Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Haiti Devrimi (1791–1804) Batı yarıküredeki en başarılı Afrikalı köle ayaklanmasıdır. Devrim sonucunda Haiti siyahlar tarafından yönetilen tarihteki ilk cumhuriyet olmuştur. Devrim sırasında Haiti’nin adı Saint-Domingue idi ve bir Fransız kolonisiydi. Devrim sürecinde Afrika kökenli halk kendisini Fransız egemenliğinden ve köleliğin boyunduruğundan kurtarmıştır. Kölelik dönemi sırasında yüzlerce köle isyanı olmuş olmasına rağmen bulunduğu ülkeyi tamamen özgürleştiren tek başarılı isyan Haiti Devrimidir.
Haiti modern tarihte Afrika kökenli insanlar tarafından yönetilen ilk cumhuriyettir. Fransız kolonisiyken doğrudan kendi kendini yöneten bir cumhuriyet olmuştur. Koloni yönetiminin uyguladığı, eğitimsiz çoğunluğu şiddet ve tehditlerle azınlık diktasının yönetmesi anlayışının etkileri kalıcı olmuştur. Artık beyaz-siyah ayrımı aşılmış, yeni bir yönetici sınıf oluşmuştur. Bu sınıf Afrika kökenlidir, hatta bazılarının ataları Avrupa’dan göçen çiftçilerdir. Bazıları eğitim görmüş, orduda askerlik yapmış, para biriktirmiş ve arazi almıştır. Doğrudan Afrika’dan köle olarak getirilen çoğunluk siyah Haitililerden daha açık tenli olan bu melez sınıf, siyaset ve ekonomiyi egemenlikleri altına alacaklardır. Tarihte önemli yeri olan Haiti Devriminin oluşmasını çok karmaşık etkenler tetiklemiştir.
Tarihsel arka plan
1700’lü yılların ortasından başlayarak Avrupa’da özellikle şekere talep artar. Artan şeker ihtiyacı ağırlıklı olarak Karayiplerdeki tarım çiftliklerindeki köle emeğine dayanan üretimle sağlanmaktadır. 1730 yılından başlayarak Karayipler'de çok sayıda kolonisi bulunan Fransa, bölgedeki şeker kamışı hasadını artırmak amacıyla karmaşık ekim tarzlarını başarıyla uygular. Bunun sonucunda Haiti ve Jamaika dünyanın şeker ihtiyacının ana karşılayıcısı olurlar. Şeker kamışı tarımı yoğun insan emeği gerektiren bir faaliyet olup, gerekli olan insan gücü Afrika’dan getirilen kölelerden sağlanmaktaydı. Şeker kamışı hasadı yapılan çiftliklerin beyaz sahipleri ve işletmecileri servetlerinin kendilerinden sayıca onlarca kat fazla nüfusa sahip olan siyahlara dayandığını bilerek sürekli bir ayaklanma korkusuyla yaşamaktaydılar. 1758 yılında kolonilerdeki sınıfsal ayrımın yasalarla tanımlı bir hiyerarşik yapıya dönüştürülmesi çalışması başlar. Tarihçiler o sırada bölgedeki sınıfsal ayrımı şu şekilde yaparlar: Birinci grup beyaz toprak sahipleridir. İkinci grup özgür siyahlardır. Bunlar daha çok melez olarak çağrılmaktadırlar. Bazıları eğitim görmüş, meslek sahibi, orduda veya çiftlik yönetiminde yer almış kişilerdir. Çoğunlukla beyaz çiftlik sahiplerinin köle kadınlardan doğan çocuklarıdır. Erkekler çoğunlukla eğitim görmüş, bazıları babalarının servetlerini miras olarak kazanmış ve özgür hale gelmiştir. Üçüncü grup ise tüm diğer grupların sayısından kat kat fazla olan Afrika doğumlu köleler bulunmaktadır. Köleler arasındaki yüksek ölüm yüzdesi, sürekli yeni kölelerin bölgeye getirilmesi anlamına gelmekteydi. Köleler Fransızca ve Batı Afrika dillerinin karışımı olan ve diye bilinen bir dil konuşmaktaydılar. Beyazlarla köleler arasında sık sık şiddetli çatışmalar çıkardı. Çiftliklerinden kaçmış köle çeteleri ormanlarda kaçak bir şekilde yaşarlardı. Adaların şeker ve kahve çiftliklerine sık sık saldırılar düzenlerlerdi. Haiti’de bu saldırılar özellikle siyasi arenada şiddetin bir araç olarak kullanılması geleneğini oluşturmuştur. Çetelerin sayısı bazen binli rakamlara yükselse de büyük saldırılar düzenleyebilecek çapta önderliğe ve stratejiye sahip değillerdi. Çeteler içinde yükselen en önemli lider François Mackandal olur. Vudu rahibi olan Mackandal siyahların direnişini birleştirmeyi başarır ve özellikle Afrika gelenek ve dinlerine vurgu yapar. Farklı çeteler arasında koordinasyon sağlayarak 1751-1757 yılları arasında ayaklanma çıkartır. 1758 yılında yakalanıp diri diri yakılmasına rağmen silahlı çetelerin adada varlığı ve saldırıları sürer.
