Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Safevi-Rus Savaşı (1651-1653) - II. Abbas saltanatı sırasında, Safevi İmparatorluğu'nun Kuzey Kafkasya'daki etkisini artırmaya yönelik girişimi Ruslarla bir çatışmaya neden oldu. 1646'dan itibaren, Rus hükûmeti, İsveç'e Safevi topraklarından ipek ticareti yapan yabancı tüccarların pozisyonlarını zayıflatmaya başladı ve 1649'da Sobornoe Ulojenie kabul edildi. Sonuç olarak, yabancı tüccarlar için olanaklar daha da sınırlı hale geldi. II. Abbas'ın saltanatının ilk yıllarında, Ruslarla ilişkilere önem vermedi ve Osmanlı İmparatorluğu ile ilişkilerini geliştirme tekliflerini görmezden geldi. 1647 ve 1653 yıllarında kervan soygunları ve Rus tüccarlarının Safevi topraklarında tutuklanması nedeniyle ikili ilişkilerdeki gerilimler arttı. Ayrıca, Rus sınırlarının güneye doğru genişlemesi, bu alanları kendi mülkleri olarak gören Safevilerden karşı tepki aldı. Bu gerilimler 1651-1653 savaşı veya çatışmasına yol açtı. Bu savaşın patlak vermesinin bir diğer nedeni de, Rusların devrilen Gürcü kralı I. Teimuraz için bir kale inşa etme isteği oldu. Ruslardan yardım talep eden I. Teimuraz, bu haber Şah II. Abbas'a ulaştıktan sonra amacına ulaşamadı. Hemen, Şah II. Abbas konuyu çözmek için askerler hazırladı. Azerbaycan beylerbeyi Hosrov Han, Erdebil, Karabağ ve Astara'daki yerel Kızılbaş kuvvetleri ile birlikte Rusları yenilgiye uğrattı, üslerini ele geçirdi ve kovdu. Sonra İsfahan ve Moskova arasında elçiler seyahat ederek son bir barış antlaşması imzalandı, ancak bu on yıl sonra oldu.
| Rus-İran Savaşı (1651-1653) | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Rus-Pers savaşları | |||||||||||
| |||||||||||
| Taraflar | |||||||||||
 Rusya Çarlığı |  Safevi Devleti | ||||||||||
| Komutanlar ve liderler | |||||||||||
| I. Aleksey | II. Abbas | ||||||||||
| Güçler | |||||||||||
| 10 000 | 12 000 | ||||||||||
Savaştan önce bölgedeki durum
17. yüzyılda, Rus İmparatorluğu'nun Kuzey Kafkasya'daki ana kaleleri Terek kalesi idi, burada voyvoda ve imparatorluğun savaşçıları konuşlanmıştı. Orta 17. yüzyılda, Terek bölgesinde 70'in üzerinde Kabardey soylu ailesi, birçok Rus, Ermeni, Azerbaycanlı ve İranlı ticaret ve el sanatlarıyla uğraşıyordu. Kuzey Kafkasya'dan gelen soylu aileler buraya göç ettiler ve Rus vatandaşlığını kabul ettiler. Kabardey soylu ailelerinden biri olan Muçal Sunçaleyeviç Çerkezis, Terek'te bir eve sahipti. 1645 yılında, çarın kararnamesiyle prens oldu ve Rus olmayanların yöneticisi olarak atandı. Bölgedeki garnizon, bir albay tarafından yönetilen 2.000 savaşçı ve 500 strelets'ten oluşuyordu. Prens Muçal'ın kendi 500 kişilik askerî birliği vardı ve gerektiğinde Rus ordusuna yardım etmekle yükümlüydü.
Terek Nehri'nin sağ kıyısında, Sunja Nehri'nin akışının girdiği ve günümüz Grozni şehrinin kuzeydoğusuna yakın bir yerde, Ruslar 1635 yılında Sunja hapishanesini restore ettiler. Yaklaşık 1645 yılında, Prens Muçal, takipçileriyle birlikte Terek'ten ayrıldı ve Sunja hapishanesinin yakınına yerleşti. Takipçileri arasında Kabardeyler, Çeçenler ve Kumuklar vardı. Hapishanenin iki verst ötesinde, İldar Mirzə liderliğindeki Rus vatandaşlığını kabul etmiş Terek Kumukları vardı. Sunja'nın batısında, IV. İvan zamanından beri Rus koruyuculuğunu kabul etmiş Kabardeyler yaşıyordu.
1629 yılında, Avar Han'ı, Rus çarına başvurdu ve ona Goysu'da bir kale inşa etmesini istedi ve ona yardım etmeyi vadetti. Ayrıca, Avar Han'ı, Rus vatandaşlığı elde etmek için şartların oluşturulmasını istedi ve babasının Kuzey Kafkasya'da inşa edilen ilk Rus kalesi olan Terek'in serbest bırakılmasına yardım ettiğini hatırlattı.
| “ | Bir adam olarak çıktım Avar Han, büyük bir hükümdarın biricik oğlu, oğlumu sana verdim. | ” |
Bu dönemde Safevi Devleti'nin Kuzey Kafkasya'da uyguladığı politikalar, Kumukları Ruslara yaklaşmaya ve yardım istemeye zorlamıştır. 1637'de Kumuk Şamhalı, Rus Çarından kendisini tebaası olarak tanıyan bir mektup aldı. O zamanlar Kumuklar zaten Safevi imparatorluğunun tebaasıydı, bu yüzden hem Ruslardan hem de Kızılbaşlardan çifte vassalları vardı, ancak Dağıstan'ın Safevi yönetimi altında olması Rusya'nın çıkarına değildi. 1642 yılında, Rusya hükûmeti, Moskova'daki Kızılbaşların elçisi Acı bykə'yi "Kumuk halkının Çar'ın hizmetkârları olduğunu" kesin bir şekilde belirtti, ancak Kumuklar, Rusların ve Kızılbaşların bölgedeki güçlenmesine engel olarak, bağımsız bir siyaset izlemekteydi. Şamhal III Surxay Başlı, Şah İsmail taraftarlarının kale inşasının önüne geçti. Aynı zamanda, onlar Rusların bölgedeki güçlenmesini de istememekteydi. 1650 yılında Surxay Han, Ruslardan kaçan Nogayları kendi topraklarına kabul etti. Buna karşılık, onun topraklarına saldıran Rus ordusu Germerçik savaşında Nogay-Kumuk ordusuna yenildi. Bundan sonra Endirey Kumuklarının lideri olan Kazan Alp, Surhay ile barıştı ve bu da 1642'den beri Kumuklar arasında devam eden iç çekişmeyi sona erdirdi.
