Kütleçekimsel dalga astronomisi, gözlemsel astronominin, nötron yıldızları ve kara delikler gibi nesneler ve süpernova ve büyük patlamadan hemen sonraki evrenin işleyişi hakkında gözlemsel veri toplamak için kütleçekimsel dalgayı (Einstein tarafından genel görelilikte tahmin edilen uzayzamanın dakika sapmaları) kullanan, yeni geliştirilen bir dalıdır.
Kütleçekimsel dalgaların görelilik teorisine dayalı sağlam teorik temeli vardır. İlk defa 1916'da Einstein tarafından öngörülmüştür; genel göreliliğin özel bir sonucu olmasına rağmen, özel göreliliğe uyan kütleçekiminin bütün teorilerinin genel özelliğidir. Kütleçekimsel dalgaların varlığına dair ilk dolaylı gözlemsel kanıtlar 1974'te Hulse-Taylor çift pulsarı ölçümlerinde bulundu ve kütleçekimsel dalgalardan tam beklenildiği yörüngede hareket etmişlerdir.Richard Hulse ve Joseph Taylor 1993'te bu keşiften dolayı Nobel Fzik ödülüne layık görüldüler. Sonrasında, kütleçekimsel dalga tahminlerine uyan birçok çift pulsar gözlemlendi. Bu gözlemler kütleçekimsel dalga yayılımının etkisini göstermiştir ama kütse çekimsel dalgaların kendisini ölçmemize izin vermemişlerdir.
Büyük patlamadan 10−36 saniye sonra evrenin hızla genişlemesi hipotezi olan Kozmik enflasyon kütleçekimsel dalgalara sebep olur; polarizasyonda ve kozmik mikrodalga arka plan ışımasında karakteristik izler bırakır. Mikrodalga ışımasındaki modellerin ölçümlerinden ilkel kütleçekimsel dalgaların özelliklerini hesaplamak mümkündür ve erken evren hakkında bilgi edinilebilir. Yine de kütleçekimsel dalgalar doğrudan tespit edilemez, ama var oldukları diğer astronomik tekniklerle anlaşılabilir.
Kütleçekimsel dalgaların doğrudan tespitini yapmayı uman birçok güncel bilimsel birlik vardır. Yer tabanlı detektörlerin dünya çapında ağları vardır ve bunlar aşağıdakiler dahil kilometrelerce lazer girişimölçerleridir: Kütle Çekimsel Dalga Lazer Girişimölçeri Rasathanesi(LIGO), MIT, Caltech ve LIGO Bilimsel Birliği bilimadamları ve Livingston, Louisiana ve Hanford, Washington'daki detektörler ile ortak proje; Virgo, Avrupa Kütle Çekim Rasathanesi, Cascina, İtalya; GEO 600 Sarstedt, Almanya, ve Kamioka Kütle Çekimsel Dalga Detektörü (KAGRA), Tokyo üniversitesi Kamioka Rasathanesi, Japonya. LIGO ve Virgo gelişmiş ayarlarla geliştirildi, Geliştirilmiş LIGO 2015'te gözlemlerine başladı ve Geliştirilmiş Virgo'nun da 2016'da başlayaması bekleniyor. Daha da gelişmiş olan KAGRA ise 2018'de tamamlamış olacak. GEO 600 güncel olarak hazır, lakin hassaslığından dolayı gözlem yapamaz durumda; ana görevi teknolojiyi denemek. 2020'nın sonuna kadar yer tabanlı detektörlerin ilk tespiti yapmaları umuluyor.
Tespit için kullanılan alternatif araç ise (PTAs). (EPTA), (NANOGrav) ve ile ortaklaşa çalışan (PPTA) olmak üzere üç konsorsiyum vardır. Bunlar mevcut radyo teleskoplarının kullanmaktaydı, lakin bu teleskoplar nanohertz düzeyindeki frekanslara duyarlı olduğundan için, bunca yıllık gözlemlerin sinyal tespit etmesi gerekiyordu ve detektör hassaslığı gitgide gelişti. Şu anki sınırlar astrofiziksel kaynakların beklentilerine yaklaşmaktadır.
İleriki gelecekte,uzay tabanlı detektörler olması mümkündür. Avrupa Uzay Ajansı kütleçekimsel dalga görevini L3 görevi olarak 2034'te başlayacağını belirledi ve güncel anlayış (eLISA). Ayrıca Japon Deci-hertz Kütle Çekimsel Dalga Lazer Girişimölçeri Rasathanesi de gelişmektedir (DECIGO).