1789 yılında durum
1789 yılında Haiti dünyanın şeker ihtiyacının %40’ını tek başına sağlamakta ve böylece zamanın en değerli kolonisi konumundaydı. Adadaki köle sayısı 500.000 idi ve bu sayı tüm Karayipler'deki köle sayısının yarısıydı. Kölelerin çoğunluğu Afrika doğumluydu ve kölelerin ölüm hızı doğum hızından yüksek olduğu için Afrika’dan köle ticareti sürmekteydi. Köle nüfus aşırı çalıştırılmaktan, yetersiz beslenmeden, barınaksızlıktan, giysisizlikten ve tıbbi bakım olmamasından dolayı kırılmaktaydı. Bazı köleler şehir hayatında kendilerine daha rahat ortamlar bulmuş, evlerde aşçı, kişisel hizmetçi veya zanaatkâr olmuşlardı. Bu görece ayrıcalıklı sınıf Amerika’da doğmuştu, koşulları Afrika doğumlu ve ağır işlerde çalışan kölelerden çok farklıydı. Haiti’nin kuzey sahillerindeki Plaine du Nord adlı bölge özellikle şeker hasadı için çok verimli bir bölgeydi. Ekonomik olarak önemi çok büyüktü. Bu bölge anakaradan geçit vermez bir dağ sırasıyla ayrıldığı için bölgedeki çiftlikler ve köleler adanın diğer kısımlarından görece yalıtılmış durumdaydılar. Burada özellikle güçlü beyaz işletmeciler bulunmakta ve adanın ekonomik olarak Fransa’dan özerk olmasını savunmaktaydılar. Haiti’deki 40.000 beyaz kolonici arasından sadece Fransa doğumlular yönetim işlerine bakmaktaydı. Şeker üreticileri ve çiftlik sahipleri asiller sınıfının alt tabakasından gelmekteydi. Çoğunun amacı adada olabildiğince çabuk zengin olup tropik iklimin öldürücü hastalığı olan sarıhummaya yakalanmadan Fransa’ya dönmekti. Alt tabakadaki beyazlar ise meslek olarak zanaatçılık, dükkân sahipliği, köle ticareti ve işçilik gibi işlerde çalışmaktaydılar. Haiti’deki özgür siyahların sayısı ise 28.000 civarındaydı. Bunlardan çoğu zanaatçı ve büyük malikanelerde hizmetçiydi. Sınıflar arasındaki çatışmaların yanı sıra ülke kuzey, güney ve batı bölgeleri arsındaki rekabetten de muzdaripti. Ayrıca farklı siyasi görüşler de bulunmaktaydı; adaya bağımsızlık isteyenler, Fransa’ya bağlı olanlar, İspanya’ya bağlı olanlar ve İngiltere yandaşları bir aradaydı.
1789 Fransız Devriminin Etkileri
Fransız Devriminin gerçekleşmesiyle beraber ilan edilen İnsan Hakları Beyannamesi metni tüm insanları eşit ve özgür ilan etmekteydi. Devrim adada ilk başta iyi karşılandı. Fransa’daki ve adadaki siyasi durum o kadar değişkendi ki, Haiti’deki taraflar çok sık taraf ve müttefik değiştirecektir. Adadaki Afrika kökenli köleler önce Fransa’ya yüksek ticaret vergileri vermek istemeyen zengin Avrupalı beyaz çiftlik sahiplerinin dile getirdiği bağımsızlık isteğini duyacaktır. Bu zengin sınıfın Fransa monarşisi ve İngilizlerle müttefik olduğunu bilen köleler, köle sahiplerinin hakimiyetinde ilan edilecek bağımsızlığın kendilerinin daha fazla çalıştırılacaklarını ve zaten varolmayan haklarının daha da geriletileceğini anlarlar. Adadaki özgür siyahlar ve özellikle Julien Raimond 1780 yılından beri Fransa nezdinde sürekli olarak tüm ada halkına eşit statü verilmesi için uğraşmaktadır. Fransız Devriminin gerçekleşmesinden sonra Raimond Yeni Kurucu Meclise bu önerisini sunmak ister. Ekim 1790’da zengin ve özgür bir siyah olan Vincent Oge Paris’den adaya döndüğünde Devrim yasalarının yürürlükte olduğundan hareketle oy verme hakkını kullanmayı talep eder. Koloni valisi tarafından reddedilince Cap Français bölgesinde kısa süreli bir ayaklanma başlatır. 1791 yılında ele geçirilir ve işkenceyle öldürülür. Oge köleliğe karşı savaşmamasına rağmen sonraki köle ayaklanmalarında hep örnek gösterilecektir. Sürmekte olan kavga beyazlarla melezler arasındadır, köleler şimdilik sadece gelişmeleri izlemektedir. Ünlü Fransız yazar Mirabeau, Haiti’deki beyazlar hakkında, “Vezüv Yanardağının eteklerinde uyuyorlar” benzetmesini yaparak yaklaşan köle ayaklanmaları karşısında beyazları bekleyen tehlikeyi önceden görmüştür.
