Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Pnömatika, Filon tarafından milattan önce 3. yüzyılda yazılan Mekaniğin Esasları adlı kitabın 5. cildi.
Ayrıca İskenderiyeli Heron'un da aynı adı taşıyan bir kitabı vardır.
Filyon’un Pnömatika’sı
Hava basıncıyla işleyen (pnömatik) aygıtlardan bahsedilen eserin aslı günümüze kadar ulaşamamıştır. Yalnızca, bugün Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunan Arapça çevirisi[*][**] ve Arapça’dan yapılan çeviriler mevcuttur. Ancak Arapça’sında kitabın aslında bulunmayan bazı bölümlerin olduğu tahmin edilmektedir. Kitap 1899 yılında Wilhelm Schmidt tarafından Latince ve Almanca’ya; 1902 yılında Carra de Vaux tarafından Fransızca’ya çevrilmiştir.
İlk 8 bölüm havanın kabı dolduran bir cisim olduğunun deneylerle gösterilmesini içeren bir önsöz niteliğindedir. Boş olduğu söylenen bir kavanoz Filyon’a göre boş değildir; hava ile doludur. Kavanoz ters çevrilerek suya daldırılırsa içine su girmeyecektir. Suyun kaba girebilmesi için havanın dışarı çıkması gerekmektedir. Kavanozun arkasında balmumuyla kapatılmış bir delik bulunursa, balmumu çıkartılana kadar kaba su girmeyecek ve balmumunun çıkartıldığı anda havanın dışarı çıktığı görülecektir.
O dönemde egemen olan Aristo fiziğine göre su ağırdır ve hareketinin aşağı doğru olması gerekir. Ancak Filyon’a göre hava etrafında küçük boşluklar bulunan atomlardan oluşur. Su ile hava arasında ise boşluk yoktur. Bu nedenle su havayı izleyerek yukarı doğru da hareket edebilir. Eğer suya batırılan düz sifonun içindeki hava çekilirse, suyun yapışıkmışçasına havayı takip ettiği görülür.
Kıvrık sifonla, suyun bir kuyudan ya da kaptan yukarı akması sağlanabilir; ama genellikle su sifonu kabın yüzeyinden daha aşağı bir seviyede terk eder. Bu sifona hiç hava girmemesi koşuluyla gerçekleşebilir. Su, devamlılığı kesilirse daha fazla akmaz. Filyon bu durumu şu deneyle açıklıyor: Eğer bir kavanoz su ile doldurulup, su ile dolu bir kabın içinde ağzı su içinde kalacak şekilde ters olarak tutulursa, kavanozdaki suyun akmadığı görülür. Üst tarafında bir delik açılırsa kaba hava girer ve su ancak o zaman dışarı çıkabilir. Bu, suyun havaya katıldığını onu izlediğini ve onunla sürekli temasta kaldığını gösterir.
Daha sonra termoskopun tanımlaması gelir: Kurşundan yapılmış bir kap, kabın dibine kadar uzanan kıvrık bir sifona hava geçirmeyecek şekilde tutturulur. Sifonun diğer ucu ise bir kavanozun içindeki suya daldırılır. Kurşun kap güneş veya ateş ile ısıtılırsa bir miktar hava sifondan dışarı çıkar ve kavanozdaki suda baloncuklar oluşur. Kap tekrar soğutulduğunda ise kavanozdan bir miktar su çeker. Çekilen su, kurşun kabın sıcaklığına göre sifonda ileri ya da geri hareket eder. Filyon’a göre bu, ateşin ve havanın kendi doğalarında ortak noktalarının olduğunu ve havanın ateş (ısı) tarafından çekildiğini gösterir. Ama bu doğada hiç boşluğun olmamasından da kaynaklanır, eğer hava herhangi bir yerden çekilirse boşluğu başka miktarlar doldurur. Bu, kitapta şu deneyle doğrulanır: Bir kaba bir miktar su, suyun üzerine bir mantar ve mantarın üzerine de bir mum koyulur. Mum yakılır ve üzeri bir kavanozla kapatılırsa; bir süre sonra mumun söndüğü ve suyun kavanoz içinde yükseldiği görülür. Filyon'a göre bunun nedeni, ateşin havayı ortadan kaldırması ve havanın yerini suyun doldurmasıdır.
Kitapta, teorik önsözden sonraki 4 bölümde sifon çeşitleri anlatılır. Ayrıca dolu ve ağzı yaprakla kapatılmış bir kavanozu ters çevirme deneyi târif edilir.
13. bölümden 16. bölüme kadar olan kısımda ise sifonlu ya da fıskiyeli birkaç düzenekten ve basit aygıtlardan bahsedilir.