Bunlar yaşanırken bölgedeki Kızılbaşların etki alanı da genişlemekte ve artık Kumukları tehdit etmekteydi. Bölgedeki en güçlü Kumuk hükümdarlığı Tarku Hanlığı idi. Bu hanlığın liderleri Buynaksk hükümdarı, Dağıstan valisi ve yakın zamana kadar Derbent hanı unvanını taşımaktaydılar. Diğer önemli Kumuk hükümdarlığı ise Endirey Hanlığı idi. Derbent'in kuzeybatısında Kaytak usmiliyi bulunmaktaydı. 1645 yılında II. Abbas, Ruslara yakın olduğu bilinen Rüstem Han'ı Kaytak'dan kovdu ve onun yerine kendisine tabi olan Amirhan Sultanı hükümdar olarak atadı.
Çelişkilerin nedenleri
1639'da, Safevi-Osmanlı savaşı (1623-1639) sona erdi ve bu iki devlet arasında Kasr-ı Şirin antlaşması imzalandı. Yeni koşullarda Safeviler Derbent'ten Sünce'ye kadar, Osmanlılar ve Kırım hanları ise Karadeniz'den Kabarda'ya kadar kendi hakimiyetlerini genişletmek istiyorlardı. Kuzey Kafkasya'da Safevi çıkarları Rusya ile çatışmaya neden oldu. Şah II Abbas'ın yönetiminde, Rusya ile sakin ilişkileri vardı, ancak Rusların Kuzey Kafkasya'da işgalci planları, onun Rusya'ya karşı tutumunu değiştirdi. Tartışmalar 1650'de, Şirvanlı ve Dağıstanlı tüccarların Kabarda'ya gitmekte olan konvoylarına Kazak hırsızlarının saldırısıyla başladı. Şirvan beylerbeyi Şamaxılı Xosrov khan çok kızgındı, çünkü Xosrov khanın mülkü de yağmalanmıştı. Ruslar, konvoyun Terek (voyevoda) sıradan geçmek için izin alınmadığı için Kazakların ona saldırdığını bahane etti. Şamahı beylerbeyi Astrahan sırdarını Kazakları desteklemekle suçladı ve ondan tazminat talep etti. Han mektubunda yazdı ki, eğer Ruslar kendi haydutlarına sahip çıkamazlarsa, o köklerini kesmeye hazırdır ve gerektiğinde Terek şehrini ve Astrahan'ı yerle bir eder.
| “ | "Şirvan Beylerbeyi Hossrov Han'ın Kazak haydutlarıyla ilgili olarak Ruslara cevap mektubu. 1650'nin sonu ... Kazaklar defalarca hem benim kişisel mülklerime, hem de devlet mülklerine zarar veriyorlar. Ve siz her zamanki gibi yine bir bahaneyle cevap veriyorsunuz. Onlara bu cesareti Həştərxandan alırlar. Eğer siz kendi haydutlarınıza sahip çıkamazsanız, ben onlara sahip çıkıp köklerini bir defalık keserim. Astrahan sırdarına deyin, ədavəti varsa, meydana gelsin. Lazım gelse, ben hem Terek'i hem de Astrahan'ı yerle bir ederim. Şahımız bütün bunlardan haberdardır ve bir daha bu tekrarlansa, biz gerekli önlemleri alarak "dostluk perdesi"ni yüzümüzden atacağız. "1651-1653 Safevi-Rus savaşları" | ” |
Osmanlı ve Safevi imparatorlukları arasındaki uzun süren savaş 1639'da Kasr-ı Şirin barış antlaşması ile sona erdi. Yeni imzalanan anlaşmaya göre Kafkasya iki imparatorluk arasında nüfus bölgelerine ayrıldı. Osmanlı ve Kırım hanlığı Karadeniz sahili boyunca ve Kabarda'da üstünlük kurmaya çalışırken, Safevi şahı Derbent'ten yukarıya doğru, Sunja çayına kadar olan bölgelerde nüfuz üstünlüğünü kurabilirdi. Bu durumda bölgede Rusya ve Safevi imparatorluğu arasında çıkar çatışması oldu. II. Abbas tahta çıktıktan sonra Rusya ile barışı sürdürme kararlılığı gösterdi ve ticareti ve işbirliğini genişletmek için adımlar attı, ancak sonra fikrinden vazgeçti. II. Abbas'ın yeni hedefi sadece Rusların Dağıstan bölgesine girmesinin önüne geçmek değil, aynı zamanda Rusları tüm Kuzey Kafkasya'dan kovmaktı. Bunun için şah dağlıların iç işlerine karışmaya başladı.