Bilim potansiyeli
Astronomi karakteristik olarak elektromanyetik radyasyona dayanmaktadır. Astronomi görünür-ışık astronomisiyle ve çıplak gözle görülebilenlerle başlamıştır. Teknoloji geliştikçe elektromanyetik tayfın radyo ve gama gibi diğer parçaları da gözlemlenmeye elverişli hale geldi. 20. yüzyılın sonlarında, nötrino astronomisi alanında güneşsel nötrino bulunmasıyla,eski bir görünmez fenomen olan Güneş'in içsel işleyişi konusunu aydınlattı. Kütleçekimsel dalgaların bulunması astrofiziksel gözlem yapmak için yeni araçlar yapılmasını sağlayacak.
Kütleçekimsel dalgalar, diğer araçlar tarafından kullanılan tamamlayıcı bilgiler sağlar. Tek bir olayın farklı araçlarla yapılan gözlemlerini birleştirerek, kaynağın özelliklerini tam olarak anlayabiliriz. Bu çoklu haberci astronomisi olarak bilinir. Kütleçekimsel dalgalar diğer araçlarla gözlemlenemeyen (ya da fark edilmesi neredeyse imkânsız) sistemleri de gözlemlemek için kullanılabilir örneğin, kara delikleri özelliklerini ölçmede eşsiz bir yöntem sağlamaktalar.
Kütleçekimsel dalgalar birçok sistem tarafından yayılır, lakin algılanabilir sinyal yaratması için kaynak son derece büyük kütleye sahip olmalı ve neredeyse ışık hızında hareket etmeli. Ana kaynak çift sıkışık yıldızlardır. Diğer örnek sistemler:
- Birbiri etrafında dönen iki yakın yıldızsal kütleye sahip sıkışık çift nesneleri, örneğin beyaz cüceler, nötron yıldızları, kara delikler. Daha geniş çiftler daha düşük yörüngesel frekansta hareket ederler ve LISA gibi detektörlere kaynak oluştururlar. Yakın çiftler LIGO gibi yer tabanlı detektörler için sinyal üretirler. Yer tabanlı detektörler orta seviye kütleli kara delik ya da birkaç yüz güneş kütlesine sahibi barındıran çiftleri fark edebilir.
- Çok büyük kütleli kara delik çiftleri, 105–109 güneş kütlesine sahip iki kara delik içerir. Çok büyük kütleli kara delikler galaksilerin merkezlerinde bulunur. Galaksiler birleşince, merkezi çok kütleli kara delikler de birleşebilir. Bunlar muhtemelen en gürültülü kütleçekimsel dalga sinyalleridir. En büyük kütleli çiftler PTAs kaynaklarıdır. En az kütleli (milyon güneş kütleli) kara delikler uzay detektörleri olan LISA benzeri detektörlere kaynak ouşturur.
- Yıldız kütleli sıkışmış nesnenin büyük kütle oranlı sistemleri büyük kütleli kara delik etrafında yörüngelenir. Bunlar LISA gibi detektörlere kaynaklık yaparlar. Yüksek eksantrikliği sahip yörüngeler en yakın noktadan geçerken kütleçekimsel radyasyon patlaması üretirler; sarmallarının sonlarına yönelmeleri beklenilen, yakın çembersel yörüngeleri olan sistemler, sürekli olarak LISA'nın frekans bandında yayılırlar. Büyük kütle oranlı sarmallar birçok yörünge üzerinde gözlemlenebilir. Bu onları genel görelilik hassasiyetini test etmeye imkân verdiği için, uzayzaman geometrisi arka planı için mükemmel bir inceleme fırsatı halene getirir.
Çiftlere ek olarak başka potansiyel kaynaklar da vardır:
- Süpernova LIGO ya da Virgo tarafından fark edilebilecek kütleçekimsel yüksek frekanslı patlamalar üretir.
- Eksenel asimetrisi olan ve yörüngede dönen nötron yıldızları devamlı yüksek frekanslı dalga kaynağıdır.
- Erken evren ya da hal değişimi olarak işler.
- Kozmik sicim var olsa, o da kütleçekimsel radyasyon yayar. Bu tip kütleçekimsel dalgaların keşfi kozmik sicimin varlığını ispatlar.
Daha hiç kütleçekimsel dalga bulunamamış olması, daha başka kaynaklar da olabileceğini düşündürür.
Kütleçekimsel dalgalar madde ile sadece zayıf etkileşim kurarlar. Bu sebepten dolayın onları fark etmesi zordur. Yani evren boyunca serbest dolaşabilirler ve elektromanyetik radyasyon gibi dağılmazlar ya da absorbe edilmezler. Yine bu sebepten süpernova ya da galaksi merkezi gibi yoğun bir sistemin merkezinden bile görünürler. Elektromanyetik radyasyonun aksine zamanda geçmiştekileri de görünebilirler, çünkü erken Evren yeniden birleşme evresindeyken opaktı ama kütleçekimsel dalgalara karşı saydamdı.