1791 Köle Ayaklanması
Kimse kölelerin isyanda yer alacaklarını öngörmemişti. Ancak 22 Ağustos 1791 günü başlayan büyük köle ayaklanması ülkeyi muhteşem bir iç savaşa sürükledi. Binlerce köle yılların verdiği acının intikamını almak ve özgürlüklerini kazanmak için çiftlik sahiplerine saldırdı. İzleyen 10 gün içinde köleler tüm kuzey sahilinde denetimi ele geçirecektir. Beyazlar bu ölçekte bir ayaklanmayla karşı karşıya kalmadıkları için birbirinden yalıtılmış korunaklı kamplarda kalmışlardır. İlk iki ay içinde şiddet artacak ve 2000 beyaz öldürülecek, 280 şeker çiftliği yakılacaktır. Bir yıl içinde ada devrimci bir kaos içindedir. Köleler zorla çalıştırıldıkları çiftlikleri yakmış, köle sahiplerini ve diğer beyazları öldürmüşlerdir. Fransız yetkilileri ilk başlarda daha önceki isyanlarda olduğu gibi bu isyanı da kesinlikle bastıracaklarından emindirler. Ayaklanmaya Jean François ve Georges Biassou’nun önderlik etmesi isyanın Santo Domingo’da bulunan İspanya kralın bağlı yönetimle ittifak yapmasına yol açar. Sadece kuzeyde başlayan isyan bütün adaya yayılır. 4 Nisan 1792’de Fransa’da alınan bir kararla koloniler dahil olmak üzere tüm insanların deri renklerinden bağımsız olarak eşit ve özgür olduğu bildirilir. Ancak bu karar köleliği sona erdirmemektedir. Léger-Félicité Sonthonax başkanlığında bir heyet kolonilere gönderilir ve kararın uygulandığını denetler. Kararı önceden de uygulamayan vali Fransa’ya götürülür ve giyotinle idam edilir.
Toussaint’in liderliği
Siyah komutanlardan en başarılısı Toussaint L'Ouverture’dür. Kendi kendisini yetiştirmiş olan bir ev hizmetkarı olan L'Ouverture, François ve Biassou gibi önce İspanya için savaşmıştır. İngiltere Haiti’yi işgal edince, eğer Fransa köleleri özgürleştireceğini taahhüt ederse onlar için savaşacağını bildirir. Sonthonax 29 Ağustos 1793 itibarıyla tüm köleleri özgürleştirir. L'Ouverture, Fransız general Étienne Laveaux ile beraber tüm kölelerin özgürleştirildiğinden emin olur. Mayıs 1794'te L'Ouverture kuvvetleri Fransa saflarına geçer ve Fransa Cumhuriyeti için savaşmaya başlar. Birçok Afrikalı köle Louverture saflarındadır ve L'Ouverture sıkı disiplinden yana ve ayrımsız katliama karşıdır. Sonunda İngiliz ve İspanyol kuvvetleri yenilerek Fransa lehine denetim sağlanır. Ancak iktidarı ele almış olan Toussaint, iktidarı Fransızlara vermek istemez. Özerk olarak ülkeyi yönetmeye başlar. L'Ouverture, bölgesel kuvvetler arasındaki çelişkilerden faydalanarak hakimiyetini genişletir. 1798’de adaya çıkartma yapan İngiliz kuvvetlerini yenilgiye uğratır ve hatta komşu ada olan Santo Domingo’yu 1801’de işgal ederek buradaki köleleri de özgürleştirir. 1801 yılında Louverture Haiti için bir Anayasa ilan eder, böylelikle ada özerkliğe sahip olmaktadır, ayrıca kendisini de ömür boyu yönetici ilan eder. Buna karşılık olarak Napolyon Bonapart büyük bir savaş filosu eşliğinde Charles Leclerc komutasında bir orduyu adaya gönderir. Seferin amacı tekrar Fransız egemenliğini tesis etmek ve köleliği tekrar uygulamaya koymaktır. Birliğin adaya çıkmasıyla beraber Toussaint’in müttefiklerinden Jean-Jacques Dessalines, Leclerc saflarına geçer. Yenilen L'Ouverture’a yapılan teklifte eğer birliklerini Fransız Ordusuna katılmaya ikna ederse hayatının bağışlanacağı bildirilir. Ancak L'Ouverture Mayıs 1802’de teslim olmasına rağmen kandırılacak ve Fransa’ya mahkeme edilmek için gönderilecektir. Fransa’ya vardığında ise hapishanede ölecektir.