Savaşın başlamasında, Hazar Denizi kıyısında faaliyet gösteren Kazak kuvvetlerine karşı Husrav hanın çıkması ana sebep oldu. 1650'de Kreben Kazakları Şamahılı ve Dağıstanlı tüccarların kafilesine saldırarak kafile mallarını yağmaladılar. Yağmalanan kafilede Safevi imparatorluğunun Şirvan beylerbeyi olan Husrav hanın da kişisel malları vardı. Biraz sonra ortaya çıktı ki, kafile iki devlet arasında imzalanan anlaşmanın şartlarına aykırı olarak hareket ederek Terek hakimine bilgi vermemişti ve bu nedenle Kazakların saldırısına maruz kalmıştı. Husrav han, Rus hakimine yazdığı mektupta, vurulan zararın tazmin edilmesini ve Kazakların cezalandırılmasını talep ediyordu. Husrav han, Rus hükûmetinin hiçbir adım atmayacağına inanarak, bir ay içinde "hem Terek'i, hem de Astrahan'ı kara toprağa" çevirebileceğini ve Kazakları kendisinin cezalandırabileceğini yazdı. Rusya ile Safevi arasındaki askeri operasyonların doğrudan nedeni Sunja kalesinin yeniden inşasıydı. Terek ve Sunja'daki Rus kaleleri şahın Dağıstan'da etkisini yaratma planlarına engel oluyordu. Nitekim 1658'de Kızılbaçlar'ın Moskova'daki elçisi Dagul Sultan, savaşın başlama sebebinin Sunja kalesi değil, Terek kumları olduğunu bildirmiştir. Sunja yerleşiminin kurulması ve Kumugların buraya yerleşmesinden sonra bölgede çatışmalar, cinayetler ve hırsızlıklar artmış, bunun sonucunda Safevi tebaası bölgeyi ziyaret edememiştir. 1650'de Safevi tarafının bir saldırıya hazırlandığından haberdar olan Tarku Şamhalı Surkhay han III, Astrahan valisi Grigory Cherkazsky'ye bir saldırı için hazırlanmanın gerekli olduğunu söyleyen bir mektup yazdı. Vali bu mektuba cevaben Terek atamanlarına ve Kazaklara Sunja hapishanesine yardım etmelerini ve olası bir saldırıyı önlemek için önlem almalarını emretti.
Sunja Kalesi'ne ilk yürüyüş
1651 yılında, Şirvan'da bulunan Hüsrev Han Şah II. Abbas'dan emir alır. Emirde, Hüsrev Han'a zaman kaybetmeden Kızılbaş ordusunun Sunja'ya yürüyüşünü organize etmek ve ordunun komutasını üstlenmek görevi verilir. Şah Abbas'ın emri, sadece Sunja kalesini ele geçirmekle sınırlı değildir. Hüsrev Han'ın da belirttiği gibi, Şah Abbas ona Sunja'yı ele geçirmeyi ve zaman kaybetmeden Astrahan'a yürümeyi emretmiştir. Hüsrev Han, Sunja kalesini ele geçirmek için Tarku şamhalı Surhay Han'a yardım eder. Onun ordusuna Tarku kumandanlarından başka, Endirey kumandanları ve Kaytak usmiliyinin savaşçıları da dahil olmuştur. Endirey kumandanlığını Qazan Alp, Kaytak usmiliyinden gelenlere ise Emirhan Sultan komuta eder. Yardım için, Hüsrev Han, 800 kişilik düzenli Kızılbaş ordusundan bir bölük ve iki top gönderir. 800 kişiden 500'ü Şamahı'dan, 300'ü Derbent'den gelmiştir. Ayrıca, bu orduda yer alan noqay ordularından olan Çoban Mirza ve Şatemir Mirza'nın komutasındaki birlikler de katılırlar. Ayrıca, Miçık ve Argun nehirleri boyunca yaşayan Çeçen halkı olan çıçkızyanlar ve şibutyanlar da bu orduya katılırlar. Sunja'ya saldırmaya hazırlanan ordu, toplam 12 bin savaşçıya sahiptir. 25 Ekim 1651'de birleşik ordu Sunja nehrinin kıyısına ulaşır. İlk çatışma, Kazak Şadri'nin mevkisi yakınında gerçekleşir. Rus birlikleri savunma pozisyonu alır ve Kızılbaşlarla ve kumukların ilk saldırısını püskürtmeyi başarırlar.
Başarılı olamayan Surhay Han, Terek Nehri yakınındaki Verhnevo Çerlonova'da bulunan Kazak mevkiine gitmek için yola çıktı. Buradaki Kazaklar kendilerini güçlendirmiş ve yeni savunma hatları inşa etmişlerdi. 1 Kasım'da Terek Voyvodası Prens Şetinin, Rus ordusu komutanı Prens Muçalı'nın yardımına yeni bir birlik gönderdi. Yeni birlikler arasında atıcılar, boyar çocukları ve Tleva Tukaşev'in komutasındaki Halk Tatarları da yer alıyordu. 2 Kasım'da Surhay Han yeni bir saldırı kararı aldı ve Çerlenova'daki Kızılbaş ve Kumuk ordusu Asmanovskiy'e saldırmak istedi. Ancak 2 Kasım'da başlayan saldırı yine Ruslar tarafından püskürtüldü ve Prens Muçalı'nın karşı saldırısı başarılı oldu. Kızılbaş ve Kumuk birlikleri Sunja Nehri'ne doğru geri çekildi. Muçal, birliklerini Safevi ordusunu takip etmek için gönderdi. Muçal'ın kararlı adımları ve zamanında yardımı sayesinde Ruslar Safevi saldırılarını püskürtmeyi başardılar. 7 Kasım'da Muçal'ın gözcüleri ona Safevi ordusunun tamamen geri çekildiği bilgisini verdi. En çok zayiatı Prens Muçal'ın kendi halkı çekti. Onun raporuna göre, saldırı sırasında 3 bin Tatar atı, 500 devesi, 10 bin boynuzlu, 15 bin boynuzsuz hayvanı ele geçirildi ve çok sayıda insan esir alındı. Safevi ordusu için ilk harekât başarısız oldu. Surhay Han, mazeret yaratmak için Terek Tatar köylerini hedef seçtiğini söyledi. Çünkü onlar Kabardey'e giden yolları kapattılar ve bu saldırıyla onlara cevap verildi.