Kütleçekimsel dalgaların evren boyunca serbest dolaşma yeteneğinden dolayı teleskopların aksine tek bir görüş alanını değil bütün gökyüzünü gözlemlerler. Detektörler bazı yönlerde diğerlerine göre daha hassastır ve bu da detektör ağına sahip olmanın en faydalı tarafıdır.
Gelişim
2015'ten itibaren, kütleçekimsle dalgalar sadece dolaylı olarak saptandı ve kütleçekimsel dalga astronomisi gözlemsel sonuç eksikliği yaşıyor.Yine de, kütleçekimsel dalga astronomisini ayakta tutmak için birçok kütleçekimsel dalga detektörü üretiliyor. Yeni bir araştırma alanı olarak - hala gelişmekte -,yine de 21. yüzyılın çoklu-mesaj astronomisinin kurulmuş bir bileşen olacağına dair astrofizik camiasında fikir birliği oluşmuş bile.[kaynak belirt]
Kütleçekimsel dalga saptamak, elektromanyetik tayf gözlemlerini tamamlayacağını vadediyor. Bu dalgalar ayrıca elektromanyetik dalgaları gözlemleyerek elde edemeyeceğimiz verimli bilgileri sunacağını vadediyor. Elektromanyetik dalgalar absorbe edilip tekrar saçılabilirler ve bu da kaynak zorluğu hakkında fikir yürütmeyi zorlaştırıyor. Kütleçekimsel dalgalar maddeyle sadece zayıf etkileşim kurarlar, yani saçılmazlar ve emilmezler. Bu astronomların süpernova merkezlerini, bulutsuları ve hatta çarpışan galaktik çekirdekleri yeni yollardan görmelerini sağlayabilir.
Yer tabanlı detektörlerden sarmal faz, yıldız kaynaklı kara delikler çiftinin birleşmesi, bir kara delik ve nötron yıldızı barındıran çiftler (gama-ışın patlamasında aday mekanizma) hakkında yeni bilgiler sunması beklenmektedir. Ayrıca merkezi çökmüş süpernovalardan ve küçük bozulmaları olan pulsarlar gibi periyodik kaynaklardan sinyal yakalayabilirler. Eğer hal değişiminin belli çeşitlerinde veya çok erken evrende (kozmik zamanda 10−25 'nci saniyede) uzun kozmik sicimden patlama dolaşımı hakkındaki kurgular doğruysa bunlarda yakalanabilir. LISA gibi uzay merkezli detektörler iki beyaz cüce barındıran çiftleri ve AM CVn yıldızını(çift eşinden madde çekerek büyüyen beyaz cüce , düşük kütleli helyum yıldızı) fark etmesi ve de (dev kara deliklerin) birleşmesini ve küçük nesnelerin (bir ve bin arası güneş kütleliler) sarmallarının kara deliklere çekilmesini gözlemlemesi gerekir. LISA aynı zamanda yer tabanlı detektörler gibi erken evrenden gelen aynı kaynakları da dinleyebilir,lakin çok düşük frekansta ve çok yükseltilmiş hassaslıkla.
Yayılan kütleçekimsle dalgaları belirlemeye çalışmak çok zor bir uğraştır. Bunun için üstün sabitlikte yüksek kalite lazerlere ve en az 2·10−22 Hz-1/2 arası hassaslığa ayarlı, GEO-600 gibiyer tabanlı detektörler gerekir. Ayrıca süpernova patlamaları gibi büyük astronomik olaylardan sonra bile, bu dalgaların titreşimleri atomik çap kadar küçülebilir. Yer tabanlı ve uzay merkezli tespit sistemlerinin yüksek hassasiyeti bu güvenilmez dalgaları yakalamalı.
Kaynakça
- ^ Peters, P.; Mathews, J. (1963).
- ^ Peters, P. (1964).
- ^ Schutz, Bernard F. (1984).
- ^ Hulse, R. A.; Taylor, J. H. (1975).
- ^ "The Nobel Prize in Physics 1993" 14 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..
- ^ Stairs, Ingrid H. (2003).
- ^ Hu, Wayne; White, Martin (1997).
- ^ Kamionkowski, Marc; Stebbins, Albert; Stebbins, Albert (1997).
- ^ Sesana, A. (22 May 2013).
- ^ "ESA's new vision to study the invisible universe" 14 Ekim 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..
- ^ Longair, Malcolm (2012).
- ^ Bahcall, John N. (1989).
- ^ Bahcall, John (9 June 2000).