17. ve 21. bölümler arasında 3 çeşit ağzı açık ve sabit sıvı seviyeli kap, sabit yağ seviyeli bir lamba ve birden çok sıvıyı ayrı ayrı veya birlikte dökebilen bir ibrik tanıtılmıştır.
Bundan sonra 61. bölüme kadar hokkabaz aygıtları diye adlandırılan birçok aygıt tanıtılmaktadır. 62-65 arasında ise su çarkları ve değişik tipte tulumbalar tanıtılmaktadır.
Ekler bölümünde iki çeşit tulumba, nehirlerden veya gölcüklerden su çıkarmaya yarayan 5 aygıt ve 2 karışık fıskiye anlatılır.
Filyon'un Pnömatika'sında bulunan bazı aygıtlar
Sabit Yağ Seviyeli Lamba
Filyon lambanın daha uzun süre yanabilmesi için, sıvı yüksekliğini aynı seviyede tutmayı amaçlamış ve bu düzeneği tasarlamıştır.
Bu gaz lambasında eksilen sıvının tamamlanabilmesi için lambanın üzerine her iki yanında ince borular (b-e ve c-d) olan bir sıvı haznesi (a-b-c) yerleştirilmiştir. Ancak bu düzeneğin en önemli yeri haznenin içindeki hava borusudur (k-m-n). Bu boru hazneye, hava girmeyecek şekilde, m noktasından bağlanır. Borunun k ucu ise g-h-z kabındaki sıvının içine daldırılır. Kaptaki sıvı yüksekliği borunun k ucunun ortaya çıkmasına neden olacak kadar azalırsa, hava borusundan hazneye giren hava ince borulardan kaba sıvı akmasını sağlar. Dolayısıyla kaptaki sıvı seviyesi tekrar k seviyesine kadar yükselir ve hava borusunun ağzı kapanır. Hava girişinin kesilmesiyle birlikte sıvı akışı da durur. Hazneye giren hava miktarı g-h-z kabındaki sıvı seviyesi tarafından kontrol edilir. Böylece haznedeki sıvı bitene kadar sıvı yüksekliği -birkaç milimetre dışında- k seviyesinin altına inemez ya da üzerine çıkamaz.
Bu düzeneğin verimliliği boruların boyutlarına ve şekline bağlıdır. Hava borusu, sıvı yüksekliği k seviyesinin altına indiği anda hava girişine engel olmayacak şekilde geniş; b-e ve c-d boruları ise herhangi bir anda hava girişine izin vermeyecek kadar ince olmalıdır.
Filyon’un gaz lambası aç-kapa kontrol düzeneklerinin ilk örneklerindendir. Bu düzenek daha sonra Heron, Benû Musâ kardeşler ve Leonardo da Vinci tarafından da kullanılmıştır. Günümüzde ise tarımda ve hayvanların su kaplarında uygulamaları görülmektedir.
Tükenmeyen Kaplar
Tükenmeyen (boşalmaz, boşalmayan) kap olarak da adlandırılan bu kaplar genellikle eğlence amaçlı kullanılmaktadır. Bu düzenekler de temelde lambadaki ilkeyi kullanır. Şekilde görülen düzenekte hava borusu çanağın içine gizlenmiştir.[***] Suyun eksilmesiyle borudan depoya hava geçer ve üst taraftaki borudan çanağa su akmaya başlar. Çanaktaki su seviyesi hava borusunun ağzını kapattığında hava geçişi ve ardından sıvı akışı durur. Kendi kendine açılan ve tam zamanında kapanan bir musluk şaşırtıcı olabilmektedir.
Tükenmeyen kaplar çok farklı şekillerde tasarlanabilir. Sıvı haznesinin bir duvarın arkasına ve boruların da sıvı çanağının içine gizlenmiş modelleri çok ilgi çekicidir.