Sunja Kalesi'ne ikinci yürüyüş
1652 yılında II. Abbas yeni bir sefere hazırlanıyordu. Şamhal Surhay ve Kazan Alp, kendi savaşçılarıyla birlikte Aktaşeye geldiler ve Sunja'ya doğru yürüyüşe hazırlanmaya başladılar. Kırım'a gönderilen bir elçilik, onları Ruslar'a karşı olan yürüyüşe katılmaya davet etti. Bu sırada Rusya'nın yeni Terek valisi Vasili Voilinskiy'e Kırım Tatarlarının Azov'a gelmesi ve Astrahan hakkında konuşmaya başladıklarını bildiren sadık Tatarlar tarafından haberdar oldular. Rus hükûmeti Sunja surlarını güçlendirdi. İkinci seferin başlamasına yakın, garnizona güçlendirmek için Mutçal Çərkəzski kabardin Murza Urus han Yansoxov'un ve oğlunun liderliğinde destekler gönderdi. Kendisi ise kaleye girmeyi tercih etmeden, dağlarda çarpışarak ve buradan Qızılbaş ordusuna saldırmayı tercih etti. Sunja surlarında 800 Rus garnizonu vardı. Burada 212 Rus nişancı ve Kazaklar, Urushan'ın liderliğinde kabardinler ve İldar Mirzə'nin liderliğinde 500 Terek Qumuqları vardı. Ordunun genel komutanı İvan Yatsin idi. 7 Mart 1653'te, Safavi İmparatorluğu'nun Kızılbaşlarından, Nogaylardan, Kumuklardan, Dağlılardan ve Kafkasya koruyucularından oluşan ordusu, Sunja'yı kuşattı. Yine ordunun liderliğini Şamxal Surxay han yapıyordu. Surhay han, geri kalanı ele geçiremeyince Kabardin ve Kazak köylerini yağmaladı ve tahrip etti. Sunja surlarında kalan Rus ordusunun durumu gün geçtikçe kötüleşiyordu. Surhay han, kale duvarları önünde toplarla saldırmak için hendekler kazdırmış ve oraya ateş açtırmıştı. Ayrıca ormanlardan odun getirilmiş ve kale duvarlarının yanında yakılmıştı.
Terek şehrinin kuşatılması sırasında, Çeçenlerden oluşan bir süvari birliği, Çepay Murza tarafından yönetildi ve Semyon Stromilov'un komutasındaki yardım birliği ile birlikte gönderildi. Ancak bu birlik, kuşatılanlara yardım etmek için yarı yolda kalarak geri çekilmek zorunda kaldı ve Terek'e geri döndü. Terek'e saldırı tehdidi olduğundan, Terek valisi Sunja'ya yardım etmek için çok fazla asker gönderemiyordu. 14 Mart'ta, Ivan Dolqovo-Saburov'un 200 askerlik birliği Heşterhan'dan Terek'e gitti. Heşterhan'ın da saldırıya uğrayacağına dair söylentiler dolaştığı için ordunun cephede gönderilmesi mümkün olmadı. 19 Mart'ta, Terek kumandanı İldar Mirza'nın yönetimindeki Terek kumandanlığı, Surhay Han ile görüşmelere başladı ve geri kalan askerler Terek'e döndü. Sonrasında gelen Kızılbaş ordusu Sunja'yı yaktı. Bir süre sonra Surhay Han da Tarku'ya geri döndü. 1653'te Aleksey Mixailoviç, son çatışma hakkında gönderdiği mektupta, orada savaşan Rus subaylarına, Ruslara yardım eden Yansohov gibi kişilere teşekkür etti. Onlara teşekkür edilmesinin ana nedeni, kalede uzun süre direnç göstermeleri ve çarın hazinesini oradan kurtarmalarıydı.
Sonuç
1653 yılında Şah II. Abbas, gelecek askeri operasyonlarında daha da ileri gitmeyi planladı. Amacı Terek ve Haştarhan'ı ele geçirmek ve Rusları tüm Kafkasya'dan çıkarmaktı. Bu amaçla, Surhay Han ordusunu topladı, bölgedeki Kızılbaş ordusu Derbent'te toplandı ve İsfahan'da Şah II. Abbas komutasındaki büyük Kızılbaş ordusunun toplanmasına başlandı, ancak durum beklenmedik şekilde değişti. Babür İmparatorluğu'nun doğu sınırlarına saldırması ve Kandahar'ı yeniden kuşatması II. Abbas'ın planlarını değiştirdi. İki cephede savaşmak istemeyen Abbas, Ruslarla görüşmelere başladı. Rusya, Polonya ile savaşa hazırlanıyordu ve Safevi İmparatorluğu ile barış da ilgilendiriydi. Prens Ivan Lobanov-Rostovski ve Ivan Kominin, 1654 Nisan'ında Safevi İmparatorluğuna elçi olarak gönderildi ve Ferhabad'da Şah II. Abbas ile görüştü. Karşılıklı anlaşmalarla geçen görüşten sonra, Ekim ayında Rus elçileri geri döndü. Sunja istihkamının ele geçirilmesi, Safevi pozisyonlarının Kuzey Kafkasya'da güçlenmesine neden oldu. II. Abbas, dağlara baskıyı daha da artırarak, 1658'de iki kale inşa edildiğini duyurdu. Bu, yerlilerin isyanı ile sonuçlandı. 1659'da Surhay Han, Ahmed Han Jenkuteyski, Kazan Alp Endireyski ve Buday bey Magomatotov Rus hakimiyetine geçti.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ a b c Matthee 2012, s. 122.
- ^ a b c d Matthee 1999, s. 169.
- ^ Matthee 2019, s. 122.
- ^ Бабулин 2006, s. 169.
- ^ Олеарий 2003, s. 363.
- ^ Кушева 1963, s. 365—366.
- ^ Ризванов 1969, s. 202.
- ^ АН СССР 1988, s. 25.
- ^ Абдусаламов 2013, s. 3.
- ^ Новосельского və Устюгова 1955, s. 1032.
- ^ Кидирниязов və Мусаурова 2003, s. 199.
- ^ a b c d e f g h Бабулин 2006.
- ^ Зевакин 1929.
- ^ "Сурхай - шаухал 1651-1653 гг". 30 Mart 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Mayıs 2014.
Kaynak
- Rudi Matthee. The Politics of Trade in Safavid Iran: Silk for Silver, 1600-1730. Londra: I.B. Tauris. 13 Kasım 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.
- Rudi Matthee (2012). Abbas II. Encyclopædia Iranica, Online Edition. Encyclopædia Iranica Foundation. ISBN . 23 Eylül 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.
- George Bournoutian. From the Kur to the Aras: A Military History of Russia's Move into the South Caucasus and the First Russo-Iranian War, 1801–1813. Brill.
- Rudi Matthe (2019). Persia in Crisis: Safavid Decline and the Fall of Isfahan. New York: Taylor & Francis. 13 Kasım 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.
- И. Б. Бабулин (2006). Русско-иранский военный конфликт 1651—1653 гг. Рейтар.