- ^ Moore, Christopher; Cole, Robert; Berry, Christopher (19 July 2013).
- ^ Nelemans, Gijs (7 May 2009).
- ^ Stroeer, A; Vecchio, A (7 October 2006).
- ^ Abadie, J; Abbott, R.; Abernathy, M.; Accadia, T.; Acernese, F.; Adams, C.; Adhikari, R.; Ajith, P.; Allen, B.; Allen, G.; Amador Ceron, E.; Amin, R. S.; Anderson, S. B.; Anderson, W. G.; Antonucci, F.; Aoudia, S.; Arain, M. A.; Araya, M.; Aronsson, M.; Arun, K. G.; Aso, Y.; Aston, S.; Astone, P.; Atkinson, D. E.; Aufmuth, P.; Aulbert, C.; Babak, S.; Baker, P.; et al. (7 September 2010).
- ^ "Measuring Intermediate-Mass Black-Hole Binaries with Advanced Gravitational Wave Detectors" 6 Eylül 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..
- ^ "Observing the invisible collisions of intermediate mass black holes" 12 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..
- ^ Volonteri, Marta; Haardt, Francesco; Madau, Piero (10 January 2003).
- ^ Sesana, A.; Vecchio, A.; Colacino, C. N. (11 October 2008).
- ^ a b Amaro-Seoane, Pau; Aoudia, Sofiane; Babak, Stanislav; Binétruy, Pierre; Berti, Emanuele; Bohé, Alejandro; Caprini, Chiara; Colpi, Monica; Cornish, Neil J; Danzmann, Karsten; Dufaux, Jean-François; Gair, Jonathan; Jennrich, Oliver; Jetzer, Philippe; Klein, Antoine; Lang, Ryan N; Lobo, Alberto; Littenberg, Tyson; McWilliams, Sean T; Nelemans, Gijs; Petiteau, Antoine; Porter, Edward K; Schutz, Bernard F; Sesana, Alberto; Stebbins, Robin; Sumner, Tim; Vallisneri, Michele; Vitale, Stefano; Volonteri, Marta; Ward, Henry; Babak, Stanislav; Binétruy, Pierre; Berti, Emanuele; Bohé, Alejandro; Caprini, Chiara; Colpi, Monica; Cornish, Neil J.; Danzmann, Karsten; Dufaux, Jean-François; Gair, Jonathan; Jennrich, Oliver; Jetzer, Philippe; Klein, Antoine; Lang, Ryan N.; Lobo, Alberto; Littenberg, Tyson; McWilliams, Sean T.; Nelemans, Gijs; Petiteau, Antoine; Porter, Edward K.; Schutz, Bernard F.; Sesana, Alberto; Stebbins, Robin; Sumner, Tim; Vallisneri, Michele; Vitale, Stefano; Volonteri, Marta; Ward, Henry (21 June 2012).
- ^ Berry, C. P. L.; Gair, J. R. (12 December 2012).
- ^ Amaro-Seoane, Pau; Gair, Jonathan R; Freitag, Marc; Miller, M Coleman; Mandel, Ilya; Cutler, Curt J; Babak, Stanislav (7 September 2007).
- ^ Gair, Jonathan; Vallisneri, Michele; Larson, Shane L.; Baker, John G. (2013).
- ^ Kotake, Kei; Sato, Katsuhiko; Takahashi, Keitaro (1 April 2006).
- ^ Abbott, B.; Adhikari, R.; Agresti, J.; Ajith, P.; Allen, B.; Amin, R.; Anderson, S.; Anderson, W.; Arain, M.; Araya, M.; Armandula, H.; Ashley, M.; Aston, S; Aufmuth, P.; Aulbert, C.; Babak, S.; Ballmer, S.; Bantilan, H.; Barish, B.; Barker, C.; Barker, D.; Barr, B.; Barriga, P.; Barton, M.; Bayer, K.; Belczynski, K.; Berukoff, S.; Betzwieser, J.; et al. (2007).
- ^ "Searching for the youngest neutron stars in the galaxy" 12 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..
- ^ Binétruy, Pierre; Bohé, Alejandro; Caprini, Chiara; Dufaux, Jean-François (13 June 2012).
- ^ Damour, Thibault; Vilenkin, Alexander (2005).
- ^ Schutz, Bernard F (21 June 2011).
- ^ Price, Larry (September 2015).
- ^ "PLANNING FOR A BRIGHT TOMORROW: PROSPECTS FOR GRAVITATIONAL-WAVE ASTRONOMY WITH ADVANCED LIGO AND ADVANCED VIRGO" 26 Aralık 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..
- ^ See Cutler & Thorne 2002, sec. 2.