Köleliğe başkaldırı
Napolyon egemenliğinde birkaç ay sükûnet sağlanır. Ancak Fransızların tekrar köleliği kurmak istediği anlaşılınca Dessalines ve diğer komutanlar tekrar saf değiştirerek Ekim 1802’de Fransızlara saldırmaya başlarlar. Kasım 1802’de Fransız komutan Leclerc sarıhummadan ölecek, ordusu da hastalıklardan kırılmaya başlayacaktır. Leclerc’in yerine geçen Rochambeau halka karşı acımasız bir saldırı başlatınca Fransa saflarından kaçışlar başlar. Ayrıca adaya yapılan İngiliz ablukası da Fransa ordusunu zayıflatacak, çare olarak bakılan Napolyon’dan da yardım gelmeyeceği belli olur. Ayrıca ABD’ye Lousiana’yı 1803’de satan Napolyon’un Batı sömürgeleriyle ilgilenmediği artık resmen ortaya çıkmıştır. 1803 yılında Dessalines komutasındaki isyancı ordu Fransızları tamamen yenecektir. Son muharebe 18 Kasım 1803 günü olacaktır. 1 Ocak 1804'te Dessalines adanın bağımsızlığını ilan edecek ve yerel Arawak dilinde adanın ismi olan Haiti adını verecektir. Bu yenilgi Fransa koloni imparatorluğuna çok büyük bir darbe indirmiştir.
Bağımsız cumhuriyet
Haiti Batı yarıkürede ABD’den sonra bağımsız olan ikinci ülkedir. Tarihteki başarıya ulaşan tek köle ayaklanmasının sonucudur. Ülke yıllar süren savaşlardan dolayı harap haldedir, tarım sektörü çökmüştür, ticaret hayatı sona ermiş ve halkı da çoğunlukla eğitimsiz ve yönetim tecrübesinden yoksun durumdadır. Haiti 1825 yılında Fransız köle sahiplerine 150 milyon frank tazminat ödemeyi kabul edecek, bu miktar Fransa’nın saldırmama taahhüdü vermesiyle birlikte 1838 yılında 60 milyona indirilecektir. Borç, Haiti bütçesini mahvetmiş ve ülke zenginliğini Fransa bankalarına bağlı bırakarak zenginleşmesini engelleyen faktör olmuştur. 1804 yılında Haiti Devriminin sonu, Haiti’de sömürgeciliğin sonunu müjdeler. Devrimden sonra başa gelenler Fransız eğitimi almış olan ve orduya hakim gruptur. Fransa ise Martinique ve Guadeloupe’de köleliği tekrar tesis etmiştir. İngiltere ise 1807’de köle ticaretini sona erdirmiş, 1833’de de sömürgelerdeki köleliği kaldırmıştır. Fransa 1834 yılında Haiti’nin bağımsızlığını tanıyacak onu 1862 yılında ABD izleyecektir.
Etkileri
Haiti Devrimi Amerika ve İngiliz kolonilerindeki köle isyanları için örnek oluşturmuştur. Adayı ve değerli gelir kaynağını kaybeden Napolyon, Amerika’daki toprakları elinden çıkartacak ve Lousiana’yı ABD’ye satacaktır. Adadan kaçan beyaz ve melezler New Orleans’a yerleşecek ve burasının nüfusuna Fransızca konuşan bir topluluk olarak dahil olarak kültürel katkıda bulunacaktır. Haiti Devriminin ardından İngiltere 1807 yılında köle ticaretini yasa dışı ilan etmiş olsa da köle ticareti daha uzun yıllar sürecektir. (Amistad gemisi) ABD içindeki köleler de Haiti örneğini izleyerek çeşitli ayaklanmalara kalkışacaklarsa da başarısız olacaklardır. Toussaint Louverture hala bölgede bir kahraman olarak anılmaktadır. 2004 yılında Haiti, Fransa’dan bağımsızlığını kazanmasının 200.yılını kutlamıştır.
Sanat alanında etkileri
- İngiliz şair William Wordsworth “Toussaint Louverture’e” isimli şiirini Ocak 1803’de kaleme almıştır.