- М. Б. Абдусаламов (2013). Взаимоотношения кумыкских феодальных владетелей с Cефевидским Ираном в первой половине XVII в. Вестник Забайкальского государственного университета. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.
- Д. С. Кидирниязов, Ж. К. Мусаурова. Очерки истории ногайцев XV-XVIII вв. Изд-во дом "Народы Дагестана".
- Е. С. Зевакин Конфликт России с Персией в середине XVII столетия (1929). Конфликт России с Персией в середине XVII столетия // Азербайджан в начале XVIII века.
- Rudi Matthee (2012). Abbas II. Encyclopædia Iranica, Online Edition. Encyclopædia Iranica Foundation. 23 Eylül 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Safevi Rus Savasi 1651 1653 II Abbas saltanati sirasinda Safevi Imparatorlugu nun Kuzey Kafkasya daki etkisini artirmaya yonelik girisimi Ruslarla bir catismaya neden oldu 1646 dan itibaren Rus hukumeti Isvec e Safevi topraklarindan ipek ticareti yapan yabanci tuccarlarin pozisyonlarini zayiflatmaya basladi ve 1649 da Sobornoe Ulojenie kabul edildi Sonuc olarak yabanci tuccarlar icin olanaklar daha da sinirli hale geldi II Abbas in saltanatinin ilk yillarinda Ruslarla iliskilere onem vermedi ve Osmanli Imparatorlugu ile iliskilerini gelistirme tekliflerini gormezden geldi 1647 ve 1653 yillarinda kervan soygunlari ve Rus tuccarlarinin Safevi topraklarinda tutuklanmasi nedeniyle ikili iliskilerdeki gerilimler artti Ayrica Rus sinirlarinin guneye dogru genislemesi bu alanlari kendi mulkleri olarak goren Safevilerden karsi tepki aldi Bu gerilimler 1651 1653 savasi veya catismasina yol acti Bu savasin patlak vermesinin bir diger nedeni de Ruslarin devrilen Gurcu krali I Teimuraz icin bir kale insa etme istegi oldu Ruslardan yardim talep eden I Teimuraz bu haber Sah II Abbas a ulastiktan sonra amacina ulasamadi Hemen Sah II Abbas konuyu cozmek icin askerler hazirladi Azerbaycan beylerbeyi Hosrov Han Erdebil Karabag ve Astara daki yerel Kizilbas kuvvetleri ile birlikte Ruslari yenilgiye ugratti uslerini ele gecirdi ve kovdu Sonra Isfahan ve Moskova arasinda elciler seyahat ederek son bir baris antlasmasi imzalandi ancak bu on yil sonra oldu Rus Iran Savasi 1651 1653 Rus Pers savaslariII AbbasI AlekseyTarih1651 1653BolgeKuzey Kafkasya DagistanSebepRusya nin Kuzey Kafkasya da guclenme komplo ve askeri yontemlerle stratejik bir konum elde etme arzusu SonucSafevi zaferi Cografi DegisikliklerSafevilerin sinirlarinin Kuzey Kafkasya topraklarina kadar genisletilmesi TaraflarRusya CarligiSafevi DevletiKomutanlar ve liderlerI AlekseyII AbbasGucler10 00012 000Savastan once bolgedeki durum17 yuzyilda Rus Imparatorlugu nun Kuzey Kafkasya daki ana kaleleri Terek kalesi idi burada voyvoda ve imparatorlugun savascilari konuslanmisti Orta 17 yuzyilda Terek bolgesinde 70 in uzerinde Kabardey soylu ailesi bircok Rus Ermeni Azerbaycanli ve Iranli ticaret ve el sanatlariyla ugrasiyordu Kuzey Kafkasya dan gelen soylu aileler buraya goc ettiler ve Rus vatandasligini kabul ettiler Kabardey soylu ailelerinden biri olan Mucal Suncaleyevic Cerkezis Terek te bir eve sahipti 1645 yilinda carin kararnamesiyle prens oldu ve Rus olmayanlarin yoneticisi olarak atandi Bolgedeki garnizon bir albay tarafindan yonetilen 2 000 savasci ve 500 strelets ten olusuyordu Prens Mucal in kendi 500 kisilik askeri birligi vardi ve gerektiginde Rus ordusuna yardim etmekle yukumluydu Terek Nehri nin sag kiyisinda Sunja Nehri nin akisinin girdigi ve gunumuz Grozni sehrinin kuzeydogusuna yakin bir yerde Ruslar 1635 yilinda Sunja hapishanesini restore ettiler Yaklasik 1645 yilinda Prens Mucal takipcileriyle birlikte Terek ten ayrildi ve Sunja hapishanesinin yakinina yerlesti Takipcileri arasinda Kabardeyler Cecenler ve Kumuklar vardi Hapishanenin iki verst otesinde Ildar Mirze liderligindeki Rus vatandasligini kabul etmis Terek Kumuklari vardi Sunja nin batisinda IV Ivan zamanindan beri Rus koruyuculugunu kabul etmis Kabardeyler yasiyordu 1629 yilinda Avar Han i Rus carina basvurdu ve ona Goysu da bir kale insa etmesini istedi ve ona yardim etmeyi vadetti Ayrica Avar Han i Rus vatandasligi elde etmek icin sartlarin olusturulmasini istedi ve babasinin Kuzey Kafkasya da insa edilen ilk Rus kalesi olan Terek in serbest birakilmasina yardim ettigini hatirlatti Bir adam olarak ciktim Avar Han buyuk bir hukumdarin biricik oglu oglumu sana verdim Bu donemde Safevi Devleti nin Kuzey Kafkasya da uyguladigi politikalar Kumuklari Ruslara yaklasmaya ve yardim istemeye zorlamistir 1637 de Kumuk Samhali Rus Carindan kendisini tebaasi olarak taniyan bir mektup aldi O zamanlar Kumuklar zaten Safevi imparatorlugunun tebaasiydi bu yuzden hem Ruslardan hem de Kizilbaslardan cifte vassallari vardi ancak Dagistan in Safevi yonetimi altinda olmasi Rusya nin cikarina degildi 1642 yilinda Rusya hukumeti Moskova daki Kizilbaslarin elcisi Aci byke