- ^ See Cutler & Thorne 2002, sec. 3.
- ^ See Seifert F., et al. 2006, sec. 5.
- ^ See Golm & Potsdam 2013, sec. 4.
Konuyla ilgili yayınlar
Dış bağlantılar
- AstroGravS: Astrophysical Gravitational-Wave Sources Archive14 Şubat 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Physics Group 19 Ocak 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Kutlecekimsel dalga astronomisi gozlemsel astronominin notron yildizlari ve kara delikler gibi nesneler ve supernova ve buyuk patlamadan hemen sonraki evrenin isleyisi hakkinda gozlemsel veri toplamak icin kutlecekimsel dalgayi Einstein tarafindan genel gorelilikte tahmin edilen uzayzamanin dakika sapmalari kullanan yeni gelistirilen bir dalidir Iki buyuk nesnenin birbiri etrafinda donerek olusturdugu cift yildiz kutlecekimsel dalga astronomisinin onemli bir ornegidir Sistem dondukce kutlecekimsel isimayi emer bu enerji ve momentumu disari tasir ve bu da yorungenin kuculmesine sebep olur Yukarida eLISA gibi uzay detektorleri icin onemli bir kaynak olan cift beyaz cuce yildiz sistemi gosterilmistir Beyaz cucelerden muhtemel birlestirici ucuncu panelde temsil edilmis supernovaya sebep olabilir Kutlecekimsel dalgalarin gorelilik teorisine dayali saglam teorik temeli vardir Ilk defa 1916 da Einstein tarafindan ongorulmustur genel goreliligin ozel bir sonucu olmasina ragmen ozel gorelilige uyan kutlecekiminin butun teorilerinin genel ozelligidir Kutlecekimsel dalgalarin varligina dair ilk dolayli gozlemsel kanitlar 1974 te Hulse Taylor cift pulsari olcumlerinde bulundu ve kutlecekimsel dalgalardan tam beklenildigi yorungede hareket etmislerdir Richard Hulse ve Joseph Taylor 1993 te bu kesiften dolayi Nobel Fzik odulune layik gorulduler Sonrasinda kutlecekimsel dalga tahminlerine uyan bircok cift pulsar gozlemlendi Bu gozlemler kutlecekimsel dalga yayiliminin etkisini gostermistir ama kutse cekimsel dalgalarin kendisini olcmemize izin vermemislerdir Buyuk patlamadan 10 36 saniye sonra evrenin hizla genislemesi hipotezi olan Kozmik enflasyon kutlecekimsel dalgalara sebep olur polarizasyonda ve kozmik mikrodalga arka plan isimasinda karakteristik izler birakir Mikrodalga isimasindaki modellerin olcumlerinden ilkel kutlecekimsel dalgalarin ozelliklerini hesaplamak mumkundur ve erken evren hakkinda bilgi edinilebilir Yine de kutlecekimsel dalgalar dogrudan tespit edilemez ama var olduklari diger astronomik tekniklerle anlasilabilir Kutlecekimsel dalgalarin dogrudan tespitini yapmayi uman bircok guncel bilimsel birlik vardir Yer tabanli detektorlerin dunya capinda aglari vardir ve bunlar asagidakiler dahil kilometrelerce lazer girisimolcerleridir Kutle Cekimsel Dalga Lazer Girisimolceri Rasathanesi LIGO MIT Caltech ve LIGO Bilimsel Birligi bilimadamlari ve Livingston Louisiana ve Hanford Washington daki detektorler ile ortak proje Virgo Avrupa Kutle Cekim Rasathanesi Cascina Italya GEO 600 Sarstedt Almanya ve Kamioka Kutle Cekimsel Dalga Detektoru KAGRA Tokyo universitesi Kamioka Rasathanesi Japonya LIGO ve Virgo gelismis ayarlarla gelistirildi Gelistirilmis LIGO 2015 te gozlemlerine basladi ve Gelistirilmis Virgo nun da 2016 da baslayamasi bekleniyor Daha da gelismis olan KAGRA ise 2018 de tamamlamis olacak GEO 600 guncel olarak hazir lakin hassasligindan dolayi gozlem yapamaz durumda ana gorevi teknolojiyi denemek 2020 nin sonuna kadar yer tabanli detektorlerin ilk tespiti yapmalari umuluyor Tespit icin kullanilan alternatif arac ise PTAs EPTA NANOGrav ve ile ortaklasa calisan PPTA olmak uzere uc konsorsiyum vardir Bunlar mevcut radyo teleskoplarinin kullanmaktaydi lakin bu teleskoplar nanohertz duzeyindeki frekanslara duyarli oldugundan icin bunca yillik gozlemlerin sinyal tespit etmesi gerekiyordu ve detektor hassasligi gitgide gelisti