneticileri Islamiyet i kabul etmeden once Savkal unvaniyla aniliyordu Bu isim daha sonra Samhale donustu Samhaller VIII yuzyildan XVI yuzyil sonlarina kadar yonetimlerini surdurduler Samhal Coban in 1578 de olumunun ardindan hanlik dort oglu arasinda paylasildi ve eski gucunu kaybetmeye basladi Daha sonra Tarku ve Buynak idarecisi olan buyuk oglunun hakimiyeti digerleri tarafindan tanindi ve samhaller ikametgahlarini ovada bulunan ya tasidilar 1639 da Surhay Han Mirza nin olumu uzerine mirascilari Kumuk u tamamen terkedince daglarda yasayan Gazi Kumuklar samhal neslinden gelenlerden olmak uzere Arapca halk ve Lekce lavai yuce ulvi kelimelerinden turetilen Halklavai adini verdikleri reisleri is basina getirdiler Osmanli Safevi ve Ruslar arasinda hakimiyet rekabeti XVI yuzyilin son ceyreginde Kafkaslar da Osmanli Devleti ile Iran arasindaki nufuz mucadelesi Gazi Kumuklar i da etkiledi ve bunlar 1578 de Osmanli hakimiyetine girdiler Bununla birlikte Gurcu ve Kabartaylar la verdikleri mucadeleyi surdurduler 1586 da Gurcu Kahetya krali ittifak halinde bulundugu Ruslar dan yardim istedi Astarhan dan sonra dikkatini bu bolgeye yonelten Ruslar Boyar Hvorstin in kumanda ettigi bir kuvveti Lekler uzerine gonderdiler Bu kuvvetler Tarku yu alip Koysu ve Sulak ta birer kale insa etti Fakat arkasindan agir bir yenilgiye ugratildilar ve buradan cekilmek zorunda kaldilar Car Gudonov un Kafkaslar da yer edinmek ve daha onceki maglubiyetin ocunu almak uzere 1604 te biri Buturlin kumandasinda Kazan dan digeri Plescev kumandasinda Astarhan dan gonderdigi birlikler Tarku yu yeniden isgal ettilerse de bir yil sonra Colak Surhay in iki oglu Sultan Buta ve Adil Giray tarafindan yenilgiye ugratildilar Bu iki maglubiyet Ruslar in Kafkaslar daki ilerleyisini I Petro donemine 1689 1725 kadar durdurdu Ruslar a karsi kazanilan zaferin ardindan Surhay Han diger Dagistan hanlariyla birlikte Iran a karsi ayaklandi Bu esnada Kuba ve Seki yi Iranlilar in elinden kurtardiklari gibi Semahi nin Samahi zapti esnasinda 3000 Rus tuccarinin oldurulmesi 1722 Afgan Iran savasinda Rusya ya Iran a yardim bahanesiyle buralara mudahale etme firsati verdi Kafkaslar a Rus mudahalesi olmadan once Gazi Kumuk Han i Semhal Adil Giray 1718 de Buyuk Petro ya sadakatini sunmus ve Ruslar in Kafkaslar a ayak bastigi 1722 yilinda onlara yardimci olmustu Ancak bir yil sonra carla anlasmazliga duserek Ruslar tarafindan yakalanmis ve Beyaz deniz kiyisindaki Arhangelsk e surgun edilmistir Bu olayin hemen arkasindan semhallik Ruslar tarafindan ortadan kaldirilmis fakat Petro nun olumu uzerine yerine gecen Carice Anna Ivananovna nin Iran la 1732 ve 1735 yillarinda yaptigi antlasmalarin ardindan Kafkaslar dan cekilmesinden sonra Nadir Sah semhalligi yeniden ihdas ederek bu unvani Adil Giray in ogluna vermistir Rus Cari Petro nun ye girisi 1722 1768 1774 Osmanli Rus Savasi nin ardindan imzalanan Kucuk Kaynarca Antlasmasi ile Kabartay Rus topragi olarak kabul edilince Semhal Murtaza Ali 1776 da Rus hakimiyetine girdi Ruslar in Iran la 1804 1813 yillari arasinda yaptiklari savasta Rusya ya bagli bir han iken isyan eden II Surhay Han 1811 de General Hatunsev tarafindan maglubiyete ugratildiktan sonra yardim temini maksadiyla Tebriz e gitti Bu arada Ruslar 1812 de onun hakimiyetinde bulunan Kura yi Rus yandasi ve kendi can dusmani olan Arslan Han a vererek Kurin Hanligi ni meydana getirdi Bir ara Gazi Kumuk Surhay Han in eline gecmisse de Iran in Ruslar la yaptigi Gulistan Antlasmasi nin 1813 ardindan Surhay Han Ruslar a boyun egdi Bu arada Osmanli Rus savasi sirasinda 1806 1812 Osmanli Devleti nin diger Dagistan hanlari yaninda Gazi Kumuk Hani Surhay Han a da savasa katilmasi icin hukumler gonderdigi tesbit edilmektedir 5 000 ruble maas ve tuggenerallik rutbesiyle Ruslar a bagli olan Gazi Kumuk Hani Surhay bolgedeki diger hanlar gibi Ruslar in 1817 den itibaren Dagistan a yonelik hareketinin tam bir hakimiyet kurma amaci tasidigini fark edince isyan etti 1820 de Cirak i kusattiysa da basarili olamadi ve Iran a kacti Fakat mucadelesini 1826 1828 Iran Rus savasinda da surdurdu Kafkaslar da Osmanli Devleti ve Iran gibi iki gucun cekilmesinin ardindan Ruslar a karsi verilen mucadele mahalli unsurlara dayanan Muridiyye hareketleriyle devam etti 1859 yilina kadar suren bu savaslar esnasinda Kumuk bolgesi 1842 de Seyh Samil tarafindan ele gecirildi fakat daha sonra Ruslar tarafindan isgal edildi Seyh Samil in 1842 deki basarisinin hemen ardindan 1844 te pek cok Lek Andi dag silsilesinin eteklerine yerlestirildi bugun de burasi Novo Lakskiy yeni Lek adiyla anilir 1877 1878 Osmanli Rus Savasi esnasinda Carlik rejimine karsi tekrar isyan eden Lekler 20 Eylul 1877 de Kumuk Kalesi ni ele gecirdilerse de Ruslar a maglup oldular 1917 Rus Ihtilali sonrasinda da Ruslar a karsi mucadele ettiler ancak 1920 de bu hareketleri son buldu Kaynakca Islam Ansiklopedisi Lekler maddesi Turk Diyanet Vakfi Ankara 2003 c 27 s 131 Basbakanlik Osmanli Arsivi HH Sayi 44645 B K Basbakanlik Osmanli Arsivi Name i Humayun Defteri Sayi X I s 131