yi Kumuk halkinin Car in hizmetkarlari oldugunu kesin bir sekilde belirtti ancak Kumuklar Ruslarin ve Kizilbaslarin bolgedeki guclenmesine engel olarak bagimsiz bir siyaset izlemekteydi Samhal III Surxay Basli Sah Ismail taraftarlarinin kale insasinin onune gecti Ayni zamanda onlar Ruslarin bolgedeki guclenmesini de istememekteydi 1650 yilinda Surxay Han Ruslardan kacan Nogaylari kendi topraklarina kabul etti Buna karsilik onun topraklarina saldiran Rus ordusu Germercik savasinda Nogay Kumuk ordusuna yenildi Bundan sonra Endirey Kumuklarinin lideri olan Kazan Alp Surhay ile baristi ve bu da 1642 den beri Kumuklar arasinda devam eden ic cekismeyi sona erdirdi Bunlar yasanirken bolgedeki Kizilbaslarin etki alani da genislemekte ve artik Kumuklari tehdit etmekteydi Bolgedeki en guclu Kumuk hukumdarligi Tarku Hanligi idi Bu hanligin liderleri Buynaksk hukumdari Dagistan valisi ve yakin zamana kadar Derbent hani unvanini tasimaktaydilar Diger onemli Kumuk hukumdarligi ise Endirey Hanligi idi Derbent in kuzeybatisinda Kaytak usmiliyi bulunmaktaydi 1645 yilinda II Abbas Ruslara yakin oldugu bilinen Rustem Han i Kaytak dan kovdu ve onun yerine kendisine tabi olan Amirhan Sultani hukumdar olarak atadi Celiskilerin nedenleri1639 da Safevi Osmanli savasi 1623 1639 sona erdi ve bu iki devlet arasinda Kasr i Sirin antlasmasi imzalandi Yeni kosullarda Safeviler Derbent ten Sunce ye kadar Osmanlilar ve Kirim hanlari ise Karadeniz den Kabarda ya kadar kendi hakimiyetlerini genisletmek istiyorlardi Kuzey Kafkasya da Safevi cikarlari Rusya ile catismaya neden oldu Sah II Abbas in yonetiminde Rusya ile sakin iliskileri vardi ancak Ruslarin Kuzey Kafkasya da isgalci planlari onun Rusya ya karsi tutumunu degistirdi Tartismalar 1650 de Sirvanli ve Dagistanli tuccarlarin Kabarda ya gitmekte olan konvoylarina Kazak hirsizlarinin saldirisiyla basladi Sirvan beylerbeyi Samaxili Xosrov khan cok kizgindi cunku Xosrov khanin mulku de yagmalanmisti Ruslar konvoyun Terek voyevoda siradan gecmek icin izin alinmadigi icin Kazaklarin ona saldirdigini bahane etti Samahi beylerbeyi Astrahan sirdarini Kazaklari desteklemekle sucladi ve ondan tazminat talep etti Han mektubunda yazdi ki eger Ruslar kendi haydutlarina sahip cikamazlarsa o koklerini kesmeye hazirdir ve gerektiginde Terek sehrini ve Astrahan i yerle bir eder Sirvan Beylerbeyi Hossrov Han in Kazak haydutlariyla ilgili olarak Ruslara cevap mektubu 1650 nin sonu Kazaklar defalarca hem benim kisisel mulklerime hem de devlet mulklerine zarar veriyorlar Ve siz her zamanki gibi yine bir bahaneyle cevap veriyorsunuz Onlara bu cesareti Hesterxandan alirlar Eger siz kendi haydutlariniza sahip cikamazsaniz ben onlara sahip cikip koklerini bir defalik keserim Astrahan sirdarina deyin edaveti varsa meydana gelsin Lazim gelse ben hem Terek i hem de Astrahan i yerle bir ederim Sahimiz butun bunlardan haberdardir ve bir daha bu tekrarlansa biz gerekli onlemleri alarak dostluk perdesi ni yuzumuzden atacagiz 1651 1653 Safevi Rus savaslari Osmanli ve Safevi imparatorluklari arasindaki uzun suren savas 1639 da Kasr i Sirin baris antlasmasi ile sona erdi Yeni imzalanan anlasmaya gore Kafkasya iki imparatorluk arasinda nufus bolgelerine ayrildi Osmanli ve Kirim hanligi Karadeniz sahili boyunca ve Kabarda da ustunluk kurmaya calisirken Safevi sahi Derbent ten yukariya dogru Sunja cayina kadar olan bolgelerde nufuz ustunlugunu kurabilirdi Bu durumda bolgede Rusya ve Safevi imparatorlugu arasinda cikar catismasi oldu II Abbas tahta ciktiktan sonra Rusya ile barisi surdurme kararliligi gosterdi ve ticareti ve isbirligini genisletmek icin adimlar atti ancak sonra fikrinden vazgecti II Abbas in yeni hedefi sadece Ruslarin Dagistan bolgesine girmesinin onune gecmek degil ayni zamanda Ruslari tum Kuzey Kafkasya dan kovmakti Bunun icin sah daglilarin ic islerine karismaya basladi Savasin baslamasinda Hazar Denizi kiyisinda faaliyet gosteren Kazak kuvvetlerine karsi Husrav hanin cikmasi ana sebep oldu 1650 de Kreben Kazaklari Samahili ve Dagistanli tuccarlarin kafilesine saldirarak kafile mallarini yagmaladilar Yagmalanan kafilede Safevi imparatorlugunun Sirvan beylerbeyi olan Husrav hanin da kisisel mallari vardi Biraz sonra ortaya cikti ki kafile iki devlet arasinda imzalanan anlasmanin sartlarina aykiri olarak hareket ederek Terek hakimine bilgi vermemisti ve bu nedenle Kazaklarin saldirisina maruz kalmisti Husrav han Rus hakimine yazdigi mektupta vurulan zararin tazmin edilmesini ve Kazaklarin cezalandirilmasini talep ediyordu Husrav han Rus hukumetinin hicbir adim atmayacagina inanarak bir ay icinde hem Terek i hem de Astrahan i kara topraga cevirebilecegini ve Kazaklari kendisinin cezalandirabilecegini yazdi Rusya ile Safevi arasindaki askeri operasyonlarin dogrudan nedeni Sunja kalesinin yeniden insasiydi Terek