Su anki sinirlar astrofiziksel kaynaklarin beklentilerine yaklasmaktadir Ileriki gelecekte uzay tabanli detektorler olmasi mumkundur Avrupa Uzay Ajansi kutlecekimsel dalga gorevini L3 gorevi olarak 2034 te baslayacagini belirledi ve guncel anlayis eLISA Ayrica Japon Deci hertz Kutle Cekimsel Dalga Lazer Girisimolceri Rasathanesi de gelismektedir DECIGO Bilim potansiyeliAstronomi karakteristik olarak elektromanyetik radyasyona dayanmaktadir Astronomi gorunur isik astronomisiyle ve ciplak gozle gorulebilenlerle baslamistir Teknoloji gelistikce elektromanyetik tayfin radyo ve gama gibi diger parcalari da gozlemlenmeye elverisli hale geldi 20 yuzyilin sonlarinda notrino astronomisi alaninda gunessel notrino bulunmasiyla eski bir gorunmez fenomen olan Gunes in icsel isleyisi konusunu aydinlatti Kutlecekimsel dalgalarin bulunmasi astrofiziksel gozlem yapmak icin yeni araclar yapilmasini saglayacak ayrilma gurultu egrileri frekans fonksiyonlaridir Cok dusuk frekanslardaki pulsar zamanlama dizileri Avrupa Pulsar Zamanlama Dizisi EPTA gelecek Uluslararasi Pulsar Zamanlama Dizisi IPTA dusuk frekanslarda uzay detektorleri onceden onerilen Lazer Girisimolcer Uzay Anteni LISA ve guncel olarak onerilen gelismis Lazer Girisimolcer Uzay Anteni eLISA ve yuksek frekanslarda yer tabanli detektorler basta Kutle Cekimsel Dalga Lazer Girisimolceri Rasathanesi LIGO vee gelistirilmis hali aLIGO Potansiyel astrofiziksel kaynaklarin karakteristik izleri gosterilmistir Karakteristik iz sinyallerinin fark edilebilmesi icin gurulte egrisinin uzerinde olmasi gerekir Kutlecekimsel dalgalar diger araclar tarafindan kullanilan tamamlayici bilgiler saglar Tek bir olayin farkli araclarla yapilan gozlemlerini birlestirerek kaynagin ozelliklerini tam olarak anlayabiliriz Bu coklu haberci astronomisi olarak bilinir Kutlecekimsel dalgalar diger araclarla gozlemlenemeyen ya da fark edilmesi neredeyse imkansiz sistemleri de gozlemlemek icin kullanilabilir ornegin kara delikleri ozelliklerini olcmede essiz bir yontem saglamaktalar Kutlecekimsel dalgalar bircok sistem tarafindan yayilir lakin algilanabilir sinyal yaratmasi icin kaynak son derece buyuk kutleye sahip olmali ve neredeyse isik hizinda hareket etmeli Ana kaynak cift sikisik yildizlardir Diger ornek sistemler Birbiri etrafinda donen iki yakin yildizsal kutleye sahip sikisik cift nesneleri ornegin beyaz cuceler notron yildizlari kara delikler Daha genis ciftler daha dusuk yorungesel frekansta hareket ederler ve LISA gibi detektorlere kaynak olustururlar Yakin ciftler LIGO gibi yer tabanli detektorler icin sinyal uretirler Yer tabanli detektorler orta seviye kutleli kara delik ya da birkac yuz gunes kutlesine sahibi barindiran ciftleri fark edebilir Cok buyuk kutleli kara delik ciftleri 105 109 gunes kutlesine sahip iki kara delik icerir Cok buyuk kutleli kara delikler galaksilerin merkezlerinde bulunur Galaksiler birlesince merkezi cok kutleli kara delikler de birlesebilir Bunlar muhtemelen en gurultulu kutlecekimsel dalga sinyalleridir En buyuk kutleli ciftler PTAs kaynaklaridir En az kutleli milyon gunes kutleli kara delikler uzay detektorleri olan LISA benzeri detektorlere kaynak ousturur Yildiz kutleli sikismis nesnenin buyuk kutle oranli sistemleri buyuk kutleli kara delik etrafinda yorungelenir Bunlar LISA gibi detektorlere kaynaklik yaparlar Yuksek eksantrikligi sahip yorungeler en yakin noktadan gecerken kutlecekimsel radyasyon patlamasi uretirler sarmallarinin sonlarina yonelmeleri beklenilen yakin cembersel yorungeleri olan sistemler surekli olarak LISA nin frekans bandinda yayilirlar Buyuk kutle oranli sarmallar bircok yorunge uzerinde gozlemlenebilir Bu onlari genel gorelilik hassasiyetini test etmeye imkan verdigi icin uzayzaman geometrisi