Hüsrev ve Şirin

Hüsrev ve Şirin ("Şîrîn ü Hüsrev", "Şîrîn ve Pervîz", "Ferhâd ve Şîrîn", "Ferhadnâme" olarak da bilinir), İran ve Türk edebiyatlarında mesnevilerde işlenen klasik bir aşk macerası.

6. yüzyıl Sasani hükümdarlarından II. Hüsrev'in hayatında dayanan bir öyküdür. Tarihî kaynaklarda Hüsrev'in sevgilisi Şirin'e sadece birkaç satırla değinilir; ancak edebiyatçılar tarafından yüzyıllar boyu Hüsrev ile Şirin ve arasındaki aşk macerasını konu edinen mesneviler yazılmış, özellikle İran ve Türk kültürleri içerisinde çok sevilen bu konu, yüzyıllar sonra Türk edebiyatında Ferhat ile Şirin öyküsüne dönüşmüştür.

Tarihsel gelişimi

Hüsrev ile Şirin konusu ilk defa 10. yüzyılda Firdevsî’nin Şehnâme’sinde yer aldı. Şehnâme'de de tarihsel olaylar, siyasi mücadeleler anlatılmıştı. 12. yüzyılda Nizâmî-i Gencevi kaleme aldığı Hüsrev ü Şirin adlı mesnevide Hüsrev’in aşkını hareket noktası olarak aldı ve bu aşk macerası, daha sonra benzerlerinin yazılacağı bir klasik konu haline geldi. Nizâmî'nin eserinden ilham alınarak elliden fazla şair tarafından aynı konu işlendi. Hüsrev, Şirin ve Ferhad'ın başından geçenleri müstakil bir eser olarak ortaya koyanların yanında başka eserlerin içinde küçük Farsça manzumeler halinde işleyenler de oldu. 14 .yüzyılda Altın Orda şairi Kutb’un Harezmi Türkçesine Nizâmî’den tercüme ettiği Hüsrev ü Şîrîn ile bu klasik öykü, Türk edebiyatına girdi.

Öyküde, Şirin'e aşık olan Ferhat adında üçüncü bir karakter vardır. İlk Hüsrev ü Şirin mesnevilerinde çok az yer verilen Ferhat karakteri, daha sonra yazılan mesnevilerde öne çıkmış ve kimi şairler Ferhat'ın baş kahraman olduğu eserler yazmıştır. İlk defa Ali Şir Nevayi olayları ve kahramanların rolünü tamamen değiştirerek eseri “Ferhat u Şirin” adıyla yepyeni bir tarzda edebiyata kazandırdı. Türk halk edebiyatına da Ferhat ile Şirin öyküsü olarak geçti.

Başlıca versiyonları

Nizâmî-i Gencevî'nin Hüsrev ve Şirin'i

Nizâmî-i Gencevî'nin Penc Genc adıyla bilinen Hamsesinin ikinci hikâyesi, Hüsrev ve Şirin'dir. 6512 beyitten oluşan Farsça eser, 1180-1181'de (hicri 576) tamamlanmıştır. Eserde, Firdevsî’nin Şehnâme’de ayrıntıya girmeden işlediği, 33. Sasani hükümdarı II. Hüsrev'in, Ermen prensesi Şîrîn ile olan aşk hikâyesini anlatılır. Olaylar, Şehnâme'deki tarihî olaylara karşılık gelir ancak destansı bir şekilde değil, aşk duygularını tahlil ve ifade edecek şekilde anlatılmıştır. Fars dilinin en büyük lirik şaheserlerinden biri olarak kabul edilmiş ve Doğu edebiyatında bir geleneğin öncüsü olmuştur. Nizâmî’den sonra yazılan bütün Hüsrev ve Şirin mesnevileri aruzun aynı kalıbı ile (“mefâîlün mefâîlün feûlün”) yazılmıştır

Dihlevi'nin Şirin ü Hüsrev'i

Hindistanlı, Türk asıllı şair 'nin Nizami'yi örnek alarak oluşturduğu Farsça hamsesinin bir mesnevisi Şirin ü Hüsrev'dir. Eser, 1290 yılında (hicri 689) yazılan eser 4124 beyitten oluşur. Ana konusu Nizami'nin eseri ile aynıdır. Ancak Ferhat, taş ustası sıradan biri olarak değil Çin fağfurunun oğlu olarak kurgulanmıştır.

Kutb'un Hüsrev ü Şirin'i

Türk edebiyatında bilinen 20'nin üzerinde "Hüsrev ü Şirin" ya da "Ferhat ü Şirin" mesnevisinin ilki, Kutb adlı veya mahlaslı şair tarafından 1341-1342 yılları arasında Nizami'nin eseri tercüme edilerek yazılmıştır. 4682 beyitten oluşan eser Kıpçak şivesiyle, Altın Orda Devleti hükümdarı Tini Bek Han ve eşi Melike Hatun adına kaleme alınmıştır. Kutb'un bu eseri, aynı zamanda Altın Orda sahasında yazılmış ilk edebî eserdir. Tek nüshası Fransa Millî Kütüphanesi'nde 312 numaradadır.

Fahrî'nin Hüsrev ü Şirin'i

Anadolu sahasında ilk Husrev u Şîrîn, Aydınoğulları Beyliği’nde yetişmiş şair Fahrî'nin eseridir. Şair, Aydınoğlu İsa Bey adına yazdığı bu eseri 1367 tarihinde tamamlamıştır. 4683 beyittir. Eser, Marburg Devlet Kütüphanesi’ndedir.

Şeyhî'nin Hüsrev ü Şirin'i

15. yüzyılda Şeyhî'nin kaleme aldığı Hüsrev ü Şirin, Anadolu sahasında yazılan Hüsrev ve Şirin versiyonlarının en başarılı örneği kabul edilir. 6944 beyittir. Germiyanoğulları Beyliği'nden Şeyhî, Osmanlı padişahı II. Murad'ın talebi ile Nizamî'nin eserini Türkçeye çevirmiş, ancak esere Türk kültüründen eklemeler yaparak bir telif eser niteliği kazandırmıştır.

Ali Şir Nevai'nin Ferhat ile Şirin'i

15. yüzyılda Çağtay sahası şairlerinden Ali Şir Nevai, Hüsrev ü Şirin hikâyesini Hüsrev yerine Ferhat üzerine kurgulayarak yazan ilk şairdir. Hamsesinin ikinci mesnevisi olan bu eseri Ferhat ile Şirin olarak adlandırdı. Bu öyküde Dilhevi'nin mesnevisindeki gibi Ferhat'ı, Çin Hakanı'nın oğlu olarak kurguladı. Eserin 9. bölümünde kendisinden önce öyküyü yazan şairleri eleştirerek Hüsrev'e layık olmadığı bir değer verdiklerini, aşkın dert ve belasından hiç haberi olmayan Hüsrev yerine Ferhat'ın hikâyesini yazmaya karar verdiğini ifade etmiştir.

Kaynakça

1. ^ Tavukçu, Orhan Kemal (2000). (PDF). Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 24 Kasım 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
2. ^ Erkan, Mustafa (1999). . Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
3. ^ ^{a b} Tavukçu, Orhan Kemal (2000). (PDF). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü. 17 Eylül 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
4. ^ Yeşilyurt, Şeyda (1 Kasım 2018). "FERHAT İLE ŞİRİN'E METİNLER ARASI BİR YAKLAŞIM". HİKMET-Akademik Edebiyat Dergisi (Journal Of Academic Literature). doi:10.28981/hikmet.460050. ISSN 2458-8636. 
5. ^ Abdullah, Fevziye (1950). . 23 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
6. ^ ^{a b c d} Güneş, Özlem (2010). (PDF). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü doktora tezi. 18 Eylül 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
7. ^ ^{a b} Alpay, Gönül (1970). . Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten. 18 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
8. ^ Çulhaoğlu, Gülşen (2002). (PDF). Bilkent Üniversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü yüksek lisans tezi. 24 Kasım 2005 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.