- Kübalı yazar Alejo Carpentier’in The Kingdom of this Worldadlı eseri Haiti Devrimini derinlemesine anlatır.
- Danny Glover, 2009 yılında Toussaint Louverture ile ilgili bir film çekmeyi planlamaktadır.
Ayrıca bakınız
Dış bağlantılar
- Haiti Anayasası 22 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Haiti Devrimini ve önemli kişileri anlatan site19 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Haiti Devrimi Kısa Anlatım[]
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Haiti Devrimi 1791 1804 Bati yarikuredeki en basarili Afrikali kole ayaklanmasidir Devrim sonucunda Haiti siyahlar tarafindan yonetilen tarihteki ilk cumhuriyet olmustur Devrim sirasinda Haiti nin adi Saint Domingue idi ve bir Fransiz kolonisiydi Devrim surecinde Afrika kokenli halk kendisini Fransiz egemenliginden ve koleligin boyundurugundan kurtarmistir Kolelik donemi sirasinda yuzlerce kole isyani olmus olmasina ragmen bulundugu ulkeyi tamamen ozgurlestiren tek basarili isyan Haiti Devrimidir Haiti modern tarihte Afrika kokenli insanlar tarafindan yonetilen ilk cumhuriyettir Fransiz kolonisiyken dogrudan kendi kendini yoneten bir cumhuriyet olmustur Koloni yonetiminin uyguladigi egitimsiz cogunlugu siddet ve tehditlerle azinlik diktasinin yonetmesi anlayisinin etkileri kalici olmustur Artik beyaz siyah ayrimi asilmis yeni bir yonetici sinif olusmustur Bu sinif Afrika kokenlidir hatta bazilarinin atalari Avrupa dan gocen ciftcilerdir Bazilari egitim gormus orduda askerlik yapmis para biriktirmis ve arazi almistir Dogrudan Afrika dan kole olarak getirilen cogunluk siyah Haitililerden daha acik tenli olan bu melez sinif siyaset ve ekonomiyi egemenlikleri altina alacaklardir Tarihte onemli yeri olan Haiti Devriminin olusmasini cok karmasik etkenler tetiklemistir Tarihsel arka plan1700 lu yillarin ortasindan baslayarak Avrupa da ozellikle sekere talep artar Artan seker ihtiyaci agirlikli olarak Karayiplerdeki tarim ciftliklerindeki kole emegine dayanan uretimle saglanmaktadir 1730 yilindan baslayarak Karayipler de cok sayida kolonisi bulunan Fransa bolgedeki seker kamisi hasadini artirmak amaciyla karmasik ekim tarzlarini basariyla uygular Bunun sonucunda Haiti ve Jamaika dunyanin seker ihtiyacinin ana karsilayicisi olurlar Seker kamisi tarimi yogun insan emegi gerektiren bir faaliyet olup gerekli olan insan gucu Afrika dan getirilen kolelerden saglanmaktaydi Seker kamisi hasadi yapilan ciftliklerin beyaz sahipleri ve isletmecileri servetlerinin kendilerinden sayica onlarca kat fazla nufusa sahip olan siyahlara dayandigini bilerek surekli bir ayaklanma korkusuyla yasamaktaydilar 1758 yilinda kolonilerdeki sinifsal ayrimin yasalarla tanimli bir hiyerarsik yapiya donusturulmesi calismasi baslar Tarihciler o sirada bolgedeki sinifsal ayrimi su sekilde yaparlar Birinci grup beyaz toprak sahipleridir Ikinci grup ozgur siyahlardir Bunlar daha cok melez olarak cagrilmaktadirlar Bazilari egitim gormus meslek sahibi orduda veya ciftlik yonetiminde yer almis kisilerdir Cogunlukla beyaz ciftlik sahiplerinin kole kadinlardan dogan cocuklaridir Erkekler cogunlukla egitim gormus bazilari babalarinin servetlerini miras olarak kazanmis ve ozgur hale gelmistir Ucuncu grup ise tum diger gruplarin sayisindan kat kat fazla olan Afrika dogumlu koleler bulunmaktadir Koleler arasindaki yuksek olum yuzdesi surekli yeni kolelerin bolgeye getirilmesi anlamina gelmekteydi Koleler Fransizca ve Bati Afrika dillerinin karisimi olan ve diye bilinen bir dil konusmaktaydilar Beyazlarla koleler arasinda sik sik siddetli catismalar cikardi Ciftliklerinden kacmis kole ceteleri ormanlarda kacak bir sekilde yasarlardi Adalarin seker ve kahve ciftliklerine sik sik saldirilar duzenlerlerdi Haiti de bu saldirilar