ve Sunja daki Rus kaleleri sahin Dagistan da etkisini yaratma planlarina engel oluyordu Nitekim 1658 de Kizilbaclar in Moskova daki elcisi Dagul Sultan savasin baslama sebebinin Sunja kalesi degil Terek kumlari oldugunu bildirmistir Sunja yerlesiminin kurulmasi ve Kumuglarin buraya yerlesmesinden sonra bolgede catismalar cinayetler ve hirsizliklar artmis bunun sonucunda Safevi tebaasi bolgeyi ziyaret edememistir 1650 de Safevi tarafinin bir saldiriya hazirlandigindan haberdar olan Tarku Samhali Surkhay han III Astrahan valisi Grigory Cherkazsky ye bir saldiri icin hazirlanmanin gerekli oldugunu soyleyen bir mektup yazdi Vali bu mektuba cevaben Terek atamanlarina ve Kazaklara Sunja hapishanesine yardim etmelerini ve olasi bir saldiriyi onlemek icin onlem almalarini emretti Sunja Kalesi ne ilk yuruyus1651 yilinda Sirvan da bulunan Husrev Han Sah II Abbas dan emir alir Emirde Husrev Han a zaman kaybetmeden Kizilbas ordusunun Sunja ya yuruyusunu organize etmek ve ordunun komutasini ustlenmek gorevi verilir Sah Abbas in emri sadece Sunja kalesini ele gecirmekle sinirli degildir Husrev Han in da belirttigi gibi Sah Abbas ona Sunja yi ele gecirmeyi ve zaman kaybetmeden Astrahan a yurumeyi emretmistir Husrev Han Sunja kalesini ele gecirmek icin Tarku samhali Surhay Han a yardim eder Onun ordusuna Tarku kumandanlarindan baska Endirey kumandanlari ve Kaytak usmiliyinin savascilari da dahil olmustur Endirey kumandanligini Qazan Alp Kaytak usmiliyinden gelenlere ise Emirhan Sultan komuta eder Yardim icin Husrev Han 800 kisilik duzenli Kizilbas ordusundan bir boluk ve iki top gonderir 800 kisiden 500 u Samahi dan 300 u Derbent den gelmistir Ayrica bu orduda yer alan noqay ordularindan olan Coban Mirza ve Satemir Mirza nin komutasindaki birlikler de katilirlar Ayrica Micik ve Argun nehirleri boyunca yasayan Cecen halki olan cickizyanlar ve sibutyanlar da bu orduya katilirlar Sunja ya saldirmaya hazirlanan ordu toplam 12 bin savasciya sahiptir 25 Ekim 1651 de birlesik ordu Sunja nehrinin kiyisina ulasir Ilk catisma Kazak Sadri nin mevkisi yakininda gerceklesir Rus birlikleri savunma pozisyonu alir ve Kizilbaslarla ve kumuklarin ilk saldirisini puskurtmeyi basarirlar Basarili olamayan Surhay Han Terek Nehri yakinindaki Verhnevo Cerlonova da bulunan Kazak mevkiine gitmek icin yola cikti Buradaki Kazaklar kendilerini guclendirmis ve yeni savunma hatlari insa etmislerdi 1 Kasim da Terek Voyvodasi Prens Setinin Rus ordusu komutani Prens Mucali nin yardimina yeni bir birlik gonderdi Yeni birlikler arasinda aticilar boyar cocuklari ve Tleva Tukasev in komutasindaki Halk Tatarlari da yer aliyordu 2 Kasim da Surhay Han yeni bir saldiri karari aldi ve Cerlenova daki Kizilbas ve Kumuk ordusu Asmanovskiy e saldirmak istedi Ancak 2 Kasim da baslayan saldiri yine Ruslar tarafindan puskurtuldu ve Prens Mucali nin karsi saldirisi basarili oldu Kizilbas ve Kumuk birlikleri Sunja Nehri ne dogru geri cekildi Mucal birliklerini Safevi ordusunu takip etmek icin gonderdi Mucal in kararli adimlari ve zamaninda yardimi sayesinde Ruslar Safevi saldirilarini puskurtmeyi basardilar 7 Kasim da Mucal in gozculeri ona Safevi ordusunun tamamen geri cekildigi bilgisini verdi En cok zayiati Prens Mucal in kendi halki cekti Onun raporuna gore saldiri sirasinda 3 bin Tatar ati 500 devesi 10 bin boynuzlu 15 bin boynuzsuz hayvani ele gecirildi ve cok sayida insan esir alindi Safevi ordusu icin ilk harekat basarisiz oldu Surhay Han mazeret yaratmak icin Terek Tatar koylerini hedef sectigini soyledi Cunku onlar Kabardey e giden yollari kapattilar ve bu saldiriyla onlara cevap verildi Sunja Kalesi ne ikinci yuruyus1652 yilinda II Abbas yeni bir sefere hazirlaniyordu Samhal Surhay ve Kazan Alp kendi savascilariyla birlikte Aktaseye geldiler ve Sunja ya dogru yuruyuse hazirlanmaya basladilar Kirim a gonderilen bir elcilik onlari Ruslar a karsi olan yuruyuse katilmaya davet etti Bu sirada Rusya nin yeni Terek valisi Vasili Voilinskiy e Kirim Tatarlarinin Azov a gelmesi ve Astrahan hakkinda konusmaya basladiklarini bildiren sadik Tatarlar tarafindan haberdar oldular Rus hukumeti Sunja surlarini guclendirdi Ikinci seferin baslamasina yakin garnizona guclendirmek icin Mutcal Cerkezski kabardin Murza Urus han Yansoxov un ve oglunun liderliginde destekler gonderdi Kendisi ise kaleye girmeyi tercih etmeden daglarda carpisarak ve buradan Qizilbas ordusuna saldirmayi tercih etti Sunja surlarinda 800 Rus garnizonu vardi Burada 212 Rus nisanci ve Kazaklar Urushan in liderliginde kabardinler ve Ildar Mirze nin liderliginde 500 Terek Qumuqlari vardi Ordunun genel komutani Ivan Yatsin idi 7 Mart 1653 te Safavi Imparatorlugu nun Kizilbaslarindan Nogaylardan Kumuklardan Daglilardan ve Kafkasya koruyucularindan olusan ordusu Sunja yi kusatti Yine ordunun liderligini Samxal Surxay han yapiyordu