Notlar
Kaynakça
- Drachmann, A. G. (1948). Ktesibios, Philon and Heron, Enjar Munksgaard, Copenhagen
- Tekeli S., Dorsay M., Unat Y. (2002). El-Câmi' Beyne'l-'İlm Ve'l-'Amel En-Nâfi' Fî Eş-Şınaâ'ti'l-Hiyel, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara
- Anonim. Otomatik Kontrol Sistemlerinin Öncüleri, İTÜ Kontrol Mühendisliği23 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde . 7 Kasım 2007 tarihinde erişildi
- Mayr, O. (1970). The Origins of Feedback Control, The M.I.T. Pres, England
- Anonim. "Philon". 7 Kasım 2007 tarihinde erişildi
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Pnomatika Filon tarafindan milattan once 3 yuzyilda yazilan Mekanigin Esaslari adli kitabin 5 cildi Ayrica Iskenderiyeli Heron un da ayni adi tasiyan bir kitabi vardir Filyon un Pnomatika siHava basinciyla isleyen pnomatik aygitlardan bahsedilen eserin asli gunumuze kadar ulasamamistir Yalnizca bugun Suleymaniye Kutuphanesi nde bulunan Arapca cevirisi ve Arapca dan yapilan ceviriler mevcuttur Ancak Arapca sinda kitabin aslinda bulunmayan bazi bolumlerin oldugu tahmin edilmektedir Kitap 1899 yilinda Wilhelm Schmidt tarafindan Latince ve Almanca ya 1902 yilinda Carra de Vaux tarafindan Fransizca ya cevrilmistir Ilk 8 bolum havanin kabi dolduran bir cisim oldugunun deneylerle gosterilmesini iceren bir onsoz niteligindedir Bos oldugu soylenen bir kavanoz Filyon a gore bos degildir hava ile doludur Kavanoz ters cevrilerek suya daldirilirsa icine su girmeyecektir Suyun kaba girebilmesi icin havanin disari cikmasi gerekmektedir Kavanozun arkasinda balmumuyla kapatilmis bir delik bulunursa balmumu cikartilana kadar kaba su girmeyecek ve balmumunun cikartildigi anda havanin disari ciktigi gorulecektir O donemde egemen olan Aristo fizigine gore su agirdir ve hareketinin asagi dogru olmasi gerekir Ancak Filyon a gore hava etrafinda kucuk bosluklar bulunan atomlardan olusur Su ile hava arasinda ise bosluk yoktur Bu nedenle su havayi izleyerek yukari dogru da hareket edebilir Eger suya batirilan duz sifonun icindeki hava cekilirse suyun yapisikmiscasina havayi takip ettigi gorulur Kivrik sifonla suyun bir kuyudan ya da kaptan yukari akmasi saglanabilir ama genellikle su sifonu kabin yuzeyinden daha asagi bir seviyede terk eder Bu sifona hic hava girmemesi kosuluyla gerceklesebilir Su devamliligi kesilirse daha fazla akmaz Filyon bu durumu su deneyle acikliyor Eger bir kavanoz su ile doldurulup su ile dolu bir kabin icinde agzi su icinde kalacak sekilde ters olarak tutulursa kavanozdaki suyun akmadigi gorulur Ust tarafinda bir delik acilirsa kaba hava girer ve su ancak o zaman disari cikabilir Bu suyun havaya katildigini onu izledigini ve onunla surekli temasta kaldigini gosterir Termoskop Daha sonra termoskopun tanimlamasi gelir Kursundan yapilmis bir kap kabin dibine kadar uzanan kivrik bir sifona hava gecirmeyecek sekilde tutturulur Sifonun diger ucu ise bir kavanozun icindeki suya daldirilir Kursun kap gunes veya ates ile isitilirsa bir miktar hava sifondan disari cikar ve kavanozdaki suda baloncuklar olusur Kap tekrar sogutuldugunda ise kavanozdan bir miktar su ceker Cekilen su kursun kabin sicakligina gore sifonda ileri ya da geri hareket eder Filyon a gore bu atesin ve havanin kendi dogalarinda ortak noktalarinin oldugunu ve havanin ates isi tarafindan cekildigini gosterir Ama bu dogada hic boslugun olmamasindan da kaynaklanir eger hava herhangi bir yerden cekilirse boslugu baska miktarlar doldurur Bu kitapta su deneyle dogrulanir Bir kaba bir miktar su suyun uzerine bir mantar ve mantarin uzerine de bir mum koyulur Mum yakilir ve uzeri bir kavanozla kapatilirsa bir sure sonra mumun sondugu ve suyun kavanoz icinde yukseldigi gorulur Filyon a gore bunun nedeni atesin havayi ortadan kaldirmasi ve havanin yerini suyun doldurmasidir Kitapta teorik onsozden sonraki 4 bolumde sifon cesitleri anlatilir