ozellikle siyasi arenada siddetin bir arac olarak kullanilmasi gelenegini olusturmustur Cetelerin sayisi bazen binli rakamlara yukselse de buyuk saldirilar duzenleyebilecek capta onderlige ve stratejiye sahip degillerdi Ceteler icinde yukselen en onemli lider Francois Mackandal olur Vudu rahibi olan Mackandal siyahlarin direnisini birlestirmeyi basarir ve ozellikle Afrika gelenek ve dinlerine vurgu yapar Farkli ceteler arasinda koordinasyon saglayarak 1751 1757 yillari arasinda ayaklanma cikartir 1758 yilinda yakalanip diri diri yakilmasina ragmen silahli cetelerin adada varligi ve saldirilari surer 1789 yilinda durum1789 yilinda Haiti dunyanin seker ihtiyacinin 40 ini tek basina saglamakta ve boylece zamanin en degerli kolonisi konumundaydi Adadaki kole sayisi 500 000 idi ve bu sayi tum Karayipler deki kole sayisinin yarisiydi Kolelerin cogunlugu Afrika dogumluydu ve kolelerin olum hizi dogum hizindan yuksek oldugu icin Afrika dan kole ticareti surmekteydi Kole nufus asiri calistirilmaktan yetersiz beslenmeden barinaksizliktan giysisizlikten ve tibbi bakim olmamasindan dolayi kirilmaktaydi Bazi koleler sehir hayatinda kendilerine daha rahat ortamlar bulmus evlerde asci kisisel hizmetci veya zanaatkar olmuslardi Bu gorece ayricalikli sinif Amerika da dogmustu kosullari Afrika dogumlu ve agir islerde calisan kolelerden cok farkliydi Haiti nin kuzey sahillerindeki Plaine du Nord adli bolge ozellikle seker hasadi icin cok verimli bir bolgeydi Ekonomik olarak onemi cok buyuktu Bu bolge anakaradan gecit vermez bir dag sirasiyla ayrildigi icin bolgedeki ciftlikler ve koleler adanin diger kisimlarindan gorece yalitilmis durumdaydilar Burada ozellikle guclu beyaz isletmeciler bulunmakta ve adanin ekonomik olarak Fransa dan ozerk olmasini savunmaktaydilar Haiti deki 40 000 beyaz kolonici arasindan sadece Fransa dogumlular yonetim islerine bakmaktaydi Seker ureticileri ve ciftlik sahipleri asiller sinifinin alt tabakasindan gelmekteydi Cogunun amaci adada olabildigince cabuk zengin olup tropik iklimin oldurucu hastaligi olan sarihummaya yakalanmadan Fransa ya donmekti Alt tabakadaki beyazlar ise meslek olarak zanaatcilik dukkan sahipligi kole ticareti ve iscilik gibi islerde calismaktaydilar Haiti deki ozgur siyahlarin sayisi ise 28 000 civarindaydi Bunlardan cogu zanaatci ve buyuk malikanelerde hizmetciydi Siniflar arasindaki catismalarin yani sira ulke kuzey guney ve bati bolgeleri arsindaki rekabetten de muzdaripti Ayrica farkli siyasi gorusler de bulunmaktaydi adaya bagimsizlik isteyenler Fransa ya bagli olanlar Ispanya ya bagli olanlar ve Ingiltere yandaslari bir aradaydi 1789 Fransiz Devriminin EtkileriFransiz Devriminin gerceklesmesiyle beraber ilan edilen Insan Haklari Beyannamesi metni tum insanlari esit ve ozgur ilan etmekteydi Devrim adada ilk basta iyi karsilandi Fransa daki ve adadaki siyasi durum o kadar degiskendi ki Haiti deki taraflar cok sik taraf ve muttefik degistirecektir Adadaki Afrika kokenli koleler once Fransa ya yuksek ticaret vergileri vermek istemeyen zengin Avrupali beyaz ciftlik sahiplerinin dile getirdigi bagimsizlik istegini duyacaktir Bu zengin sinifin Fransa monarsisi ve Ingilizlerle muttefik oldugunu bilen koleler kole sahiplerinin hakimiyetinde ilan edilecek bagimsizligin kendilerinin daha fazla calistirilacaklarini ve zaten varolmayan haklarinin daha da geriletilecegini anlarlar Adadaki ozgur siyahlar ve ozellikle Julien Raimond 1780 yilindan beri Fransa nezdinde surekli olarak tum ada halkina esit statu verilmesi icin ugrasmaktadir Fransiz Devriminin gerceklesmesinden sonra Raimond Yeni Kurucu Meclise bu onerisini sunmak ister Ekim 1790 da zengin ve ozgur bir siyah olan Vincent Oge Paris den adaya dondugunde Devrim yasalarinin yururlukte