Surhay han geri kalani ele geciremeyince Kabardin ve Kazak koylerini yagmaladi ve tahrip etti Sunja surlarinda kalan Rus ordusunun durumu gun gectikce kotulesiyordu Surhay han kale duvarlari onunde toplarla saldirmak icin hendekler kazdirmis ve oraya ates actirmisti Ayrica ormanlardan odun getirilmis ve kale duvarlarinin yaninda yakilmisti Terek sehrinin kusatilmasi sirasinda Cecenlerden olusan bir suvari birligi Cepay Murza tarafindan yonetildi ve Semyon Stromilov un komutasindaki yardim birligi ile birlikte gonderildi Ancak bu birlik kusatilanlara yardim etmek icin yari yolda kalarak geri cekilmek zorunda kaldi ve Terek e geri dondu Terek e saldiri tehdidi oldugundan Terek valisi Sunja ya yardim etmek icin cok fazla asker gonderemiyordu 14 Mart ta Ivan Dolqovo Saburov un 200 askerlik birligi Hesterhan dan Terek e gitti Hesterhan in da saldiriya ugrayacagina dair soylentiler dolastigi icin ordunun cephede gonderilmesi mumkun olmadi 19 Mart ta Terek kumandani Ildar Mirza nin yonetimindeki Terek kumandanligi Surhay Han ile gorusmelere basladi ve geri kalan askerler Terek e dondu Sonrasinda gelen Kizilbas ordusu Sunja yi yakti Bir sure sonra Surhay Han da Tarku ya geri dondu 1653 te Aleksey Mixailovic son catisma hakkinda gonderdigi mektupta orada savasan Rus subaylarina Ruslara yardim eden Yansohov gibi kisilere tesekkur etti Onlara tesekkur edilmesinin ana nedeni kalede uzun sure direnc gostermeleri ve carin hazinesini oradan kurtarmalariydi Sonuc1653 yilinda Sah II Abbas gelecek askeri operasyonlarinda daha da ileri gitmeyi planladi Amaci Terek ve Hastarhan i ele gecirmek ve Ruslari tum Kafkasya dan cikarmakti Bu amacla Surhay Han ordusunu topladi bolgedeki Kizilbas ordusu Derbent te toplandi ve Isfahan da Sah II Abbas komutasindaki buyuk Kizilbas ordusunun toplanmasina baslandi ancak durum beklenmedik sekilde degisti Babur Imparatorlugu nun dogu sinirlarina saldirmasi ve Kandahar i yeniden kusatmasi II Abbas in planlarini degistirdi Iki cephede savasmak istemeyen Abbas Ruslarla gorusmelere basladi Rusya Polonya ile savasa hazirlaniyordu ve Safevi Imparatorlugu ile baris da ilgilendiriydi Prens Ivan Lobanov Rostovski ve Ivan Kominin 1654 Nisan inda Safevi Imparatorluguna elci olarak gonderildi ve Ferhabad da Sah II Abbas ile gorustu Karsilikli anlasmalarla gecen gorusten sonra Ekim ayinda Rus elcileri geri dondu Sunja istihkaminin ele gecirilmesi Safevi pozisyonlarinin Kuzey Kafkasya da guclenmesine neden oldu II Abbas daglara baskiyi daha da artirarak 1658 de iki kale insa edildigini duyurdu Bu yerlilerin isyani ile sonuclandi 1659 da Surhay Han Ahmed Han Jenkuteyski Kazan Alp Endireyski ve Buday bey Magomatotov Rus hakimiyetine gecti Ayrica bakinizSafevi Rus antlasmasi 1717 Kasr i Sirin Antlasmasi SafevilerKaynakca a b c Matthee 2012 s 122 a b c d Matthee 1999 s 169 Matthee 2019 s 122 Babulin 2006 s 169 Olearij 2003 s 363 Kusheva 1963 s 365 366 Rizvanov 1969 s 202 AN SSSR 1988 s 25 Abdusalamov 2013 s 3 Novoselskogo ve Ustyugova 1955 s 1032 Kidirniyazov ve Musaurova 2003 s 199 a b c d e f g h Babulin 2006 Zevakin 1929 Surhaj shauhal 1651 1653 gg 30 Mart 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 17 Mayis 2014 KaynakRudi Matthee The Politics of Trade in Safavid Iran Silk for Silver 1600 1730 Londra I B Tauris 13 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 26 Nisan 2023 Rudi Matthee 2012 Abbas II Encyclopaedia Iranica Online Edition Encyclopaedia Iranica Foundation ISBN 978 9004445154 23 Eylul 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 26 Nisan 2023 George Bournoutian From the Kur to the Aras A Military History of Russia s Move into the South Caucasus and the First Russo Iranian War 1801 1813 Brill erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim Rudi Matthe 2019 Persia in Crisis Safavid Decline and the Fall of Isfahan New York Taylor amp Francis 13 Kasim 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 26 Nisan 2023 I B Babulin 2006 Russko iranskij voennyj konflikt 1651 1653 gg Rejtar erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim M B Abdusalamov 2013 Vzaimootnosheniya kumykskih feodalnyh vladetelej s Cefevidskim Iranom v pervoj polovine XVII v Vestnik Zabajkalskogo gosudarstvennogo universiteta Erisim tarihi 26 Nisan 2023 D S Kidirniyazov Zh K Musaurova Ocherki istorii nogajcev XV XVIII vv Izd vo dom Narody Dagestana erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim E S Zevakin Konflikt Rossii s Persiej v seredine XVII stoletiya 1929 Konflikt Rossii s Persiej v seredine XVII stoletiya Azerbajdzhan v nachale XVIII veka erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim Rudi Matthee 2012 Abbas II Encyclopaedia Iranica Online Edition Encyclopaedia Iranica Foundation 23 Eylul 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 26 Nisan 2023