Ayrica dolu ve agzi yaprakla kapatilmis bir kavanozu ters cevirme deneyi tarif edilir 13 bolumden 16 bolume kadar olan kisimda ise sifonlu ya da fiskiyeli birkac duzenekten ve basit aygitlardan bahsedilir 17 ve 21 bolumler arasinda 3 cesit agzi acik ve sabit sivi seviyeli kap sabit yag seviyeli bir lamba ve birden cok siviyi ayri ayri veya birlikte dokebilen bir ibrik tanitilmistir Bundan sonra 61 bolume kadar hokkabaz aygitlari diye adlandirilan bircok aygit tanitilmaktadir 62 65 arasinda ise su carklari ve degisik tipte tulumbalar tanitilmaktadir Ekler bolumunde iki cesit tulumba nehirlerden veya golcuklerden su cikarmaya yarayan 5 aygit ve 2 karisik fiskiye anlatilir Filyon un Pnomatika sinda bulunan bazi aygitlarSabit Yag Seviyeli Lamba Sabit Yag Seviyeli Lamba Filyon lambanin daha uzun sure yanabilmesi icin sivi yuksekligini ayni seviyede tutmayi amaclamis ve bu duzenegi tasarlamistir Bu gaz lambasinda eksilen sivinin tamamlanabilmesi icin lambanin uzerine her iki yaninda ince borular b e ve c d olan bir sivi haznesi a b c yerlestirilmistir Ancak bu duzenegin en onemli yeri haznenin icindeki hava borusudur k m n Bu boru hazneye hava girmeyecek sekilde m noktasindan baglanir Borunun k ucu ise g h z kabindaki sivinin icine daldirilir Kaptaki sivi yuksekligi borunun k ucunun ortaya cikmasina neden olacak kadar azalirsa hava borusundan hazneye giren hava ince borulardan kaba sivi akmasini saglar Dolayisiyla kaptaki sivi seviyesi tekrar k seviyesine kadar yukselir ve hava borusunun agzi kapanir Hava girisinin kesilmesiyle birlikte sivi akisi da durur Hazneye giren hava miktari g h z kabindaki sivi seviyesi tarafindan kontrol edilir Boylece haznedeki sivi bitene kadar sivi yuksekligi birkac milimetre disinda k seviyesinin altina inemez ya da uzerine cikamaz Bu duzenegin verimliligi borularin boyutlarina ve sekline baglidir Hava borusu sivi yuksekligi k seviyesinin altina indigi anda hava girisine engel olmayacak sekilde genis b e ve c d borulari ise herhangi bir anda hava girisine izin vermeyecek kadar ince olmalidir Filyon un gaz lambasi ac kapa kontrol duzeneklerinin ilk orneklerindendir Bu duzenek daha sonra Heron Benu Musa kardesler ve Leonardo da Vinci tarafindan da kullanilmistir Gunumuzde ise tarimda ve hayvanlarin su kaplarinda uygulamalari gorulmektedir Tukenmeyen KapTukenmeyen Kaplar Tukenmeyen bosalmaz bosalmayan kap olarak da adlandirilan bu kaplar genellikle eglence amacli kullanilmaktadir Bu duzenekler de temelde lambadaki ilkeyi kullanir Sekilde gorulen duzenekte hava borusu canagin icine gizlenmistir Suyun eksilmesiyle borudan depoya hava gecer ve ust taraftaki borudan canaga su akmaya baslar Canaktaki su seviyesi hava borusunun agzini kapattiginda hava gecisi ve ardindan sivi akisi durur Kendi kendine acilan ve tam zamaninda kapanan bir musluk sasirtici olabilmektedir Tukenmeyen kaplar cok farkli sekillerde tasarlanabilir Sivi haznesinin bir duvarin arkasina ve borularin da sivi canaginin icine gizlenmis modelleri cok ilgi cekicidir Notlar Kitabu l Hiyeli r Ruhaniyye ve Mihaniku l Ma Filyon el Beriti el Hakim Kitabu l Hiyel ve l Mihanikat li l Ma Filyon el Beriti el Hakim Gerceklerinde canagin ceperine gizlenir Otomatik Kontrol Sistemlerinin Onculeri para 6 a b c d e f g h i Drachmann 1948 a b c Tekeli Dorsay Unat 2002 Philon para 4 Otomatik Kontrol Sistemlerinin Onculeri para 5 a b Mayr 1970KaynakcaDrachmann A G 1948 Ktesibios Philon and Heron Enjar Munksgaard Copenhagen Tekeli S Dorsay M Unat Y 2002 El Cami Beyne l Ilm Ve l Amel En Nafi Fi Es Sinaa ti l Hiyel Turk Tarih Kurumu Basimevi Ankara Anonim Otomatik Kontrol Sistemlerinin Onculeri ITU Kontrol Muhendisligi23 Eylul 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde 7 Kasim 2007 tarihinde erisildi Mayr O 1970 The Origins of Feedback Control The M I T Pres England Anonim Philon 7 Kasim 2007 tarihinde erisildi