arka plani icin mukemmel bir inceleme firsati halene getirir Ciftlere ek olarak baska potansiyel kaynaklar da vardir Supernova LIGO ya da Virgo tarafindan fark edilebilecek kutlecekimsel yuksek frekansli patlamalar uretir Eksenel asimetrisi olan ve yorungede donen notron yildizlari devamli yuksek frekansli dalga kaynagidir Erken evren ya da hal degisimi olarak isler Kozmik sicim var olsa o da kutlecekimsel radyasyon yayar Bu tip kutlecekimsel dalgalarin kesfi kozmik sicimin varligini ispatlar Daha hic kutlecekimsel dalga bulunamamis olmasi daha baska kaynaklar da olabilecegini dusundurur Kutlecekimsel dalgalar madde ile sadece zayif etkilesim kurarlar Bu sebepten dolayin onlari fark etmesi zordur Yani evren boyunca serbest dolasabilirler ve elektromanyetik radyasyon gibi dagilmazlar ya da absorbe edilmezler Yine bu sebepten supernova ya da galaksi merkezi gibi yogun bir sistemin merkezinden bile gorunurler Elektromanyetik radyasyonun aksine zamanda gecmistekileri de gorunebilirler cunku erken Evren yeniden birlesme evresindeyken opakti ama kutlecekimsel dalgalara karsi saydamdi Kutlecekimsel dalgalarin evren boyunca serbest dolasma yeteneginden dolayi teleskoplarin aksine tek bir gorus alanini degil butun gokyuzunu gozlemlerler Detektorler bazi yonlerde digerlerine gore daha hassastir ve bu da detektor agina sahip olmanin en faydali tarafidir Gelisim LIGO Hanford Kontrol Odasi 2015 ten itibaren kutlecekimsle dalgalar sadece dolayli olarak saptandi ve kutlecekimsel dalga astronomisi gozlemsel sonuc eksikligi yasiyor Yine de kutlecekimsel dalga astronomisini ayakta tutmak icin bircok kutlecekimsel dalga detektoru uretiliyor Yeni bir arastirma alani olarak hala gelismekte yine de 21 yuzyilin coklu mesaj astronomisinin kurulmus bir bilesen olacagina dair astrofizik camiasinda fikir birligi olusmus bile kaynak belirt Kutlecekimsel dalga saptamak elektromanyetik tayf gozlemlerini tamamlayacagini vadediyor Bu dalgalar ayrica elektromanyetik dalgalari gozlemleyerek elde edemeyecegimiz verimli bilgileri sunacagini vadediyor Elektromanyetik dalgalar absorbe edilip tekrar sacilabilirler ve bu da kaynak zorlugu hakkinda fikir yurutmeyi zorlastiriyor Kutlecekimsel dalgalar maddeyle sadece zayif etkilesim kurarlar yani sacilmazlar ve emilmezler Bu astronomlarin supernova merkezlerini bulutsulari ve hatta carpisan galaktik cekirdekleri yeni yollardan gormelerini saglayabilir Yer tabanli detektorlerden sarmal faz yildiz kaynakli kara delikler ciftinin birlesmesi bir kara delik ve notron yildizi barindiran ciftler gama isin patlamasinda aday mekanizma hakkinda yeni bilgiler sunmasi beklenmektedir Ayrica merkezi cokmus supernovalardan ve kucuk bozulmalari olan pulsarlar gibi periyodik kaynaklardan sinyal yakalayabilirler Eger hal degisiminin belli cesitlerinde veya cok erken evrende kozmik zamanda 10 25 nci saniyede uzun kozmik sicimden patlama dolasimi hakkindaki kurgular dogruysa bunlarda yakalanabilir LISA gibi uzay merkezli detektorler iki beyaz cuce barindiran ciftleri ve AM CVn yildizini cift esinden madde cekerek buyuyen beyaz cuce dusuk kutleli helyum yildizi fark etmesi ve de dev kara deliklerin birlesmesini ve kucuk nesnelerin bir ve bin arasi gunes kutleliler sarmallarinin kara deliklere cekilmesini gozlemlemesi gerekir LISA ayni zamanda yer tabanli detektorler gibi erken evrenden gelen ayni kaynaklari da dinleyebilir lakin cok dusuk frekansta ve cok yukseltilmis hassaslikla Yayilan kutlecekimsle dalgalari belirlemeye calismak cok zor bir ugrastir Bunun icin ustun sabitlikte yuksek kalite lazerlere ve en az 2 10 22 Hz 1 2 arasi hassasliga ayarli GEO 600 gibiyer tabanli detektorler gerekir Ayrica supernova patlamalari gibi buyuk astronomik olaylardan sonra bile bu dalgalarin titresimleri