oldugundan hareketle oy verme hakkini kullanmayi talep eder Koloni valisi tarafindan reddedilince Cap Francais bolgesinde kisa sureli bir ayaklanma baslatir 1791 yilinda ele gecirilir ve iskenceyle oldurulur Oge kolelige karsi savasmamasina ragmen sonraki kole ayaklanmalarinda hep ornek gosterilecektir Surmekte olan kavga beyazlarla melezler arasindadir koleler simdilik sadece gelismeleri izlemektedir Unlu Fransiz yazar Mirabeau Haiti deki beyazlar hakkinda Vezuv Yanardaginin eteklerinde uyuyorlar benzetmesini yaparak yaklasan kole ayaklanmalari karsisinda beyazlari bekleyen tehlikeyi onceden gormustur 1791 Kole AyaklanmasiKimse kolelerin isyanda yer alacaklarini ongormemisti Ancak 22 Agustos 1791 gunu baslayan buyuk kole ayaklanmasi ulkeyi muhtesem bir ic savasa surukledi Binlerce kole yillarin verdigi acinin intikamini almak ve ozgurluklerini kazanmak icin ciftlik sahiplerine saldirdi Izleyen 10 gun icinde koleler tum kuzey sahilinde denetimi ele gecirecektir Beyazlar bu olcekte bir ayaklanmayla karsi karsiya kalmadiklari icin birbirinden yalitilmis korunakli kamplarda kalmislardir Ilk iki ay icinde siddet artacak ve 2000 beyaz oldurulecek 280 seker ciftligi yakilacaktir Bir yil icinde ada devrimci bir kaos icindedir Koleler zorla calistirildiklari ciftlikleri yakmis kole sahiplerini ve diger beyazlari oldurmuslerdir Fransiz yetkilileri ilk baslarda daha onceki isyanlarda oldugu gibi bu isyani da kesinlikle bastiracaklarindan emindirler Ayaklanmaya Jean Francois ve Georges Biassou nun onderlik etmesi isyanin Santo Domingo da bulunan Ispanya kralin bagli yonetimle ittifak yapmasina yol acar Sadece kuzeyde baslayan isyan butun adaya yayilir 4 Nisan 1792 de Fransa da alinan bir kararla koloniler dahil olmak uzere tum insanlarin deri renklerinden bagimsiz olarak esit ve ozgur oldugu bildirilir Ancak bu karar koleligi sona erdirmemektedir Leger Felicite Sonthonax baskanliginda bir heyet kolonilere gonderilir ve kararin uygulandigini denetler Karari onceden de uygulamayan vali Fransa ya goturulur ve giyotinle idam edilir Toussaint in liderligiSiyah komutanlardan en basarilisi Toussaint L Ouverture dur Kendi kendisini yetistirmis olan bir ev hizmetkari olan L Ouverture Francois ve Biassou gibi once Ispanya icin savasmistir Ingiltere Haiti yi isgal edince eger Fransa koleleri ozgurlestirecegini taahhut ederse onlar icin savasacagini bildirir Sonthonax 29 Agustos 1793 itibariyla tum koleleri ozgurlestirir L Ouverture Fransiz general Etienne Laveaux ile beraber tum kolelerin ozgurlestirildiginden emin olur Mayis 1794 te L Ouverture kuvvetleri Fransa saflarina gecer ve Fransa Cumhuriyeti icin savasmaya baslar Bircok Afrikali kole Louverture saflarindadir ve L Ouverture siki disiplinden yana ve ayrimsiz katliama karsidir Sonunda Ingiliz ve Ispanyol kuvvetleri yenilerek Fransa lehine denetim saglanir Ancak iktidari ele almis olan Toussaint iktidari Fransizlara vermek istemez Ozerk olarak ulkeyi yonetmeye baslar L Ouverture bolgesel kuvvetler arasindaki celiskilerden faydalanarak hakimiyetini genisletir 1798 de adaya cikartma yapan Ingiliz kuvvetlerini yenilgiye ugratir ve hatta komsu ada olan Santo Domingo yu 1801 de isgal ederek buradaki koleleri de ozgurlestirir 1801 yilinda Louverture Haiti icin bir Anayasa ilan eder boylelikle ada ozerklige sahip olmaktadir ayrica kendisini de omur boyu yonetici ilan eder Buna karsilik olarak Napolyon Bonapart buyuk bir savas filosu esliginde Charles Leclerc komutasinda bir orduyu adaya gonderir Seferin amaci tekrar Fransiz egemenligini tesis etmek ve koleligi tekrar uygulamaya koymaktir Birligin adaya cikmasiyla beraber Toussaint in muttefiklerinden Jean Jacques Dessalines Leclerc saflarina gecer Yenilen L Ouverture a yapilan teklifte eger birliklerini Fransiz Ordusuna katilmaya ikna ederse hayatinin bagislanacagi bildirilir Ancak L Ouverture Mayis 1802 de teslim olmasina ragmen kandirilacak ve Fransa ya mahkeme edilmek icin gonderilecektir Fransa ya vardiginda ise hapishanede olecektir Kolelige baskaldiriNapolyon egemenliginde birkac ay sukunet saglanir Ancak Fransizlarin tekrar koleligi kurmak istedigi anlasilinca Dessalines ve diger komutanlar tekrar saf degistirerek Ekim 1802 de Fransizlara saldirmaya baslarlar Kasim 1802 de Fransiz komutan Leclerc sarihummadan olecek ordusu da hastaliklardan kirilmaya baslayacaktir Leclerc in yerine gecen Rochambeau halka karsi acimasiz bir saldiri baslatinca Fransa saflarindan kacislar baslar Ayrica adaya yapilan Ingiliz ablukasi da Fransa ordusunu zayiflatacak care olarak bakilan Napolyon dan da yardim gelmeyecegi belli olur Ayrica ABD ye Lousiana yi 1803 de satan Napolyon un Bati somurgeleriyle ilgilenmedigi artik resmen ortaya cikmistir 1803 yilinda Dessalines komutasindaki isyanci ordu Fransizlari tamamen yenecektir Son muharebe 18 Kasim 1803 gunu olacaktir 1 Ocak 1804 te Dessalines adanin bagimsizligini ilan edecek ve yerel Arawak dilinde adanin ismi olan Haiti adini verecektir Bu yenilgi Fransa koloni imparatorluguna cok buyuk bir darbe indirmistir Bagimsiz cumhuriyetHaiti Bati yarikurede ABD den sonra bagimsiz olan ikinci ulkedir Tarihteki basariya ulasan tek kole ayaklanmasinin sonucudur Ulke yillar suren savaslardan dolayi harap haldedir tarim sektoru cokmustur ticaret hayati sona ermis ve halki da cogunlukla egitimsiz ve yonetim tecrubesinden yoksun durumdadir Haiti 1825 yilinda Fransiz kole sahiplerine 150 milyon frank tazminat odemeyi kabul edecek bu miktar Fransa nin saldirmama taahhudu vermesiyle birlikte 1838 yilinda 60 milyona indirilecektir Borc Haiti butcesini mahvetmis ve ulke zenginligini Fransa bankalarina bagli birakarak zenginlesmesini engelleyen faktor olmustur 1804 yilinda Haiti Devriminin sonu Haiti de somurgeciligin sonunu mujdeler Devrimden sonra basa gelenler Fransiz egitimi almis olan ve orduya hakim gruptur Fransa ise Martinique ve Guadeloupe de koleligi tekrar tesis etmistir Ingiltere ise 1807 de kole ticaretini sona erdirmis 1833 de de somurgelerdeki koleligi kaldirmistir Fransa 1834 yilinda Haiti nin bagimsizligini taniyacak onu 1862 yilinda ABD izleyecektir EtkileriHaiti Devrimi Amerika ve Ingiliz kolonilerindeki kole isyanlari icin ornek olusturmustur Adayi ve degerli gelir kaynagini kaybeden Napolyon Amerika daki topraklari elinden cikartacak ve Lousiana yi ABD ye satacaktir Adadan kacan beyaz ve melezler New Orleans a yerlesecek ve burasinin nufusuna Fransizca konusan bir topluluk olarak dahil olarak kulturel katkida bulunacaktir Haiti Devriminin ardindan Ingiltere 1807 yilinda kole ticaretini yasa disi ilan etmis olsa da kole ticareti daha uzun yillar surecektir Amistad gemisi ABD icindeki koleler de Haiti ornegini izleyerek cesitli ayaklanmalara kalkisacaklarsa da basarisiz olacaklardir Toussaint Louverture hala bolgede bir kahraman olarak anilmaktadir 2004 yilinda Haiti Fransa dan bagimsizligini kazanmasinin 200 yilini kutlamistir Sanat alaninda etkileri Ingiliz sair William Wordsworth Toussaint Louverture e isimli siirini Ocak 1803 de kaleme almistir Kubali yazar Alejo Carpentier in The Kingdom of this Worldadli eseri Haiti Devrimini derinlemesine anlatir Danny Glover 2009 yilinda Toussaint Louverture ile ilgili bir film cekmeyi planlamaktadir Ayrica bakinizAlexandre PetionDis baglantilarHaiti Anayasasi 22 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde Haiti Devrimini ve onemli kisileri anlatan site19 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde Haiti Devrimi Kisa Anlatim olu kirik baglanti