atomik cap kadar kuculebilir Yer tabanli ve uzay merkezli tespit sistemlerinin yuksek hassasiyeti bu guvenilmez dalgalari yakalamali Kaynakca Peters P Mathews J 1963 Peters P 1964 Schutz Bernard F 1984 Hulse R A Taylor J H 1975 The Nobel Prize in Physics 1993 14 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Stairs Ingrid H 2003 Hu Wayne White Martin 1997 Kamionkowski Marc Stebbins Albert Stebbins Albert 1997 Sesana A 22 May 2013 ESA s new vision to study the invisible universe 14 Ekim 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde Longair Malcolm 2012 Bahcall John N 1989 Bahcall John 9 June 2000 Moore Christopher Cole Robert Berry Christopher 19 July 2013 Nelemans Gijs 7 May 2009 Stroeer A Vecchio A 7 October 2006 Abadie J Abbott R Abernathy M Accadia T Acernese F Adams C Adhikari R Ajith P Allen B Allen G Amador Ceron E Amin R S Anderson S B Anderson W G Antonucci F Aoudia S Arain M A Araya M Aronsson M Arun K G Aso Y Aston S Astone P Atkinson D E Aufmuth P Aulbert C Babak S Baker P et al 7 September 2010 Measuring Intermediate Mass Black Hole Binaries with Advanced Gravitational Wave Detectors 6 Eylul 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde Observing the invisible collisions of intermediate mass black holes 12 Subat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde Volonteri Marta Haardt Francesco Madau Piero 10 January 2003 Sesana A Vecchio A Colacino C N 11 October 2008 a b Amaro Seoane Pau Aoudia Sofiane Babak Stanislav Binetruy Pierre Berti Emanuele Bohe Alejandro Caprini Chiara Colpi Monica Cornish Neil J Danzmann Karsten Dufaux Jean Francois Gair Jonathan Jennrich Oliver Jetzer Philippe Klein Antoine Lang Ryan N Lobo Alberto Littenberg Tyson McWilliams Sean T Nelemans Gijs Petiteau Antoine Porter Edward K Schutz Bernard F Sesana Alberto Stebbins Robin Sumner Tim Vallisneri Michele Vitale Stefano Volonteri Marta Ward Henry Babak Stanislav Binetruy Pierre Berti Emanuele Bohe Alejandro Caprini Chiara Colpi Monica Cornish Neil J Danzmann Karsten Dufaux Jean Francois Gair Jonathan Jennrich Oliver Jetzer Philippe Klein Antoine Lang Ryan N Lobo Alberto Littenberg Tyson McWilliams Sean T Nelemans Gijs Petiteau Antoine Porter Edward K Schutz Bernard F Sesana Alberto Stebbins Robin Sumner Tim Vallisneri Michele Vitale Stefano Volonteri Marta Ward Henry 21 June 2012 Berry C P L Gair J R 12 December 2012 Amaro Seoane Pau Gair Jonathan R Freitag Marc Miller M Coleman Mandel Ilya Cutler Curt J Babak Stanislav 7 September 2007 Gair Jonathan Vallisneri Michele Larson Shane L Baker John G 2013 Kotake Kei Sato Katsuhiko Takahashi Keitaro 1 April 2006 Abbott B Adhikari R Agresti J Ajith P Allen B Amin R Anderson S Anderson W Arain M Araya M Armandula H Ashley M Aston S Aufmuth P Aulbert C Babak S Ballmer S Bantilan H Barish B Barker C Barker D Barr B Barriga P Barton M Bayer K Belczynski K Berukoff S Betzwieser J et al 2007 Searching for the youngest neutron stars in the galaxy 12 Subat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde Binetruy Pierre Bohe Alejandro Caprini Chiara Dufaux Jean Francois 13 June 2012 Damour Thibault Vilenkin Alexander 2005 Schutz Bernard F 21 June 2011 Price Larry September 2015 PLANNING FOR A BRIGHT TOMORROW PROSPECTS FOR GRAVITATIONAL WAVE ASTRONOMY WITH ADVANCED LIGO AND ADVANCED VIRGO 26 Aralik 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde See Cutler amp Thorne 2002 sec 2 See Cutler amp Thorne 2002 sec 3 See Seifert F et al 2006 sec 5 See Golm amp Potsdam 2013 sec 4 Konuyla ilgili yayinlarDis baglantilarAstroGravS Astrophysical Gravitational Wave Sources Archive14 Subat 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Physics Group 19 Ocak 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde